نگاهی به راز و رمز رهبری امام

‏‏نگاهی به‏ راز و رمز ‏رهبری امام‏

‏‏  دکتر سید محمد صدر‏

‏‏ گاهی عظمت یک موضوع مانع از بررسی تحلیلی آن می شود و ابعاد مختلف مطلب آنگونه که باید و شاید مورد بررسی قرار نمی گیرد. رهبری حضرت امام و شخصیت والای آن بزرگ از این گروه موضوعات است، بطوریکه تاکنون، حتی درصدی از حق مطلب ادا نشده و ناگفته ها و نانوشته ها در این زمینه بسیار است. از جمله مطالبی که تاکنون مورد توجه واقع نگردیده، پاسخ به این سؤال است که چرا مردم امام را به رهبری برگزیدند و فرد یا گروه دیگری را به این سمت انتخاب ننمودند. به عبارت دیگر، امام دارای چه ویژگیهایی بود که مردم او را بر همۀ مراجع، شخصیتها، گروهها و سازمانهای سیاسی و مذهبی موجود ترجیح دادند و از آنان پیروی نکردند؟ در این مقاله سعی بر این است که در حد توان به پاسخ سؤال فوق پرداخته و ویژگیهای رهبری حضرت امام را مورد بررسی قرار دهیم.‏

‏‏برای پاسخ به سؤال فوق باید به بررسی شخصیت همه جانبه و تکامل یافته امام پرداخت و ویژگیهای گوناگون و گاه به ظاهر متضاد ایشان را مورد بررسی قرار داد. ویژگیهای مختلفی که به ندرت در یک فرد جمع می شود و از او شخصیتی می سازد که در تاریخ بعد از صدر اسلام کم نظیر و یا بی نظیر است.‏

‏‏گرچه درک تمام وجوه شخصیتی حضرت امام در حد توان نگارنده نمی باشد، امّا ‏
‏‎

‏‏اوّلین ویژگی مهم که باید مورد توجه قرار گیرد روحانی بودن امام است. روحانیت در جامعه ما از جایگاه خاصی برخوردار است و مردم با علم و تجربه دریافته اند که این قشر همیشه حامی مظلومین و مخالف ظالمین بوده است. مردم ما به خوبی آگاهند که نهضتی در ایران به وقوع نپیوسته مگر اینکه روحانیت رهبری آن را بر عهده داشته و یا اینکه بطور مؤثر  در آن دخیل بوده است. این خصوصیات باعث می شود که مردم به این قشر اطمینان داشته و آنان را تکیه گاه خود بدانند. بنابراین اوّلین عاملی که زمینه را برای رهبری حضرت امام فراهم کرد روحانی بودن او بود.‏

‏‏ویژگی دوم امام مرجعیت است. مرجع در بینش شیعه جانشین امام معصوم است و حکم او مانند امام و پیامبر برای امّت تلقی می شود. مردم مسلمان ایران حرکات اجتماعی و سیاسی خود را در چارچوب تکلیف شرعی انجام می دهند و از این طریق دنیای خود را با آخرت پیوند می زنند. آنها حاضر نیستند آخرت و قیامت خود را در اختیار فردی سیاسی و غیر مذهبی قرار دهند، زیرا بخوبی می دانند که در چارچوب ولایت فقیه و اجتهاد است که موضوع جنبۀ ‏
‏‎

‏‏ویژگی سوم امام فیلسوف بودن اوست. امام از اساتید بزرگ فلسفه در حوزۀ علمیه قم بود و آن را تدریس و ترویج می کرد. این اقدام امام در شرایطی صورت می گرفت که بعضی دیگر از فقها نه تنها با فلسفه مخالف بودند بلکه مدرسین آن را تکفیر می کردند. بینش فلسفی امام و تبحر در آن باعث پیچیدگی هر چه بیشتر ذهن امام شده و ایشان را از ساده اندیشی ها مصون می داشت. برخورد صحیح امام با مسایل بغرنج سیاسی در طول مبارزه و عدم ارتکاب اشتباهات فاحش از جانب ایشان از این ویژگی امام نشأت می گرفت. ‏

