مطبوعات و دیدگاههای انتقادی امام خمینی(س)
امید مسعودی
در عصر ارتباطات با وجود شکل گیری ارتباطات ماهواره ای مقوله «تهاجم خبری» توسط دولتهای استکباری علیه کشورهای در حال توسعه و نحوه مقابله با این تهاجم ویرانگر همچنان یکی از مسائل اساسی است.
از چهار دهه پیش تاکنون، همزمان با توسعه تکنولوژی های ارتباطی، بررسی های کمی و کیفی اخبار بین المللی، بیانگر نفوذ کشورهای سلطه گر غربی بر جریان اطلاعات و اخبار در کشورهای در حال توسعه است به گفته «فدریکومایر» دبیر کل یونسکو: «یکی از بزرگترین تضادهای زمان ما این است که مرفه ترین مناطق کره زمین به عصر تلویزیون کابلی، فاکس و ارتباط ماهواره ای گام می گذارند، اما هنوز 600 هزار روستا برق ندارند و بیش از 800 میلیون بی سواد در جهان زندگی می کنند حس اخلاقی ما که بویژه در پی توسعه وسایل ارتباطی بیدار تر شده است، ما را از تسلیم شدن به این وضعیت هولناک باز می دارد.»
تلاش ها و کوششهای رهبران کشورهای در حال توسعه در کنفرانس های متعدد یونسکو طی دهه های هفتاد و هشتاد دستاوردهای عظیمی برای سد کردن نفوذ گسترده – خبری غرب در پی داشت تا آنجا که در اثر این تلاش ها امریکا و انگلیس جلسات کنفرانس یونسکو را ترک کردند و از حدود دو دهه بیش تا کنون کوشش های قابل ملاحظه ای توسط پژوهشگران کشورهای در حال توسعه به موازات سیاست های رهبران این کشورها، به منظور ایجاد «نظم جهانی اطلاعات و
حضورج. 22صفحه 163
ارتباطات» برای مبارزه با نابرابری جهانی ارتباطات و عدم تعادل بین المللی اطلاعات در نهایت در جهت مقابله سلطه ارتباطی و جزئی کشورهای غرب صورت گرفته است.
دکتر «نارایان سریواستاوا» در این باره معتقد است: «کشورهای در حال توسعه امروز در موقعیت بهتری برای تصحیح اطلاعات یکسویه ای که خبر گزاری های فراملی غربی در اختیار آنان می گذارند، قرار دارند و می توانند تصویر واقعی تری از مشکلات کشورهای در حال توسعه و همچنین تحولات سایر مناطق جهان به دست آورند.
وی از نحوه برخورد روزنامه نگاران کشورهای در حال توسعه با اخبار دریافتی از غولهای خبری غرب انتقاد می کند و به ذکر جمله ای از خانم «ایندیرا گاندی» رئیس جمهور فقید هند می پردازد که می گوید: «در رسانه های غرب و یا در واقع در در رسانه های خود ما، بندرت خبری در مورد کشورهای در حال توسعه به غیر از اخبار مربوط به فاجعه و آشوب وجود دارد. تلاش عظیم و حیرت انگیزی که در زمینه توسعه صورت می گیرد، تغییر تحولی که روستاها و شهرهای ما، در میان زنان ما، کارگران ما و سایرین روی می دهد نیز به نظر می رسد که دبیران و مدیران رسانه های ما قاعده بندی «نورث کلیف» را مبنی بر این که قدرت، موقعیت، پول و مسائل جنسی، خبر را به وجود می آورند، شیوه نامه خود ساخته اند – و به همین ترتیب پرهیزکاری، بهنجاری، سخت کوشی و تواضع و فروتنی خبر ساز نیستند.
نجابت و فروتنی ممکن است روزی مالک و وارث کره زمین شود، اما جایی در عناوین اخبار و سر صفحه روزنامه ها نخواهد داشت گزارشگری یک جانبه و اخبار تحریف شده داستانی کهنه و قدیمی برای ما هستند.»
حضرت امام خمینی(س) از جمله رهبران کشورهای در حال توسعه است که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به مقوله «تهاجم خبری» و اصلاح رسانه های جمعی توجه داشته و برای مقابله با فساد حاکم بر رسانه های دوران طاغوت خواستار تبدیل مطبوعات به دانشگاه عمومی برای آموزش و اصلاح جامعه شدند.
