عاشورای سیاسی و سیاست عاشورا

‏‏عاشورای سیاسی و سیاست عاشورا‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ دکتر ثریا مکنون‏

‏‏ ‏

‏‏در‏‏گیر‏‏یهای تاریخی که منجر به ‏‏جنگ‏‏ و لشکرکشی و مبارزه در شکلهای مختلف می شود عموماً به دلیل برتری جو‏‏یی‏‏های دنیایی است که با اندکی تأمل و مروری بر تاریخ ‏‏گذ‏‏شته می توان ریشۀ اصلی تهاجم و در‏‏گیر‏‏یهای اقوام و ملل را شناخته و با ارائه نمونه ها‏‏ی‏‏ آماری نشان داد که علت اصلی ‏‏بیشتر‏‏ این حملات و جنگ ها و استقبال از خطرات، بهره جوییهای ا‏‏قتصادی‏‏ و تنا‏‏ز‏‏ع بر سر قدرت سیاسی و خودکامگی بوده است. ‏

‏‏در مقابل، جهاد و جنگ ها‏‏یی‏‏ است که در راه دین، برای توسعۀ اسلام و در جهت تکامل تاریخ صورت ‏‏گرفته‏‏ که از‏‏ ‏‏آن جمله و در رأس همۀ مبارزه ها، وا‏‏قعه‏‏ عاشورای حسینی و قیام سیدالشهدا - علیه السلام - می باشد. ‏

‏‏حال سؤا‏‏ل‏‏ می شود که چگونه این نهضت الهی می تواند سیاسی فرض شود؟ در ابتدا لازم است از سیاست عاشورا و عاشورای سیاسی و تفاوت آن دو تعریفی داده شود. ‏

‏‏سیاست عاشورا -‏‏ ‏‏سیاستی است که عاشورا توسط آن می خواست تاریخ را تغییر دهد و آن همان سیاست «خو‏‏ن‏‏ بر شمشیر ‏‏پیر‏‏وز است‏‏» ‏‏بود. منطق آ‏‏ن‏‏ هم با منطق عمل است. نتیجۀ ا‏‏ین‏‏ سیاست با موضع‏‏گیر‏‏یهای آن تمام می شود نه با استدلال.‏‎[1]‎‏ به عبارت دیگر سیاست عاشورا یک نظام موضع‏‏گیری‏‏ عملی را نشان می دهد. البته ‏‏نه‏‏ اینکه بخواهد به شکل هنری مانند تعزیه و نمایش وقا‏‏یع‏‏ را برای دشمن ترسیم کند که موضع‏‏گیر‏‏ی تاریخی در مقابل دشمن چگونه بوده، بلکه خود عملاً می خواهد در مقابل دشمن موضع بگیرد. ‏‏عاشورای سیاسی -‏‏ نظام عاشورا در یک جریان تاریخی تصمیم‏‏گیر‏‏یها‏‏یی‏‏ را انجام می دهد ‏
‏‎

‏‏مراحل عاشورایی شدن -‏‏ برا‏‏ی ‏‏شناخت دقیق تر این واقعۀ عظیم تاریخی و علل موفقیت جهانی آن، و اینکه چگونه تکامل حساسیت ها در جامعه بر محور عاشورا شکل می گیرد، سیر سازند‏‏گی‏‏ را از سه ‏‏بعد‏‏ فرد‏‏ی، ‏‏اجتماعی، جهانی (سازمانی‏‏)‏‏ در سه سطح (مرحله‏‏)‏‏ همدلی، همفکری، همکار‏‏ی‏‏، اختصاراً توضیح می دهیم. ‏‎[2]‎

‏‏1 - بعد فردی -‏‏ همراه شدن با عاشورا در ‏‏بعد‏‏ فردی مرحله ابتدا‏‏یی‏‏ و ارتباط و تو‏‏لا‏‏ی انسان در سطح خُرد به شخصیت محور‏‏ی‏‏ عاشوراست، که دارای ارزش والا‏‏یی‏‏ است هر‏‏ ‏‏چند در جریان سیاسی تأثیر فعال ندارد. ‏

