گزارش کنگره آیت الله شهید سید مصطفی خمینی
کنگره دو روزه آیت الله شهید سید مصطفی خمینی طی روزهای 30 مهر و 1 آبان 1376 در تالار شیخ مفید دانشگاه قم با حضور شخصیت های علمی، فرهنگی و سیاسی از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی با همکاری بنیاد شهید انقلاب اسلامی برگزار گردید. در این کنگره سخنرانان به بررسی ابعاد گوناگون شخصیت آیت الله شهید سید مصطفی خمینی پرداختند و از نقش مؤثر ایشان در نهضت اسلامی مردم ایران تجلیل کردند.
مراسم افتتاحیه، عصر روز سی ام مهر از ساعت 00 / 15 با تلاوت آیاتی از قرآن کریم و پخش سرود جمهوری اسلامی ایران آغاز شد. سپس حجت الاسلام رضوی – دبیر اجرایی و مجری جلسات کنگره ضمن خوشامد گویی به حاضران به نقش مهم شهید حاج آقا مصطفی در نهضت اسلامی ایران اشاره و هدف از برگزاری کنگره را «تبیین ابعاد گوناگون شخصیت ایشان» اعلام کرد.
پس از حضور هیأت رئیسه نشست افتتاحیه کنگره (آیت الله سید محمد موسوی بجنوردی، حجت الاسلام سید حسن خمینی، آیت الله مشکینی و خلیل المیس) در جایگاه، آیت الله بجنوردی – دبیر کل کنگره – طی سخنان کوتاهی به میهمانان کنگره - به ویژه همسر مکرمه حضرت امام(ره)، همسر مرحوم حاج آقا مصطفی(ره) و دیگر اعضای بیت حضرت امام(ره) و نیز حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی رئیس محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام خوش آمد
حضورج. 22صفحه 282
گفت. وی در ادامه با اشاره به سابقه آشنایی و همصحبتی خود با حاج آقا مصطفی در طول دوران تشرف ایشان به نجف اشرف، درباره برخی از جنبه های شخصیت سیاسی و علمی آن شهید سخن گفت و تأکید کرد «مرحوم حاج آقا مصطفی» یکی از مغزهای متفکر نهضت اسلامی است که همواره بر حفظ اصالت اسلامی این جنبش و دور نگاه داشتن آن از اغراض حزبی و سیاسی، اصرار داشت. شخصیت علمی ایشان نیز در فقه و اصول، فلسفه و تفسیر در جهان اسلام بی سابقه است. حاج آقا مصطفی مجموعه ای از کمالات بود که امروز حضور او می توانست بسیار مشکل گشا باشد.
سخنران در پایان سخنان خود اظهار داشت: حجاب معاصرت با امام راحل باعث شد شخصیت حاج آقا مصطفی آنگونه که باید معرفی نشود و جهان اسلام ایشان را نشناسد و هدف این کنگره معرفی شخصیت ناشناخته ایشان به عموم است.
سپس حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی در جایگاه حاضر گردید و سخنرانی افتتاحیه را ایراد کرد. وی با تشکر از زحمات برگزار کنندگان این کنگره، آن را موقعیتی دانست که این برگ با ارزش تاریخ انقلاب روشنتر گردد.
وی در ادامه ضمن اشاره به سابقه و چگونگی آشنایی اش با حاج آقا مصطفی به تحلیل زندگی ایشان پرداخت.
وی با اشاره به اوضاع سیاسی ایران در دهه 20 و 30 گفت:
حضورج. 22صفحه 283
«پس از شهریور 20 و پایان فشارهای رضاخانی، جریانهای سیاسی و مذهبی شروع به رشد کردند. در کنار روحانیت دو جریان چپ (حزب توده) و ملی گرا نیز حضور داشتند. در دهه 20 و 30 اگر چه بخشی از روحانیت مانند آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام در عرصه های سیاسی حاضر بودند، اما بدنۀ روحانیت حضور نداشت و در این دوره مشغول خودسازی بود. این امر ناشی از تدبیر آینده نگرانه آیت الله العظمی بروجردی برای بازسازی سیستم از هم پاشیده حوزه بود، گرچه طلبه های جوان این مشی را نمی پسندیدند.
امروز که ما شخصیت های بزرگی را در میان علما می بینیم، عمدتاً محصول همین دوره و بخصوص درس آیت الله بروجردی و امام(ره) هستند و حاج آقا مصطفی نیز از آن جمله است. در اواخر دهه 30 حوزه نیرومند و شبکه روحانیت در ایران فعال شده و در خارج از کشور نفوذ کرده بود. در این زمان رژیم به فکر افتاد که مرجعیت را به نجف منتقل کند که موفق نشد.