امام خمینی(س) بنیانگذار جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب همواره در پیامها و رهنمودهای خود به اهل قلم و صاحبان مطبوعات آنها را به اصلاح امور مطبوعات بازمانده از دوران طاغوت فرا می خواندند و به ترسیم اشکال روزنامه نگاری توسعه به عنوان یک راه حل می پرداختند.
در این گفتار به دیدگاههای امام در این زمینه می پردازیم و پیش از آن به شناخت هر چند مختصر روزنامه نگاری توسعه همت می گماریم. روزنامه نگاری توسعه چیست؟
حضورج. 22صفحه 164
کشورهای رو به توسعه یا جهان سومی ها در جهت ارتقاء دانش و پیشرفت جوامع خود نیاز به مطبوعات مستقل و مردمی دارند، مطبوعاتی که برای مردم نوشته شده و از خصوصیات مطبوعات کشورهای سلطه گر بدور باشند.
اقدامات اخیر سازمان ملل متحد در قالب کمک های یونسکو به آموزش تخصصی روزنامه نگاران حتی به نهادهایی چون صندوق بین المللی کمک به کودکان و زنان این سازمان نیز تسری یافته است.
آموزش تخصصی روزنامه نگاران ضرورتی انکار ناپذیر است. در شهریور ماه سال 1374 به ابتکار مرکز گسترش آموزش رسانه ها و صندوق بین المللی کمک به کودکان و زنان اولین کلاسهای تخصصی آموزش روزنامه نگاری در زمینه روزنامه نگاری توسعه در تهران برگزار شد. در این کلاس آموزشی متن آموزش روزنامه نگاری توسعه که توسط بنیاد تامسن انگلستان تهیه شده بود در اختیار دانشجویان قرار گرفت. مشخصه هایی که این متن برای روزنامه نگاری توسعه برشمرده است، روزنامه نگاری توسعه را دارای این خصوصیات می داند: «روزنامه نگاری توسعه در صدد است که از پیشرفتها یا پسرفتهای مناطق شهری و روستایی یک کشور به شیوه ای واقعی و خواندنی گزارش تهیه کند. این گزارشها باید بین اولیای امور و مردم بین
حضورج. 22صفحه 165
جوامع شهری و روستایی پلی اطلاعاتی ایجاد کند. در دراز مدت، هدف آن سهم داشتن در بهبود راه و رسم زندگی مردم است.»
بر اساس این تعریف، روزنامه نگاری توسعه بر خلاف روزنامه نگاری غربی معتقد نیست که «خبر بد، خبر خوبی است» بنابر این به جای پرداختن به اخبار رویدادها، اتفاقات و بحرانها بیشتر بر مسائل و فرایندها تکیه می کند.
اگر روزنامه نگاری رویداد مدار غربی شکستن یک سد آب را خبر می داند، روزنامه نگاری فرایند مدار بر روی اخبار احداث سد آب تأکید می کند هر چند این گونه اخبار فاقد هیجان لازم برای بر انگیختن خوانندگان باشد. جنبه دیگر روزنامه نگاری توسعه تأکید بر مردم است، در حالی که روزنامه نگاری غربی نقل قول از گفته های سیاستمداران و افراد برجسته را مورد توجه قرار می دهد و ارزش خبری آن عمدتاً به اهمیت گوینده آن بستگی دارد، نه به آنچه که می گوید. بنابراین اگر رئیس جمهور به مناسبت سالروز استقلال یک کشور همسایه پیام تبریکی برای رهبر آن کشور ارسال کند، خبر صفحه اول روزنامه ها، همین است. صرفاً به این دلیل که به عنوان یک گزارش مطبوعاتی از بزرگترین جایگاه قدرت کشور ارسال شده است، نه به این دلیل که حرف مهمی در آن گفته باشد. در حالی که روزنامه نگاری توسعه معتقد است یک سازمان کار آمد خبری باید پیشرفت مردم را ثبت کند.