‏‏از ویژگیهای دیگر امام که باید آن را مهمترین عامل موفقیت او به حساب آورد، خلوص است. امام بنده عابد و زاهد خدا بود و سالهای طولانی در خلوت عبادتگاه خود را خالص کرده بود. او تجسّم عینی تسلیم در مقابل خدا بود و به همین جهت بزرگترین اتفاقات کوچکترین تأثیری برای او نداشت. امام موحدی بود که با اتصال به خداوند متعال دیگر قدرتها را خُرد می دید و از این بابت هیچ نگرانی به خود راه نمی داد. امام اوّل کسی بود که به توصیه معروف خود (پیش از آنکه مردم به شما روی آورند خود را بسازید) عمل کرده و خود را آنچنان ساخته بود که اقبال میلیون ها انسان یا ادبار آنها در نظرش تفاوتی نداشت. در عین حال آنچنان به این بندگان خدا ارزش قائل بود که حتی یکبار در طول عمرش به آنان دروغ نگفت و با آنان سیاسی کاری نکرد و سرتاسر عمر پربرکت و زندگی شریفش را در جهت رشد و نجات آنان صرف نمود. همین خلوص امام و درک عمیق آن از جانب مردم باعث شده بود که مردم در مواقع حساس ندای امام را لبیک گفته و به یاری او بشتابند؛ و کوچکترین شبهه ای در ذهن خود نسبت به عملکرد او نداشته باشند. مردم به کرّات دیده ‏
‏‎

‏‏پنجمین خصوصیت امام که لازمۀ رهبری و مدیریت در هر سطحی می باشد نظم و انضباط در امور است. حضرت امام در رعایت نظم و انجام منظم برنامه ها به گونه ای عمل می کردند که نزدیکان از طریق انجام هر برنامه توسط ایشان زمان را تشخیص می دادند. آنان می دانستند که امام هر کاری را در چه ساعتی انجام می دهند و از این طریق وقت را مشخص می کردند. رعایت نظم هم در کارهای سیاسی و اجتماعی و هم در مسایل عبادی و حتی ورزشی امام وجود داشت. اقامۀ منظم نماز شب و پیاده روی روزانه برای مدت پنجاه سال بدون هیچگونه تغییر شاهد این مدّعاست. امام در یکی از سخنرانیها عبارت نظم ما در بی نظمی است را مورد انتقاد قرار داده و گفتند نظم و انضباط از مهمترین اموری است که باید مورد توجه مسلمین قرار گیرد.‏

‏‏ویژگی مهم دیگر امام، دشمن شناسی است. در هدایت یک نهضت، شناخت دوستان و دشمنان و درجه بندی آنها از امور بسیار مهم است. گاه، حبّ و بغض ها و یا ساده لوحیها باعث می شود جای این دو با یکدیگر عوض شده و ضربه ای مهلک بر نهضت وارد شود. به طور مثال در جریان نهضت اسلامی ایران خیلی از افراد، شوروی را بدلیل کمونیست بودن بزرگترین دشمن انقلاب می دانستند و امریکا را بدلیل عدم مخالفت علنی با دین، دوست می پنداشتند. ‏
‏‎