پس از آیت الله بروجردی، خیلی زود درگیری با رژیم با پیشگامی امام آغاز شد. امام آتشفشان خاموشی بود. منتظر بهانه ای برای فعال شدن که انجمن های ایالتی و ولایتی بهانه لازم را فراهم آورد و مرحله جدیدی از زندگی حاج آقا مصطفی شروع شد.
اولین اثر وجودی حاج آقا مصطفی بعد از بازداشت اول امام در 15 خرداد آشکار شد. در مدت حصر هم نقش حاج آقا مصطفی بسیار مهم است که متأسفانه تاکنون مجهول مانده است.
در بازداشت دوم امام که نقش حاج آقا مصطفی برای رژیم شناخته شده تر بود، فوراً دستگیر شد. در بازجویی های حاج آقا مصطفی دو نکته جالب توجه به چشم می خورد:
اول دفاع مردانه ای بود که از موضع گیری امام در برابر قانون کاپیتولاسیون کرد. نکته دوم که نشان دهنده رازداری شان و اعتماد حضرت امام به ایشان بود، این بود که پیش نویس اعلامیه اصلاح شده ای از امام در دست ایشان پیدا شد. این اعلامیه ای بود که امام به منظور ایجاد یک حرکت عمومی در کل کشور تهیه کرده بود.»
وی با اشاره به اهمیت حضور حاج آقا مصطفی در کنار حضرت امام در طول دوران تبعید، گفت:
«حضور حاج آقا مصطفی در کنار حضرت امام در ترکیه با توجه به تنهایی و عزت نفس امام نعمت بزرگی بود و من این را واقعاً از امدادهای غیبی می دانم. در زمانی هم که امام را به نجف فرستادند حاج آقا مصطفی سهم زیادی در معرفی امام داشت. در سال 54 که من به عراق رفتم دربارۀ مسائل مهم سیاسی داخل و خارج با حاج آقا مصطفی
حضورج. 22صفحه 284
مذاکره داشتیم و در موقع خداحافظی اصلاً فکر نمی کردیم به عزای ایشان دچار شویم. ما فکر نمی کردیم که این دست توانای امام بریده شود و تعبیر «شهید» درباره ایشان به مصداق آیه، و من یخرج من بیته مهاجراً الی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی الله»، به این خاطر است که چنین شخصیتی در تبعیدگاه رحلت کرده است.»
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در پایان ضمن تجلیل از خدمات مؤثر مرحوم حاج سید احمد خمینی در پر کردن خلاء وجودی حاج آقا مصطفی خواهان پاسداری از میراث گرانقدر شهدای انقلاب اسلامی گردید.
پس از پایان سخنان حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی، شعری عربی توسط شیخ احمد عفیف النابلس – رئیس هیات علمای جبل عامل – درمدح و رثای حاج آقا مصطفی قرائت شد.
سپس حجت الاسلام سید حسین خمینی به منظور ایراد سخنرانی در جایگاه حاضر شد. یادگار مرحوم حاج آقا مصطفی با تشکر از همه کسانی که در برگزاری کنگره و نیز چاپ و نشر آثار حاج آقا مصطفی مشارکت داشتند، حاج آقا مصطفی را شخصیتی دانست که هم حیات و هم ممات ایشان، تأثیری قاطع در مسیر انقلاب و تاریخ ایران و اسلام داشت. در دوران تبعید وجود ایشان
حضورج. 22صفحه 285
نقطه اصلی اتکاء امام بود و امام در حوزه نجف با وجود شخصیتهای بزرگ و درجه اول در آن، واقعاً به چنین یاوری نیاز داشتند. در آن محیط علمی و نیز محیط دسیسه های قدرت های پشت پرده برای کوبیدن امام، الحق ایشان هم یک یاور علمی و هم یک یاور سیاسی و اجتماعی برای امام بودند.
وی درباره شخصیت علمی حاج آقا مصطفی گفت: «اولین چیزی که برای ایشان از نظر کار و جدیت مطرح بود، همان مسائل علمی بود. در نجف در دروس علمای بزرگ شرکت داشت و جزوه ای در این زمینه دارد با نام «دروس الاعلام و نقدها» اما، بیشتر ملازم درس حضرت امام بود. ضمن آنکه خودشان هم خارج اصول تدریس می فرمودند و از اول اصول تا اواخر استصحاب را درس گفتند و نوشتند.»