اخبار توسعه در دو طیف وسیع می تواند وسیله روزنامه نگاری توسعه مورد توجه واقع شود:
1- اخبار مربوط به پروژه های عمرانی از تأمین یک نیروگاه برقی و آبی گرفته تا ایجاد یک شبکه آب سالم در دهکده ای که دارای آب آلوده است، از ابداع روش های جدید سواد آموزی گرفته تا نو آوری در سیستم آیش.
2- مشکلاتی که باید رفع شوند مانند استثمار زنان به عنوان نیروی کار ارزان از یک سو و ایجاد تعاونی زنان از سوی دیگر، نتایج مصیبت بار استثمار کودکان و ایجاد شغل هایی که به دهقانان فقیر امکان می دهد به جای فرستادن کودکان خود به خیابانها آنها را نزد خود نگه دارند، رفع تبعیض های جنسی، پرداختن به مسائل بهداشت، آموزش اشتغال، دادگستری و مبارزه با فقر.
خبرنگاران روزنامه نگاری توسعه به جای منفعل بودن (Passive) می بایست فعال (active) باشند یعنی به جای برخورد منفعلانه با رویدادهای اطراف و بذل توجه به اخبار رویداد مدار می بایست به زندگی پیرامون خود چشم بدوزند و ببینند آیا چیزهایی وجود دارد که برای خوانندگان اهمیت داشته و مورد توجه شان قرار گیرد. این همان نکته ای است که روزنامه نگاری غربی
حضورج. 22صفحه 166
بدان اهمیت چندانی نمی دهد: زندگی در روستا چگونه است؟ چه تغییراتی در آن روی می دهد؟ افزایش رفت و آمد وسایل نقلیه شهری چه تأثیری بر نحوۀ بازی کودکان گذاشته است؟
بر اساس استانداردهای مرسوم روزنامه نگاری، این گونه مطالب ابداً خبر محسوب نمی شوند و معمولاً در صفحات داخلی گزارش ها ظاهر می شوند تا در صفحه اول؛ در حالی که از پیشرفت مردم، از پیشرفت یک ملت سخن می گویند مطالبی هستند که می توانند مشوق پیشرفت باشند، موردی از عدم پیشرفت را برجسته تر نشان می دهند و سبب شناسایی دستاوردها و محکومیت استثمار می شوند. در یک کلام، روزنامه نگاری توسعه، همین است.
روزنامه نگاری توسعه در ایران
جلال آل احمد در مقاله «ورشکستگی مطبوعات» سه دوره مهم در تاریخ مطبوعات ایران را بررسی می کند که متأسفانه در هر سه دوره شاهد روزنامه نگاری مقلد هستیم در این سه دوره یعنی از شهریور سال 1320 تا بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به جای مطبوعات شاهد «رنگین نامه» هایی هستیم که تنها وظیفه شان انحراف افکار عمومی از مسائل اساسی کشور و حکومت است. به عقیده جلال آل احمد: «ادای روزنامه نویسی را در می آوریم. در این کار نیز از دیگران تقلید می کنیم. در این کار می خواهیم سر و پزمان
حضورج. 22صفحه 167
را به شکل آنهایی در آوریم که تازه خودشان متوجه شرق شده اند، با آدابش و طرز تفکرش و امکانات آینده اش.»
از روزی که بوق افتضاح شهریور بیست را زدند تا به امروز مطبوعات فارسی سه دوره مشخص و مختلف را از نظر وضع ظاهر و زبان و تعداد انتشار و محتویات پیموده اند:
1- تا حدود سال 24 و 25 دوره رواج مطبوعات دهن دریده است در این دوره مردم عادی هنوز در جستجوی آن مطبوعه ای هستند که ساده تر فحش می دهند و صریح تر و هنوز با اصول کاری ندارند...
از نظر محتوا – درد دلهای خصوصی – فحش به اشخاص و مصادر امور، اخبار جنگ با آب و تاب هر چه تمام تر، محاکمه مسببان انگشت شمار آن اوضاع و داستانهای اغراق آمیز درباره زندانها و همه هیجان انگیز.»
2- از این پس تا سال 1332 ناهار بازار احزاب سیاسی است. دوره مبارزه های به اصطلاح اصولی است! در این دوره احزاب سیاسی هر کدام متناسب موقعیت های محلی و جهانی خویش به نهایت درجه قدرت رسیده اند... همه دست به عصا می روند و رعایت می کنند و حساب دهن دریدگی از میان رفته است.