‏‏هفتمین ویژگی امام صبر انقلابی است. امام در حالیکه انقلابی ترین فرد زمان خود بود، صبورترین افراد نیز به حساب می آمد و این دو ویژگی به ظاهر متضاد در شخصیت بزرگی چون امام به حد کمال وجود داشت. امام در زمان مرجعیت آیت الله العظمی بروجردی علی رغم اینکه از بعضی عملکردها راضی نبودند و رفتار بعضی از نزدیکان ایشان را تأیید نمی کردند، امّا سالها مهر سکوت بر لب زدند و هیچ مطلبی بر زبان نیاوردند، زیرا این اقدام را حرکتی در جهت تضعیف مرجعیت می دانستند. نمونۀ دیگر از صبر انقلابی امام در مورد برخورد با بنی صدر بود. امام شناخت دقیقی نسبت به بنی صدر داشتند و می دانستند که او لیاقت ریاست جمهوری کشوری اسلامی و انقلابی را ندارد، امّا بدلیل مصلحت نظام با صبر و تحمّل بسیار با او رفتار کردند تا مردم شناخت دقیقتری نسبت به او پیدا کنند. در صورتیکه اگر چنین فرصتی به مردم داده نمی شد تا بنی صدر را بطور کامل بشناسند، ممکن بود گروهی به طرفداری از او برخیزند و در حالیکه کشور دچار جنگی خانمانسوز بود گرفتار یک درگیری داخلی نیز بشود. در همان زمان تعدادی از افراد انقلابی که واجد ‏
‏‎

‏‏ویژگی مهم دیگر امام، مردم شناسی و مردم باوری است. امام با شناخت دقیق از روحیات، خواسته ها و فرهنگ مردم خود، با آنها رابطه ای بسیار مستحکم و صمیمانه ایجاد کرده بود. این رابطه به گونه ای بود که تک تک آحاد ملّت او را همچون پدری مهربان و دلسوز می پنداشتند و می دانستند که امام چیزی جز صلاح و مصلحت آنها را نمی خواهد. رابطه صمیمانه امام با مردم را می توان در مراسم میلیونی تشییع جنازۀ او و با حضور دایمی مردم بر سر مزار شریف و حرم مطهرش به خصوص بعد از هشت سال جنگ و ده سال حکومت که طبیعتاً همراه با مشکلات فراوان هست مشاهده نمود. امام خود را خدمتگزار مردم می دانست و به نظر و رأی مردم با دیدۀ احترام می نگریست. جملۀ معروف «میزان رأی ملّت است» بیانگر توجه خاصی است که ایشان به نظر مردم داشت. امام در پاسخ سؤال یکی از مسئولین در مورد پیشرفت امور فرموده بود: تا جایی پیش بروید که بتوانید مردم را قانع کنید و اگر تشخیص دادید که کاری برای مردم قابل توجیه نیست از انجام آن خودداری کنید.‏

‏‏دیگر خصوصیتی که می توان برای امام ذکر نمود عشق به مستضعفین و تنفر از سرمایه داران و مرفهین بی درد است. امام با شناخت کامل از تاریخ صدر اسلام و پیروان صدیق پیامبر اکرم(ص)، بخوبی می دانست ‏
‏‎

‏‏ویژگی دیگر امام اعتقاد راسخ به هدف است. واقعیت این است که در جریان یک نهضت بدلیل صعوبت راه و مشکلات فراوان بعضاً تحمّل مبارزین و مجاهدین کاهش یافته و مقاومت آنها در مواجهه با مشکلات متزلزل می شود؛ وجود چنین شرایطی گاه بقدری سخت و سنگین است که اصل هدف مبارزه را زیر سؤال می برد. این مسئله در مورد تمام نهضتها و طبعاً در مورد انقلاب اسلامی ایران نیز وجود داشته است.‏

‏‏هدف امام از ابتدای نهضت سقوط رژیم سلطنتی و برقراری حکومت اسلامی بود و با تمام وجود اعتقاد داشت که چنین کاری شدنی است. این هدف بقدری عظیم بود که تعداد زیادی از مردم و حتی مبارزین بزرگ ‏
‏‎

‏‏در اینجا مناسب است به ذکر خاطره ای از شهید بزرگوار آیت الله مطهری بپردازیم. این خاطره می تواند تبیین کننده اعتقاد امام به هدف خود و همچنین اعتقاد ایشان به مردم باشد.‏