حجت الاسلام سید حسین خمینی، با اشاره به شهادت مرحوم حاج آقا مصطفی گفت:
«ممات ایشان جرقه اصلی و اولی انقلاب اسلامی ایران بود. در آن دوران، امام خوابی دیده بودند که تعبیرشان این بود که من در نجف خواهم مرد. بعدها برخی دیگر از معبّرین گفتند این خواب به معنای این بود که فرزند شما در نجف خواهد مرد. در هر حال، فاتحه هایی که در تمام ایران برای ایشان گرفته شد، نام امام را دوباره مطرح کرد. رژیم که از نام امام می ترسید، در نزدیکی چهلم ایشان آن مقاله را در روزنامه اطلاعات به چاپ رساند که موجب تظاهرات در قم شد و اربعین های بعدی به وجود آمد.»
وی، شاخصترین ویژگی حاج آقا مصطفی را «دین باوری شدید و عشق به حضرت ختمی مرتبت و امیرالمؤمنین علیهم السلام معرفی کرد و گفت:
شاید به همین دلیل بود که مورد عنایت خاص حضرت امیر قرار گرفت و در جوار ایشان آرمید.
با پایان گرفتن سخنان حجت الاسلام سید حسین خمینی، مراسم افتتاحیه نیز خاتمه یافت و جلسه در ساعت 30 / 17 به منظور اقامه نماز و استراحت میهمانان تعطیل شد.
در مراسم افتتاحیه علاوه بر شخصیت های نامبرده آیات عظام موسوی اردبیلی، یوسف صانعی، حجت الاسلام محمدی گلپایگانی – رئیس دفتر مقام معظم رهبری – حجت الاسلام ابطحی – رئیس دفتر رئیس جمهور – و حجت الاسلام مهدی کروبی – دبیر مجمع روحانیون مبارز تهران – حضور داشتند.
پس از اقامه نماز مغرب و عشا به امامت آیت الله توسلی، در محل نمایشگاه نشست دوم کنگره رأس ساعت 30 / 18 آغاز گردید.
نخست نصر الله مردانی – شاعر پر آوازه انقلاب – شعری را در رثای مرحوم حاج آقا مصطفی قرائت کرد. سپس گروه الغدیر قم
حضورج. 22صفحه 286
چند تواشیح در مدح حضرت زهرا – سلام الله علیها- و نیز رثای مرحوم حاج آقا مصطفی اجرا کردند.
در ادامه، آقای محمد رضا رحیمی شعری را درباره حاج آقا مصطفی به سمع حاضران رساند.
اولین سخنران این نشست، حجت الاسلام عبداللهیان بود که مقاله ای را با عنوان «معرفی و بررسی طرح جامع تفسیری در تفسیر قرآن کریم» بیان کرد. وی، تفسیر القرآن الکریم نوشته آیت الله سید مصطفی خمینی را، هر چند نا تمام، گامی استوار و اساسی، برای پژوهشهای تفسیری پس از خود دانست. آقای عبداللهیان ضمن اشاره به ویژگیهای علمی مرحوم حاج آقا مصطفی، به اختصار محورهای بحث تفسیری حاج آقا مصطفی را معرفی کرد. لازم به یادآوری است که این مقاله، در پانزدهمین شماره مجله «بیّنات» به چاپ رسیده است.
در ادامه، میزگرد «شب خاطره» با حضور آقایان ناصری، دعایی، شوشتری و رحمت آغاز شد و در خلال جلسه نیز از آقایان رحیمیان و رحمانی برای شرکت در این میزگرد دعوت به عمل آمد.
حجت الاسلام ناصری، ضمن اشاره به سابقه 12 ساله حضور خود در درسهای مرحوم حاج آقا مصطفی به تشریح ویژگیهای علمی شخصیت ایشان و بیان خاطرات خود از جلسات درس و مباحثات علمی آن مرحوم پرداخت. وی با اشاره به برخی از آراء علمی حاج آقا مصطفی، دیدگاه های او را ابتکاری و درسهایش را در مقایسه با درسهای نجف و قم، عمیق، فکر شده و صاحبنظرانه دانست.
حجت الاسلام دعایی، با تحلیل دقیق شرایط و علل تبعید حضرت امام به نجف و دشواریهای خاص حوزه نجف، به بیان اهمیت نقش حاج آقا مصطفی در برنامه ریزی و تدبیر بیت امام و معرفی شخصیت ایشان به حوزه نجف پرداخت. وی ضمن اشاره به مشارکت جدی حاج آقا مصطفی در مباحث علمی، این امر را از عوامل اصلی رونق گرفتن درس حضرت امام در نجف اشرف دانست. وی در ادامه، با اشاره به شخصیت عبادی حاج آقا مصطفی و تقید و تعبد شرعی و ساده زیستی ایشان، خاطراتی شنیدنی در این باره باز گفت.