در این دوره روزنامه ها آموخته اند که از خودکشی ژاندارمری در دور افتاده ترین دهات یا از خراب شدن پلی بر رودخانه برای گریز زدن به صحرای کربلای خودشان مستمسکی بسازند...»
«ترجمه مطالب رایج می شود.»
3- و از سال 1332 به بعد مائیم و این «رنگین نامه ها»! تحریک کشندۀ حیوانی ترین غرایز و خالی از حق و شور و شوق.
بر روی همین نکته است که دولت هم دست کمک می گذارد. برای اینکه مردم با کله هاشان فکر نکنند، باید با پائین تنه شان زندگی کنند با اسافل اعضاء! با مسائل جنسی! با هرزگی و قرتی مآبی ها.»
این اوضاع و احوال متأسفانه تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 بر این مرز و بوم حاکم بوده است و البته اگر از برخی نشریات و مطبوعات سالم در این دورانهای تاریخی بگذریم، فضای عمومی حاکم بر مطبوعات کشور ما فضایی آلوده بوده است. تنها پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که از سوی حضرت امام خمینی(س) دیدگاههای انتقادی در سطحی گسترده متوجه مطبوعات و رسانه های گروهی کشور می شود و افکار عمومی خواستار دگرگونی بنیادی در اوضاع مطبوعات می گردد.
دیدگاههای امام خمینی(س):
الف – دوران ستم شاهی
دیدگاههای انتقادی حضرت امام محدود به دوران پیروزی انقلاب اسلامی نمی شود. طرح این دیدگاهها به سالهای دورتر از این
حضورج. 22صفحه 168
بازمی گردد. با بررسی آثار انتقادی حضرت امام به کتاب «کشف الاسرار» در سال 1322 (یعنی دو سال پس از فرار رضاخان و روی کار آمدن فرزندش) می رسیم. امام که خود از نزدیک شاهد جنایتها و توطئه های شیطانی رضا خان بود و ماهیت رژیم پسرش محمد رضا را بخوبی می شناخت با نگارش این کتاب ضمن رد نظریات علی اکبر حکمی زاده نویسنده کتاب «اسرار هزار ساله» که نسبت به شیعیان اهانت روا داشته بود، به افشای خیانتهای رضاخان هم پرداختند.
حضرت امام با نوشتن کتاب «کشف الاسرار» نخستین گامها را برای اعتراض به اوضاع آن زمان برداشت و از غفلت و کم توجهی روحانیون به مسائل روز، شدیداً انتقاد کرد، امام از روزنامه های آن دوره به عنوان «کالای پخش فساد اخلاق» نام برد.
خود خواهی و ترک قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همۀ جهانیان را بر ما چیره کرد و کشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران در آورد. قیام برای منافع شخصی است که روح وحدت و برادری را در ملت اسلامی خفه کرده... قیام برای نفعهای شخصی است که روزنامه ها که کالای پخش فساد اخلاق است، امروز هم همان نقشه ها را که از مغز خشک رضاخان بی شرف تراوش کرده تعقیب می کنند و در میان توده پخش می کنند. قیام برای خود است که مجال به
حضورج. 22صفحه 169
بعضی از این وکلای قاچاق داده که در پارلمان بر علیه دین و روحانیت هر چه می خواهند بگویند و کسی نفس نکشد...»
حضرت امام این دیدگاه انتقادی را نسبت به روزنامه ها و نشریات دوران ستم شاهی همواره مطرح کردند. از دیدگاه حضرت امام در طول حکومت خاندان پهلوی، استعمار روزنامه ها را به سمت ابتذال و آلودگی سوق می داد تا فکر مردم را مسموم کنند.
«ملت عزیز در طول 50 سال اخیر گرفتار مجلات و روزنامه های تخریب کننده و فاسد کننده نسل جوان و از آنها بدتر سینماها و رادیو تلویزیون بود که با برنامه های خود، ملت را به حد وافر در آغوش غرب و غرب زده ها غلتانید. ضررهای رسانه های گروهی از خرابی های توپ و تانکها و سلاحهای مخرب بالاتر و بدتر است چرا که ضررهای سلاحها گذرا و ضررهای فرهنگی به نسل های بعدی انتقال پیدا می کند.»