‏‏استاد شهید مرتضی مطهری در زمان اقامت حضرت امام در پاریس به دیدار ایشان رفت. پس از بازگشت فرصتی دست داد تا به خدمت ایشان برسم. وقتی از حال امام استفسار کردم شهید مطهری با لبخند گفت حال ایشان خوب است و گوش به حرف هیچکس نمی دهند. سپس ایشان ادامه دادند من (مطهری) سرگذشت تمامی رهبران بزرگ دنیا اعم از مذهبی، ملی، مارکسیست و ... را مطالعه کرده ام، امّا هیچکدام از آنها را به اندازۀ امام معتقد به مردم ندیدم. امام معتقد است که اگر تاکنون در ایران کاری انجام نگرفته تقصیر ما آخوندها است، زیرا هر زمان که ما به صحنه آمدیم مردم هم آمده اند و تا زمانی که ما در صحنه مبارزه هستیم مردم نیز مبارزه را ادامه خواهند داد. سپس شهید استاد مطهری اضافه نمود که امام می فرماید به من نگویید که رژیم ساقط شدنی نیست و شورای سلطنت را بپذیر، من اعتقاد دارم که نهضت قطعاً به پیروزی می رسد ولی زمان آن را نمی دانم. برای من (امام) در جریان نهضت اتفاقاتی رخ داده است که دست خدا را در آن دیده ام و در پیروزی آن هیچ شک ندارم.‏

‏‏دیگر خصوصیت امام انتخاب بهترین استراتژی جهت مبارزه است. در دوران قبل از انقلاب جوّ غالب، مبارزه مسلحانه با رژیم را تجویز می نمود. این استراتژی به عنوان نتیجۀ بررسی و جمعبندی مبارزات گذشته و ماهیت استبدادی رژیم عنوان می گردید و به عنوان دستاوردی علمی به تمام مبارزین ارائه می شد. طرفداران استراتژی مبارزۀ مسلحانه در انتقاد از استراتژی امام به این نکته اشاره می کردند که رژیم مسلح ‏
‏‎

‏‏در مقابل این دیدگاه، استراتژی امام آگاهی دادن به توده های مسلمان و خیزش عمومی و یکپارچه بود. امام بخوبی می دانست که اگر آگاهیهای اسلامی و سیاسی مردم بالا برود آنان خود کار را تمام خواهند کرد. ایشان با انتخاب این روش و علیرغم انتقادهای تمامی انقلابیون آن زمان مبارزه را ادامه داد تا پیروزی را برای ملّت ایران به ارمغان آورد. استراتژی گُل در مقابل گلوله که از ابتکارات ناب حضرت امام بود، بهیچوجه نمی توانست در ذهن سازمانهایی که شناختی از اسلام، مردم و فرهنگ ایران نداشتند شکل بگیرد.‏

‏‏عدّه ای از طرفداران تز مبارزۀ مسلحانه با پافشاری بر عقاید خود، پیروزی انقلاب را نتیجه افتادن اسلحه به دست مردم می دانستند. این نظر نیز مطابق واقع نمی باشد، زیرا زمانی که اسلحه به دست مردم افتاد رژیم سلطنتی شکسته بود. از آن گذشته دسترسی مردم به اسلحه و مردمی شدن مبارزۀ مسلحانه که عمدتاً بدلیل پیوستن نیروهای مسلح به انقلاب اسلامی بود در چارچوب استراتژی امام قابل تبیین است نه در قالب استراتژی مبارزۀ مسلحانه بریده از مردم. خلاصه اینکه حضرت امام با انتخاب بهترین استراتژی جهت دستیابی به هدف روشهای دیگر مبارزه را علیرغم تهاجمی بودن آنها نفی کرد و ثابت نمود که استراتژی انتخابیش بهترین روش مبارزات در ایران اسلامی است.‏