حجت الاسلام رحمت، سخنان خود را به شرح چگونگی شهادت حاج آقا مصطفی و وقایع روزهای آخر زندگی ایشان اختصاص داد و در ادامه حجت الاسلام شوشتری، خاطراتی از مداومت مرحوم حاج آقا مصطفی بر عبادت و ذکر خداوند و روحیه با نشاط و خلقیات خاص ایشان و نیز نقش آرامش بخش ایشان در جریان مبارزات سیاسی، بیان داشت.
حجت الاسلام رحیمیان نیز با اشاره به سابقه آشنایی خود با حاج آقا مصطفی یاد کرد خاطراتی از رابطه امام و حاج آقا
حضورج. 22صفحه 287
مصطفی و برخی ویژگیهای ایشان را مانند شجاعت و طمأنینه برای شنوندگان تشریح کرد.
پایان بخش نشست «شب خاطره» سخنان حجت الاسلام رحمانی بود که ضمن بیان خاطراتی، به جایگاه خاص علمی حاج آقا مصطفی در نزد مراجع بزرگ نجف اشاره کرد و خاطراتی را که نشانگر اعتقاد حاج آقا مصطفی به مظلومیت حضرت امام در حوزه نجف و نیز رابطه خاص حاج آقا مصطفی با امام و اعتقاد ایشان به ولایت حضرت امام نسبت به خود بود، بیان کرد.
دومین جلسه کنگره در ساعت 20 / 21 به پایان رسید و میهمانان، جهت صرف شام به غذاخوری دانشگاه قم رفتند.
نشست اول دومین کنگره ساعت 8 صبح با تلاوت آیاتی از قرآن مجید آغاز و با قرائت شعر دنبال گردید. اولین سخنران صبح، آقای عسگر اولادی بود که به بیان خاطراتی درباره رابطۀ هیات های مؤتلفه اسلامی با حاج آقا مصطفی پرداخت.
وی، ضمن اشاره به رابطه بیست و دو ماهه خود با مرحوم حاج آقا مصطفی (از سال 1341 تا 1343)، ایشان را «الگو و اسوۀ آقازادگان» نامید و ویژگیهای ایشان را در تقید به ساعات تدریس و تحصیل، دقت در مسائل مبارزاتی، محفوظ نگاه داشتن بیت امام از رخنه عوامل نفوذی و دوراندیشی و درک موقعیت، تشریح کرد.
آیت الله جعفر سبحانی دیگر سخنران نشست صبح بود که در موضوع «وجود ذهنی و تجرد نفس» به عنوان مسأله فلسفی مورد
حضورج. 22صفحه 288
علاقه حاج آقا مصطفی، سخن گفت.
وی ابتدا با مروری بر نظریات گذشته، سیر تحول مسأله «رابطه میان جسم و روح» را در آراء افلاطون، ارسطو، ملاصدرا، دکارت، روحیّون، مادیت و فلسفه مارکس به اختصار بررسی و سپس با ارائه براهین سه گانه و استشهاد به آیات قرآن تجرد نفس را اثبات کرد.
آیت الله سبحانی، در پایان سخنان خود یکی از ویژگی های مهم مرحوم حاج آقا مصطفی را «تفکر» دانست و طلاب جوان را به توجه به این ویژگی شخصیت ایشان فراخواند.
سپس دکتر زهیر سلیمان مقاله خود را تحت عنوان «العلامه الشهید المصطفی الخمینی(ره) و منهجه التفسیری» ارائه کرد. وی ابتدا در مقدمه ای طولانی به تبیین ویژگیها و نگرش علمی حاج آقا مصطفی پرداخت و سپس در فرصت محدود باقیمانده، به اختصار، به بررسی برخی آراء شهید سید مصطفی در تفسیر القرآن الکریم پرداخت.
سخنران بعدی جلسه، حجت الاسلام والمسلمین بیات درباره «آراء فلسفی شهید آیت الله مصطفی خمینی(ره)» سخن گفت. وی، بر اساس حاشیه شهید سید مصطفی خمینی بر اسفار ملاصدرا، به توضیح آراء فلسفی و بیان ابتکارات و نوآوریهای ایشان و استفاده عمیقشان از مبانی فلسفی ملاصدرا پرداخت. [این مقاله در ویژه نامه حضور (شماره 21) به چاپ رسیده است].
