ایرانیان مهاجر در آسیای مرکزی و نفوذ فرهنگ عاشورا در نیمۀ دوم قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم

‏‏ایرانیان مهاجر در آسیای مرکزی و نفوذ فرهنگ عاشورا در نیمۀ دوم قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم‏

‏‏ ‏

‏‏دکتر سفر علی سلیمان‏

‏‏ ‏

‏‏در قرن نوزدهم و کمی قبل از آن بین ایران و همسایگان آن (امارت بخارا و خیوه) روابط تجاری و اقتصادی و فرهنگی وجود داشت.در نتیجۀ پاره ای جنگها و وجود این روابط چندی از ایرانیها(فارس ها،کردها، آذری ها و ترک ها) به تمایل خویش و به سبب های گوناگون به آسیای مرکزی عزیمت کردند. در نتیجه،در نیمه دوم قرن نوزدهم در آسیای مرکزی در شهرهای بخارا و خیوه طبقه ایرانیان مهاجر ایجاد شد. در بین آنان ایرانی تباران مقیم آسیای مرکزی و باقی ماندگان سربازان نادرشاه و افسران لشکر قاجاریان و مهاجران شمال شرقی ایران بودند، که به بخارا هجرت کرده بودند.بیشتر آنان به کار تجارت و صنعت اشتغال داشتند. در دوران اول هجرت، ایرانیان مهاجر مثل غلام خرید و فروش می شدند. اما از همین راه،آنها به مشاغل بسیار مهم راه پیدا کردند. مثلاً یکی از وزرای (قشبیگی) امارت بخارا از ایرانیان مهاجر بوده است. بنابراین تا تصرف بخارا از جانب روسیه در ساختار حکومت نظامی امارت بخارا ایرانیان وجود داشتند. اما در قسمت دیگر خانی های خیوه و خوکقند، ایرانیان استثمار می شدند. بعد از تصرف آسیای مرکزی، حکومت نظامی روسها، غلامان را آزاد نمودند و فروش آنها را ممنوع کردند. در شهرهایی چون بخارا، سمرقند و مناطق نزدیک آن محل های ایرانی نشین وجود داشت. ابتدای این کار در قرن شانزده بود که ایرانیان از مرو مهاجرت کرده بودند. همین طور در بخارا و سمرقند، قبایل ایرانی وجود داشت. اما طی سالهای متمادی در نتیجه آمیزش آنها با مردمان بومی بعضی از آنها خصوصیات آنتروپولوژی (ریختاری) خویش را از دست دادند و فقط زبان آبا و اجدادی آنان باقی ماند. بیشتر آنها به همان مذهب تشیع پایبند ماندند. شماره آنها در آخر قرن نوزده شش هزار بود. ایرانیان سمرقند و بخارا نیز کاملاً به مذهب تشیع پایبند ماندند.‏

‏
‏‎

‏‏گروه سوم مهاجران ایرانی را که در قلمرو خانی خیوه اقامت داشتند تا اوایل قرن بیستم «قوم» (غلام) می نامیدند. در اواخر قرن نوزده شماره آنها سه هزار و پانصد نفر بود که حدوداً یک درصد ساکنان قلمرو خانی را تشکیل می داد. در کرانه های دریای خزر نیز شماره زیادی از ایرانیان ساکن بودند. در سال 1883 در ولایات زکاسپی 1436 نفر ایرانی به سر می بردند. در شهر عشق آباد از دوازده هزار نفر اهالی شهر پنج هزار و ششصد نفر ایرانی بودند. شمار زیادی از آنها شغل دولتی داشتند. بعضی از تاجران سرمایه دار ایرانی الاصل در مجلس شورای شهرداری عشق آباد انتخاب شده بودند.‏

‏‏آنها را نه تنها زبان و ایرانی تبار بودن به هم پیوند می داد بلکه مذهب تشیع عامل یگانگی و وحدت آنها بود. در سال 1890 در عشق آباد ایرانیان حسینیه ساختند و در آنجا مراسم دینی خود را برگزار می کردند. محلهایی را که ایرانیان در آنها زندگی می کردند «ایران محله» می نامیدند که هر سال در این محلها، مراسم عزاداری در ایام محرم برگزار می گردید. این مراسم در تمام ناحیه های ترکستان و خجند و ولایات سمرقند برگزار می گردید. اما در سال 1901 در بخشی از محلهای روس نشین شهر تاشکند که چنین مراسم برگزار می شد برای جلوگیری از این مراسم حاکم نظامی ترکستان آن را ممنوع اعلام کرد و در روزنامه «روسکی ترکستان» این خبر درج شده بود.اما ایرانیان دلیر در تمام شهرهای بزرگ ترکستان توانستند حسینیه هایی برقرار کنند که مردم بومی آنها را «مسجد شیعه ها» می نامیدند. بیشتر این حسینیه ها را سرمایه داران و تاجران ایرانی بنیاد می گذاشتند. در سال 1905 یکی از ایرانیان از حکومت شهر تاشکند درخواست کرد که زمینی را برای ساختن حسینیه به او بفروشد.‏

‏‏به این ترتیب فرهنگ عاشورا در آسیای میانه نفوذ پیدا کرد و در وحدت مسلمانان نقش مهمی را ایفا کرد. با برگزاری مراسم عاشورا، مسلمانان غم و اندوه و درد خویش را علنی بیان می کردند. تنها این نوع مراسم توانست وحدت ملی ایرانیان را در آسیای مرکزی ‏

‏‏‎

‏‏در مقاله ای که چکیده آن ذکر شد، مسائل از دیدگاه تاریخی با عرضه اسناد آرشیوی با استناد دقیق علمی بر اساس آرشیوها و کتابخانه های شوروی سابق به ویژه از سمرقند و بخارا و تاشکند بررسی می شود.‏