بررسی تکوینی مضمون و اندیشۀ تشبیه در تعزیه
دکتر سید مصطفی مختاباد
تعزیه، این درام مقدس و آیینی، یک سیر تکوینی را نظیر همه هنرها و درام های آیینی- نمایشی طی نمود، تا توانست به شکل تکامل یافته کنونی دست یابد.
سیر تکوینی تعزیه بطور حتم اگر به خوبی هدایت نمی شد، بدون ساختار دراماتیکی باقی می ماند.
دربررسی تاریخی کمال گرایی جهت دار اسلامی نمونه های روشن و درخشانی وجود دارد ولی با این همه، عده ای تشبیه را خلاف شرع مقدس می دانستند در حالی که آنها می دیدند که در تعزیه، اگر بحث تشبیه در میان است، با مراعات اصول و شئونات ویژه ای، از کمال گرایی، پرهیز می کردند. مثلاً استفاده از نقاب برای چهرۀ ائمه معصومین الزامی می کردند. بنابراین تشبیه یکی از راههای دوری جستن از کمال گرایی است. در تعزیه، تشبیه شکل و هویت خاص خود را یافته و بر اساس اصول تدوین شده، شکل ویژه ای پیدا کرده است. این اصول برآمده از اندیشه ای کلامی است که بر آزادی و انتخاب انسان صحه می گذارد. بنابراین می توان از شیطان یا شخصیتی ممتاز شبیه سازی کرد، بدون آنکه آن فرد شیطان یا فردی مقدس به حساب آید. پس فرد مجاز است در اشکالی نظیر اعمال دراماتیک و یا بازی نمودن در نقش انسانی دیگر شرکت نماید، عملی که در مذاهب اشعری با آن مخالفت شده است.
در عهد قاجار، مجدداً فلسفه و مضمون تشبیه به سبب روح تعزیه موجب نقد و نظر علما قرار گرفت و دینی بودن آن تایید شد و بذر تعزیه در زمین، فرهنگ و اعتقادات اسلامی کاشته شد.اولین عالم دوراندیش و صاحب اندیشه که پیشتاز این جریان بود حضرت آیه الله میرزا ابوالقاسم بن حسن گیلانی معروف به فاضل قمی(متوفی1231 هـ.ق) بود که در فتوایی در مورد درام مذهبی، آن را تأیید کرد،که مضمون آن کلیۀ اصول روحی، روانی،
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 152
اعتقادی و زیبا شناختی مردم آن عصر را در خود مستتر دارد و علاوه بر آن اقدامی جدی برای تقویت درام ملی، مذهبی، در مقابل سایر درام هاست.
در بحث از رنسانس جدید در هنر بومی، تعزیه تنها نمایش بومی ماست که بطور حتم در این رنسانس باید از جایگاهی ارزنده برخوردار باشد، به شرطی که محققین در امتداد تقویت و حمایت از زمینه های اجرایی و اشکال فرمی و ساختاری آن به مبحث فلسفی- فقهی و زیبا شناختی آن عنایت بیشتری نمایند. که در آن صورت این هنر مقدس در تجدید حیات دوباره به منزلت واقعی خود دست خواهد یازید.
کتابچکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا 11 تا 12 خرداد 1374، تهرانصفحه 153