در ساعت 20 / 10 جلسه به منظور استراحت و پذیرایی از میهمانان تعطیل شد. با آغاز به کار مجدد نشست کنگره، نخست خانم دکتر زهرا مصطفوی، درباره «وجود ذهنی» از دیدگاه شهید آیت الله مصطفی خمینی(ره) سخن گفت و به تشریح مهمترین پرسش هایی که مرحوم حاج آقا مصطفی در این زمینه در حاشیه اسفار مطرح کرده است، پرداخت. وی همچنین از همگی برگزار کنندگان کنگره به ویژه دست اندرکاران تحقیق و چاپ آثار ایشان از طرف خود و بیت محترم حضرت امام(ره) تشکر کرد.
دیگر سخنران این نشست، حجت الاسلام یعقوبی بود که مقاله ای تحت عنوان «دیدگاه های اصولی شهید آیت الله مصطفی خمینی(ره)» ارائه کرد. وی در این مقاله [که در ویژه برنامه مجله حوزه به چاپ رسیده است] به تبیین نگرش ایشان درباره محورهای اصلاحی در علم اصول و چگونگی دست یابی به آن پرداخت.
مقالۀ بعدی از حجت الاسلام والمسلمین عبدالمجید معادیخواه با عنوان «معمای چگونه مردن» بود که بخشی از نوشتاری مفصل با نام «کانون زلزله های سیاسی در سال 56 و 57» است و به طور کامل در کتاب «راز توفان» از سوی بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی انتشار یافته است. وی با
حضورج. 22صفحه 289
بیان معنی «خوب مردن»، به نقش شرایط خاص تاریخی در چگونگی تأثیر مرگ شخصیت های بزرگ اشاره کرد و مرگ حاج آقا مصطفی را در شرایط خاص سال 1356، «افشاگر نیرنگ فضای باز سیاسی» دانست.
آخرین سخنران نشست صبح، حجت الاسلام والمسلمین غرویان بود که مقاله ای را تحت عنوان «الکلام فی تحدّی القران» عرضه داشت. این مقاله در اصل به عربی و نوشته مرحوم حاج آقا مصطفی است که آقای غرویان ضمن ارائه خلاصه برگردان مقاله به فارسی به نقد و بررسی آن و تبیین دیدگاه قائلان به نظریه «صرف» در معنای تحدّی قرآن و نقد و رد آراءشان پرداخت.
نشست صبح، در ساعت 05 / 12 به منظور اقامه نماز و صرف ناهار تعطیل شد.
پس از اقامه نماز ظهر و عصر به امامت آیت الله بجنوردی و صرف ناهار و استراحت، نشست بعد از ظهر کنگره در ساعت 45 / 14 آغاز شد. در آغاز این جلسه اشعاری در مدح امام و رثای حاج آقا مصطفی قرائت گردید. سپس هیأت رئیسه، به جایگاه دعوت شدند.
نخستین سخنران این نشست حجت الاسلام مزینانی بود که در مقاله ای با عنوان «دیدگاه های استاد شهید مصطفی خمینی(ره) درباره ولایت فقیه»، با بررسی گذرای پیشینه ولایت فقیه در نزد فقها، دیدگاه های حاج آقا مصطفی را در چهار
حضورج. 22صفحه 290
محور:
1) پیوند دین و حکومت 2) دلیلهای ولایت فقیه 3) قلمرو ولایت فقیه 4) شرایط حاکم اسلامی، بر اساس کتاب «الاسلام و الحکومه» مورد بحث قرار داد. [این مقاله در ویژه نامه حضور به چاپ رسیده است].
سخنران بعدی آقای حمید قزوینی بود که در مقالۀ «آثار و بازتابهای شهادت حاج سید مصطفی خمینی(ره) با توجه به گفته ها و نوشته ها و تحلیل های برنامه داستان انقلاب در رادیو بی. بی. سی و اسناد ساواک در هشت بخش: (1- ترویج نام و یاد حضرت امام – سلام الله علیه- 2- ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف رژیم 3- تجلیل از حضرت امام 4- تشدید روحیه مبارزه و دادخواهی ملی اسلامی 5- عوامل و مسببین اصل این واقعه 6- مواضع امام 7- تأثیر در جنبش مقاومت اسلامی 8- اقدام عاجزانه رژیم) پیامدهای شهادت حاج آقا مصطفی را به بحث گذارد. [ این مقاله نیز در ویژه نامه حضور به چاپ رسیده است.]
دیگر سخنران این نشست، آیت الله سید احمد فهری بود که مقاله ای با عنوان «جنبه اخلاقی و عرفانی سید مصطفی» را با زبان عربی به کنگره ارائه کرد. وی، دراین مقاله با اشاره برخی ویژگیهای حاج آقا مصطفی از قبیل پایداری و استقامت، تهجد و شب زنده داری و علاقه مندی به اهل بیت علیهم السلام – بویژه حضرت سید الشهداء علیه السلام – او را مصداق تام و تمام «عارف واقعی» دانست.