امام رسالت مطبوعات را رسالتی فرهنگی و آموزشی می دانست و همواره از دست اندرکاران مطبوعات می خواستند تا «آزادانه مطالب را بنویسند ولی توطئه نکنند.» و ایشان معتقد بودند که «مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشند» و «رسانه های گروهی... می توانند، خدمت های گرانمایه ای را به فرهنگ اسلام و ایران نمایند...»
دیدگاههای حضرت امام در این دوره را می توان در دو دسته جمع بندی کرد:
1- افشای عملکرد و ماهیت رژیم در خصوص ایجاد اختناق در مطبوعات.
2- انتقاد از مطبوعات این دوره و تأکید بر دوری جستن مطبوعات از فساد و ابتذال.
ب – دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی:
بررسی دیدگاههای امام خمینی(س) در دوران پیروزی انقلاب اسلامی بدون در نظر گرفتن تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در روزهای پس از انقلاب ممکن است برداشت های نامعقولی را نصیب محققین کند. به عنوان مثال در شرایط سالهای 1358 تا 1361 گروههای محارب برای بر اندازی حکومت نو پای اسلامی توطئه های گوناگون از جمله چاپ روزنامه ها و مجلات گوناگون را طرح ریزی می کردند. حضرت امام ابتدا به نصیحت صاحبان اینگونه نشریات پرداختند، اما وقتی که نشریات مخالف نظام اسلامی همچنان به نصیحت و پند و اندرز ایشان بی تفاوت بودند، افشای توطئه توسط امام صورت پذیرفت. اینک به فرازهایی از سخنان حضرت امام خمینی که به مقطع اخیر مربوط می شود می پردازیم:
- «بعضی مطبوعات به خیال اینکه آزادی است می خواهند از مردم سلب آزادی کنند.» (8 / 3 / 58)
- «معنی آزادی این نیست که هر کس برخلاف قوانین، بر خلاف قانون اساسی یک ملت هر چه دلش می خواهد بگوید مثلاً
حضورج. 22صفحه 170
اهانت به مردم بکند.» (9 / 3 / 58)
- «برکت اسلام بود که بعد از انقلاب همچو آزاد کردند همه را، تمام مطبوعات آزاد شد، منتها بعدش دیدند که پنج شش ماه که گذشت دیدند که بعضی از مطبوعات وابسته به اسرائیل است و بعضی شان دارند توطئه می کنند علیه مملکت... هر کدام که اینطور هستند جلویشان گرفته شود؟»
برخی از تحلیلگران، بدون توجه به بیانات حضرت امام در مقاطع خاص تاریخی تصور می کنند که حضرت امام با آزادی مطبوعات مخالف بوده اند در حالی که ایشان ضمن تأکید بر آزادی مطبوعات، خواهان استقلال آنها بوده اند. «من بار دیگر از مطبوعات سراسر ایران می خواهم که بیایید دست در دست یکدیگر بنهید و آزادانه، مطالب را بنویسید ولی توطئه نکنید. من بارها گفته ام که مطبوعات باید مستقل و آزاد باشند ولی متأسفانه و با کمال تعجب، تعدادی از آنها را در مسیری دیدم که با کمال بی انصافی مقاصد شوم راست و چپ را در ایران پیاده می کردند و هنوز هم می کنند. مطبوعات در هر کشوری نقش اساسی را در ایجاد جوی سالم و یا ناسالم دارند.
