حماسۀ عاشورا در شعر پارسی
علی میر انصاری
بازتاب حماسۀ عاشورا در شعر فارسی از میانۀ سدۀ چهارم تا نهم هجری و از آن هنگام تاکنون کمتر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. برپایۀ منابع به جا مانده از سدۀ چهارم، پارسی سرایان شیعی مذهب نخستین شاعرانی بودند که در سروده های خود از سالار شهیدان و حماسۀ او یاد کرده اند. کسائی مرزوی را باید سرآمد این شاعران به شمار آورد.
پس از کسائی در سدۀ پنجم، شاعرانی چون، ناصر خسرو توجه بیشتری به امام حسین(ع) داشته اند و به موضوعاتی چون امامت و شهادت امام حسین(ع) پرداخته اند.
در سدۀ ششم حماسۀ عاشورا بسیار مورد توجه شاعران بلند مرتبه قرارگرفت. شاعرانی چون امیر معزی، سنائی غزنوی، قوامی رازی، انوری ابیوردی، خاقانی شیروانی و.... برخی از ایشان مانند سنائی، انوری و خاقانی، ستارگانی هستند که ادب پارسی مانند ایشان را(به ویژه در زمینۀ قصیده سرایی) تا کنون به خود ندیده است. از میان شاعران این دوره دو شاعر شیعی مذهب اهل ری به چشم می خورد، یکی قوامی و دیگری ابوالمفاخر رازی.
در سدۀ هفتم، معمولاً شعرای عارف مسلک مانند: عطار، مولوی، سعدی در سروده های خود از عاشورا و شهادت امام حسین(ع) یاد کرده اند که در میان این شاعران، عطلر بیش از همه به آن پرداخته است.
در سدۀ هشتم شعرایی مانند: اوحدی مراغی، سلمان ساوجی و خواجوی کرمانی به حماسه عاشورا نظر داشته اند. بازتاب عاشورا در شعر پارسی در سروده های شاعران مذکور(بدون در نظر گرفتن شرایط زمانی،مکانی و فکری) به پنج صورت آمده است:
1- عباراتکوتاه: در قصاید و در جهت تداعی معانی
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 170
2- سوگند نامه: به عنوان شفیع قراردادن پیامبر(ص)، امامان(ع) و سایر بزرگان دین در طلب بخشش از خداوند.
3- غمنامه: سخن گفتن به گونه ای عاطفی از مصیبت کربلا اما نه در حد مرثیه سرایی،
4- مرثیه کوتاه: در بخشی از یک قصیده بلند و یا یک مثنوی.
5- مرثیه بلند: در این دورۀ پانصد ساله، یعنی از سدۀ چهارم تا نهم تنها چهار مرثیه بلند و مستقل در شعر فارسی دیده می شود. نخستین آن متعلق به شاعری شیعی مذهب، یعنی قوامی رازی است، وسه تای دیگر با دویست سال فاصله از سلمان ساوجی، اوحدی مراغی و سیف فرغانی است که هر سه شاعر(البته سلمان با اندکی تردید) سنی مذهب اند. تاریخ ادبیات مسلمانان نشان می دهد که: شاعران شیعی در سرودن مرثیه امام حسین(ع) پیشگام بوده اند.
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 171