سپس آقای احمد حسین یعقوب از کشور اردن، به سخنرانی پرداخت. وی امتیاز حاج آقا مصطفی را برآمده از ویژگیهای ذاتی او دانست، نه انتسابش به حضرت امام. او با اشاره به نقش سیاسی حاج آقا مصطفی گفت:
او یکی از پیشگامان شکستن جو خفقان شاهنشاهی بود. او به زندان رفت، تبعید شد، تا شهادت پیش رفت، اما از راهش برنگشت. او اندیشه های پدرش را در میان ملت ها می پراکند و از آنجا که طاغوت گفتگو و منطق نمی شناسد، چاره ای جز شهادتش نبود. اما خون او مایه ای شد که چراغ فروزان انقلاب را روشنی بخشید. سید مصطفی خمینی جزئی جدایی ناپذیر از تاریخ این امت است.
او همچنین درباره نقش حضرت امام در تحولات جهان اسلام بیان داشت، امام خمینی نشانه ای از نشانه های خداست. چرا که پیرمردی چون او، بدون سلاح، با کلمه طیبه، توانست بزرگترین دولت شیطانی را در دوران جدید ساقط و دولتی را تأسیس کند که امروز مایه افتخار است و تا ابد زره مؤمنان خواهد بود.
سپس شیخ خلیل المیس از کشور سوریه،
حضورج. 22صفحه 291
مقاله «اجماع» نوشته شیخ خلدون عریمط را قرائت کرد.
در ادامه، آقای ساعی «گزارش توصیفی تألیفات آیت الله شهید» را به کنگره ارائه کرد. وی در این باره گفت:
مجموع آثار ایشان 28 جلد است و متأسفانه در حدود 20 جلد ازآثار ایشان از دست رفته، مثل کتاب قواعد حکمیه که دانشنامه ای در علوم عقل بوده است. آثار چاپ شده ایشان متعلق به چهار حوزه تفسیر، فلسفه، اصول و فقه می باشد. اندیشه های شهید سید مصطفی خمینی در این آثار در سطح عالی و کاملاً اجتهادی است و با قلمی سنگین و مختصر نوشته و از تکرار در آن پرهیز شده است.
سپس شیخ نبیل حلباوی از کشور سوریه، قصیده ای در مدح و رثای حاج آقا مصطفی خواند. وی در مقدمه با اشاره به برتریهای تفسیری سید مصطفی، پیشنهاد کرد گروهی از صاحبنظران به بررسی روشهای انتقادی حاج آقا مصطفی برای به کار گیری آنها در حوزه های علوم مختلف بپردازند.
پایان بخش این نشست، سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محتشمی – دبیر کمیته علمی – بود که از فعالیت کمیته علمی کنگره گزارشی ارائه کرد. وی در مقدمه، به نقش حاج آقا مصطفی در جلوگیری از انحرافات در مسیر انقلاب اسلامی اشاره کرد و ایشان را به منزلۀ «نفس» امام دانست. دبیر کمیته علمی کنگره گفت:
از میان 50 مقاله رسیده، 12 مقاله جهت
حضورج. 22صفحه 292
قرائت در کنگره و 20 مقاله جهت چاپ در مجموعه مقالات کنگره برگزیده شده اند. همچنین با 200 تن از مرتبطین با حاج آقا مصطفی برای برگزاری کنگره مکاتبه شده است. برخی از اقدامات کنگره عبارت بود از:
مصاحبه با 45 شخصیت (که جلد اول این مصاحبه ها تحت عنوان «یادها و یادمان ها» از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی انتشار یافته است)، تجدید چاپ کتاب «شهیدی دیگر» (که نخستین بار به مناسبت اربعین شهادت حاج آقا مصطفی خمینی در نجف انتشار یافت)، انتشار ویژه نامه مجله های حضور، حوزه و بیّنات، انتشار کتاب «تفسیر روحانی» نوشته دکتر لسانی (درباره تفسیر القران الکریم)، ارائه 170 سند ساواک درباره حاج آقا مصطفی به بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی (که حاصل کار در کتابی با عنوان «راز توفان» به چاپ رسید)، تهیه فیلم زندگی حاج آقا مصطفی توسط عروج فیلم و برگزاری نمایشگاه در حاشیه کنگره.