حضرت امام ضمن فراخوانی مطبوعات به استقلال و آزادی، آنها را به انتقاد سالم دعوت می کنند:
«روزنامه ها باید با کسی صورت مخاصمه نداشته باشند بلکه صورت ارشاد داشته
حضورج. 22صفحه 171
باشند. مطالب را بگویند. انتقاد باید باشد زیرا یک جامعه که انتقاد شود اصلاح می شود. عیب هم در همین جاست چون سر تا پای انسان عیب است و باید این عیب ها را انتقاد کرد تا جامعه اصلاح شود. (4 / 4 / 60)
امام خمینی و روزنامه نگاری توسعه
حضرت امام معتقد بودند که روزنامه ها بجای پرداختن به اخبار شخصیت ها می بایست به اخبار مردم توجه کنند. یعنی در واقع بجای رویداد مداری به فرآیند مداری بپردازند در شرایطی که تیتر اول اخبار مطبوعات و رادیو تلویزیون به حضرت امام (به عنوان یک شخصیت برجسته مذهبی سیاسی و اجتماعی) اختصاص یافته بود، حضرت امام رسانه های گروهی را به گزارش اخبار توسعه فرا خواندند. اما در دیدار با مسؤولان روزنامه کیهان به نکات ارزشمندی دربارۀ اهمیت آزادی و کیفیت کار روزنامه نگاری اشاره کردند:
«اگر زارعی خوب زراعت کرد و زراعتش خوب بود، شما این شخص را به جای مقامات کشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود و یا کارمندی خوب کار کرد، و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد، عکس او را در صفحۀ اول چاپ کنید. «حضرت امام حتی از اینکه عکس و مطالب ایشان برجسته شود، انتقاد کردند و فرمودند:
«من میل ندارم رادیو هر وقت باز می شود اسم من باشد، مدتهاست که از این جهت متنفرم، این کار غلطی است، به اندازه متعارف، نسبت به همه خوب است. زیادی اش مضر است. این به ضرر مطبوعات است و مطبوعات را سبک می کند. اشخاص، شخصیت هایشان با خودشان است، اینطور نیست که اگر اسمشان زیاد یا کم مطرح گردد، شخصیتشان زیاد یا کم شود. در ایران هر کس معلوم است چه جوری است. بنابراین، آنچه راجع به خودم می گویم این است که اگر قرار است عکس مرا بگذارید، به جای آن، عکس یک رعیت را بگذارید و زیرش بنویسید این رعیت چه کار مهمی کرده است.»
در این دیدار امام فرمودند:
«اخبار روزنامه ها تکراری نباشد، آخر کی با کی ملاقات کرده این چه خبر مهمی است؟ این اصلاً قابل نیست بگوییم خبر، تا بگوییم مهم! این که بگویید من هر روز با کی ملاقات و با او چه گفتم، این تکراری است. من راجع به خودم می گویم که عکس من مطلقاً در صفحه اول نباشد. همان طور که گفتم، گاهی لازم است که گفته شود: مثلاً فرض کنید بناست ریاست جمهوری معرفی شود، خوب! این مسأله مهمی است و یا مثلاً هیأت دولت آمده است. خود این مسأله ای است، ولی هر چند وقت یک بار از
حضورج. 22صفحه 172
این مسائل پیدا می شود. اما هر روز کی آمد این جا و من چی گفتم و چی شد و یا کی با کی ملاقات کرد! این چه اثر و فایده ای دارد؟»
حضرت امام به روزنامه نگاری توسعه و پرداختن به اخبار تحولات جامعه با تأکید بر مردم علاقمند بودند:
«باید با اخبار مردم را تعلیم کرد و باید اخبار به صورتی باشد که مفید باشد، باید کاری شده باشد تا اخبار باشد. آن اشخاصی که در اطراف ایران زحمت می کشند و وقتی خبرشان را دادید تشویق می شوند.»
جمعبندی دیدگاههای امام خمینی(س) در مورد مطبوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی را می توان به شرح زیر آورد:
1- تفکیک آزادی از توطئه.
2- مطبوعات آیینه آرمانهای ملت باشند.
3- پرهیز از جنگ مطبوعاتی و رعایت اخلاق.
4- مطبوعات مدرسه سیار جامعه اند.
5- انتقاد حق مطبوعات است نه انتقام.
6- پرهیز از مدیحه سرایی در مطبوعات.
به این ترتیب بنظر می رسد مطبوعات کشور می بایست با توجه به رهنمودهای امام در دوران سازندگی و توسعه کشور تجدید نظر اساسی در شیوه گزینش اخبار و مطالب به عمل آوردند و خود را با شرایط نوین کشور و اعتلای نام جمهوری اسلامی منطبق ساخته و خود الگوی تازه ای برای دیگر کشورها باشند. انشاءالله
پاورقی:
حضورج. 22صفحه 173