‏‏ویژگی دیگر امام که نقش بسیار مؤثری در پیشبرد انقلاب و تبعیت مردم داشت، اعتقاد به نقش زن در فعالیتهای سیاسی و اجتماعی بود. در این مورد می توان به این نکته اشاره کرد که امام تنها مرجع جهان تشیّع بود که اجازۀ ورود جدی زنان را به صحنۀ مبارزه صادر کرد و آنان را از عزلت خانه به میدان سیاست و انقلاب کشاند و از این طریق بخش مهمی از جامعه اسلامی را در ارتباط با انقلاب فعال نمود. افکار امام موجب احساس استقلال سیاسی و فرهنگی در زنان گردید. ورود زنان به صحنه مبارزه مردان را به نحو مؤثرتری به صحنه مبارزه کشاند. اعتقاد حضرت امام به نقش سیاسی و اجتماعی زن عامل یک تحوّل اساسی در ذهنیت زن مسلمان ایرانی گردید و به او تفهیم نمود که مسلمان بودن با فعالیت اجتماعی تناقضی ندارد. این اندیشه باعث گردید تا زن مسلمان با پشت سر گذاشتن تفکرات غربی وارد صحنه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و علمی شده و با انتخاب پوشش اسلامی در این صحنه ها ‏
‏‎

‏‏توجه حضرت امام به نقش زن در جامعه در زمان ارسال پیام برای گورباچف رئیس جمهور شوروی سابق بخوبی تجلّی دارد. ایشان تأکید داشتند که حتماً یکی از بانوان مسلمان هیأت حامل پیام را همراهی کند تا از این طریق پیامی دیگر برای جهانیان ارسال نمائیم.‏

‏‏ویژگی دیگر امام سرعت انتقال مطالب و مفاهیم است که در هدایت نهضت و ادارۀ امور کشور اهمیّتی خاصّ دارد. رهبر نهضت در صورتی که نتواند مسائل را به سرعت درک نماید و مشکلات را با تیزبینی خاصّ خود دریافت کند نهضت و یا حکومت را با معضل مواجه خواهد کرد. این موضوع بویژه در کشورهای جهان سوم از اهمیّت بیشتری برخوردار است زیرا در این کشورها نقش فرد در ادارۀ امور کشور بسیار بیشتر از کشورهای غربی است و در آنجا سیستم بیش از فرد در پیشرفت امور مؤثر است. در مورد این ویژگی شاید بتوان ادّعا نمود که امام یک شخصیت منحصر به فرد بود و از کوچکترین خبر و یا گزارش بیشترین دریافتها را در حدّاقل زمان کسب می نمود که این امر در سهولت کار مجریان سهم بسزایی داشت. در این مورد نیز مناسب است خاطره ای از جناب آقای مهندس میرحسین موسوی نخست وزیر انقلابی ایران ذکر نمایم تا مسأله بیشتر روشن شود. ایشان اظهار می داشت که در دوران مسئولیّتم جلسات بسیاری با امام داشتم و درسهای فراوانی از ایشان آموختم. در این جلسات به فوق العاده بودن امام پی بردم امّا مسأله ای که تا آخر برای من حلّ نشد این بود که امام علیرغم اینکه در انجام کار اجرایی به طور  مستقیم دخالت ندارند چگونه کار اجرایی و مشکلات آن را به خوبی درک می کند و با کوچکترین توضیحی مطلب را بصورت کامل دریافت می نمود. مهندس موسوی معتقد بود که اگر این ویژگی امام را یک معجزه بدانیم سخن به گزافه نگفته ایم.‏

‏‏مجموعۀ این ویژگیها به همراه خصوصیات دیگری از قبیل سیادت که ریشه عمیق در اعتقادات مردم ما دارد شرایطی را بوجود آورد تا مردم از میان تمامی مراجع، شخصیتهای مبارز روحانی، روشنفکران مذهبی، شخصیتها و گروههای ملی گرا، شخصیتها و گروههای اسلامی ملی، سازمانها و گروههای چریکی تنها و تنها امام را به رهبری برگزینند و جان و دل به ندای روح بخشش بسپارند و در پی او بزرگترین انقلاب قرن حاضر را به منصۀ ظهور برسانند.‏