حجت الاسلام محتشمی همچنین از همکاری همگی شخصیت ها، نهادها و سازمانها به ویژه از عنایت مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای، حجةالاسلام خاتمی – رئیس محترم جمهور – حجة الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی – رئیس محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام – و همکاری بنیاد شهید انقلاب اسلامی سپاسگزاری کرد.
پس از سخنان حجت الاسلام محتشمی نشست کنگره برای اقامه نماز تعطیل شد. پس از اقامه نماز به امامت آیت الله بجنوردی، مراسم اختتامیه کنگره در ساعت 30 / 18 آغاز شد. در ابتدای نشست اختتامیه اعضای هیأت رئیسه (آقایان موسوی بجنوردی، کروبی، سید حسن خمینی و حمید انصاری) در جایگاه حضور یافتند. سپس شیخ جعفر شمس الدین از علمای لبنان، درباره «ویژگیهای روش شناختی اندیشه حاج آقا مصطفی خمینی» سخن گفت. وی ضمن بیان 4 اصل تنوع، اصالت، جستجوی روشمند (الاستقصاء المنهجی) و روحیه نقد علمی، به عنوان مهمترین ویژگیهای عالم حقیقی، اظهار داشت:
پس از مراجعه به سه کتاب از مجموعه کتابهای حاج آقا مصطفی، ایشان را مصداق عالم راستین یافتم و ویژگیهای یاد شده را در کتابهایش اینجا و آنجا آشکارا دیدم.
وی در ادامه با گواه آوری کتابهای حاج آقا مصطفی به اثبات نظریه خود درباره ویژگیهای روش شناختی اندیشه حاج آقا مصطفی پرداخت. شیخ جعفر شمس الدین در پایان سخنان خود به برخی اشکالات که در چاپهای گذشته آثار شهید سید مصطفی خمینی وجود داشت اشاره و پیشنهادهایی
حضورج. 22صفحه 293
برای اصلاح آنها ارائه کرد.
سپس آیت الله سید محمد سجادی برخی از خاطرات خود را از حاج آقا مصطفی بیان داشت. وی، به تواضع و تعبد به عنوان دو ویژگی مرحوم حاج آقا مصطفی اشاره کرد و سابقۀ نشر آثار سید مصطفی و چگونگی اقدام بدین کار را بیان کرد.
دیگر سخنران نشست اختتامیه آیت الله موسوی بجنوردی بود. وی، شخصیت چند بعدی شهید سید مصطفی را مایه دشواری سخن گفتن درباره ایشان دانست و طی سخنان خود به تشریح ابعاد و ویژگیهای شخصیت علمی، عبادی و سیاسی ایشان پرداخت.
آخرین سخنران نشست اختتامیه حجت الاسلام والمسلمین کروبی – دبیر محترم مجمع روحانیون مبارز تهران – بود. وی در سخنان خود، به بررسی مستند نقش حاج آقا مصطفی در جریان انقلاب اسلامی پرداخت. ایشان در بخش عمده سخنان خود، نقش حاج آقا مصطفی را در جریان واقعه انجمن های ایالتی و ولایتی، 15 خرداد و اقامت امام در ترکیه در نجف با استناد به اسناد ساواک مورد بحث و بررسی قرار داد. وی، حاج آقا مصطفی را بزرگترین شخصیت انقلاب پس از حضرت امام دانست.
وی در پایان با اشاره به آگاهی حاج آقا مصطفی از نقش دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد و نو آوریهای بدیع ایشان در فتاوای فقهی، فقدان ایشان را در دوران استقرار حکومت اسلامی تأسف آور خواند.
با پایان گرفتن سخنان حجت الاسلام کروبی مراسم اختتامیه کنگره نیز، در ساعت 40 / 20 به پایان رسید.
در حاشیه کنگره نمایشگاهی مشتمل بر تصاویر و اسناد ارزنده ای درباره زندگی مرحوم حاج آقا مصطفی برگزار شده بود که مکمل سخنان گویندگان محترم کنگره بود.
در این نمایشگاه کتابهای مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام، و از جمله مجموعه آثار مرحوم حاج آقا مصطفی، با 30% تخفیف در اختیار بازدید کنندگان قرار گرفت. غرفه کتابخانه آیت الله العظمی نجفی مرعشی(ره) نیز نسخ خطی برخی از تألیفات مرحوم حاج آقا مصطفی و نامه های ایشان به آیت الله نجفی مرعشی را به نمایش گذاشته بود.
ضمناً ویژه نامه شماره 21 حضور و روزنامه همشهری به مناسبت شهادت آیت الله سید مصطفی خمینی در دومین روز برگزاری کنگره در میان میهمانان توزیع شد.
حضورج. 22صفحه 294
● در حاشیه کنگره بزرگداشت بیستمین سالگرد شهادت آیت الله حاج سید مصطفی خمینی مصاحبه های کوتاهی با بعضی از شرکت کنندگان خارجی انجام داده ایم که خلاصه ای از سخنان بعضی از ایشان در ذیل به نظر خوانندگان گرامی می رسد.
□ آقای خلدون عریمط (از لبنان): از مهمان نوازی جمهوری اسلامی ایران و مسئولین کنگره تشکر می کنم. سفر ما به جمهوری اسلامی و شرکت در این کنگره آثار بسیار مهمی در ما بوجود آورد امیدوارم همگی در خدمت وحدت مسلمانان باشیم. ما امیدوار بودیم که در پایان کنگره توصیه هایی تصویب شود که برای شرکت کنندگان راهنما و دلیلی در کشور آنان باشد، راهنمایی باشد برای حفظ آثار و راه شهید مصطفی خمینی. امیدوارم در آینده چنین کاری صورت پذیرد.
□ آقای شیخ خلیل المیس (مفتی دارالافتا بقاع لبنان): ما از این کنگره برداشتهای بسیار خوبی کسب کردیم. ما توانستیم با آثار شهید مصطفی آشنا شویم. چه آن قسمت از کتابهای ایشان که بدست آوردیم و چه آن بخشی که از سخنرانان کنگره بهره برداری کردیم. شهید مصطفی نقش کمتری از نقش امام نداشت. بویژه اینکه امام امیدوار بود که رهبر بعدی خود او باشد. امّا این امیدواری قطع نشد. زیرا رهبر کسی نیست که فقط در حال زنده بودن در پیشاپیش ملت حرکت کند بلکه حتی بعد از وفات ملت را به پیش ببرد.
اضافه می کنم در ایران من از بیت امام دیدار کردم و آن را با چادر عربها مقایسه نمودم و به یاد آوردم که هنگامی که کاخ عربها چادر بود حکومت آنها مرزی نداشت. امّا هنگامی که چادر خود را به کاخ مبدل ساختند مرزها از بین رفت و دولتها سرنگون شدند. امام خمینی این عمل را مجدداً انجام داد. او دنیا را به کمترین شکل خلاصه کرد. زیرا او در پی دنیا نبود. او ملت ایران را بر روی دستهای خود بلند کرد. شیوۀ او همانند سلف و گذشتگان صالح
حضورج. 22صفحه 295
بود. ما دیدیم که اگر رهبر امّت قهرمان باشد ملت و امّت او قهرمان خواهد بود.
□ آقای شیخ عفیف نابلسی (شاعر و ادیب برجستۀ لبنان): اینجانب از مدتها قبل شعر را کنار گذاشتم و تنها در رابطه با جمهوری اسلامی ایران شعر می گویم. امام خمینی اسلام را احیاء کرد و دنیا را تکان داد و بر ماست که از انقلاب اسلامی دفاع کنیم. این کنگره سرآغاز خوبی است برای اداء دین در حق چنین شخصیتی، شهید آیت الله مصطفی خمینی. لذا ما علاقه وافری به شرکت در آن داشتیم. شخصیت ایشان برای ایرانیها کاملاً شناخته نبود ولی پس از این کنگره شناخت خوبی از ایشان حاصل شد انشاءالله در کنگره های آتی شناخت بهتری هم بدست آید. گردهمایی علمای جهان اسلام در این کنگره مؤیّد این معنی است که شهید مصطفی هر چند در حال حاضر در میان ما نیست امّا حضور عمیق او در جهان امروز ثابت است.
□شیخ نبیل حلباوی (از سوریه): طرح برگزاری این کنگره مهم و حیاتی است. زیرا این کنگره دربارۀ یکی از شخصیت هایی است که نقش بزرگی در انقلاب اسلامی ایران داشته است. همانطور که ریاست جمهوری اسلامی ایران گفتند بسیار ضروری است که ابعاد شخصیت های بزرگ را کشف کنیم و صرفاً به تمجید از آنها سرگرم نشویم. در عمق شخصیت آنان سیر و غور نماییم. بی شک این کنگره در این جهت حرکت خوبی داشته است. بی شک آیندۀ شهید مصطفی به عنوان شهیدی برجسته با چنین آثاری از آیندۀ او چنانچه شهید نمی شد کمتر نخواهد بود. او شهیدی است که نزد خداوند زنده است. امیدوارم خداوند بسیجیان جمهوری اسلامی ایران را موفق نماید تا همچنان در جهت بیداری مسلمانان نقش خود را ایفا نمایند.
حضورج. 22صفحه 296