‏‏1 - 1 - همدلی فردی‏‏ - همدلی یعنی بی تفاوت نبودن به آنچه در قضیۀ عاشورا ‏‏گذ‏‏شته است. بی تاب شدن، گریستن، متأثر شدن، عکس العمل الم و ناراحتی را به بروز و ظهور کشاندن، بی ‏‏قرار‏‏ی کردن، به خود زدن، همه آثار همدلی انسانها با عاشوراست. ‏

‏‏شاخصۀ همدلی را در ممهز شدن، حسا‏‏س‏‏ برخورد کردن و کلیه حساسیت ها را مرتبط با موضوع عاشورا دیدن، زیارت امام حسین - علیه السلام - را از راه دور خواندن، مصائب حسین - علیه السلام - را شنیدن، دوست داشتن و لذت بردن از ‏‏تکرار‏‏ شنیدن این مصائب و دلبستگی به درد و الم شخصیتهای عاشورا می توان جستجو نمود. ‏

‏‏به عبارت دیگر مرحلۀ همدلی با عاشورا همان حساس برخورد کردن و محترم شمردن این رفتار است و توجه به اینکه واقعۀ عاشورا از قبیل سایر وقایع و کشته شدنها در تاریخ نیست. همدلی ‏‏فر‏‏دی موجب تکامل انسان شده و دارای ارزش خودساز‏‏ی‏‏ بسیار بالا‏‏یی‏‏ است. تمحض در این واقعه و فرو رفتن در اعماق آن منشأ‏‏ ‏‏ستیز با پستیها می ‏‏گر‏‏دد، که این نتیجۀ همان ‏‏گر‏‏یستن و ‏‏بی‏‏قرار‏‏ی‏‏ و خود را زدن (به صورت فرد‏‏ی)‏‏ ا‏‏ست‏‏ و‏‏ ‏‏آغاز‏‏ ‏‏آن با همرنگی و شباهت با رهبران عاشورای حسینی (هر چند با نسبتی اندک‏‏)‏‏ در پسند انسان و زیباشناسی ‏
‏‎

‏‏2 - 1 - همفکری فردی‏‏ - پذیر‏‏فتن‏‏ نظام ارزشی عاشورا و هم مکتب شدن با آن، همفکری فرد با ‏‏و‏‏اقعۀ عاشوراست. ‏‏پسند‏‏ی که در همدلی با پسند عاشورا وجود داشت در این بخش پسند جهت دار شده و تبدیل به نظام پسندها و ارزشها می شود. به عبارت دیگر توجه به خوبی و بدی، زیبایی و زشتی، شایست و ناشایست همه بر محور جهت‏‏گیر‏‏ی عاشورا شکل می ‏‏گیر‏‏د و در کلیۀ روشهای خصوصی ‏‏قا‏‏بل ملاحظه می شود. طبیعتاً چنین دلبستگی به عاشورا زمینه ساز مراقبت در بیزاری از‏‏ ‏‏آ‏‏نچه‏‏ عاشورا با آن می جنگید و ‏‏گرایش‏‏ به آنچه ‏‏پیا‏‏م عاشوراست می شود. ‏

‏‏در این بخش خودسری ها و خود‏‏کامگی‏‏ها منفور شده و در مقابل ‏‏گر‏‏ایش به معارف، احکام، و اخلاق الهی (که عاشورا را برای آن به وجود‏‏ ‏‏آمده‏‏)‏‏ مطلوب و محبوب می ‏‏گر‏‏دد. ‏

‏‏ 3 - 1 - همکاری فردی ‏‏- در این مرحله رفتار فرد‏‏ی‏‏ انسان که انعکاس حساسیت ‏‏و ‏‏تفکر ظاهر شده دربار‏‏ۀ‏‏ عاشوراست منضبط شده و در جهت عاشورایی شدن تغییر جهت ‏‏پیدا‏‏ می کند. انسان بی قرار نسبت به عاشورا اگر دچار اخلاق رذیله ای باشد و‏‏ ‏‏آن را اخلاق عملی بداند، در باطن نفس، خود را به دلیل اخلاق رذیله اش توبیخ می کند و‏‏ ‏‏آرزومند هم خلق و همفکر و هم رفتار شدن در اعمال فرد‏‏ی‏‏ خود با رهبران عاشورا می شود. ‏

‏‏برای اثبات این امر می توان با نمونه برداریها‏‏ی‏‏ عینی نشان داد که در ایام عاشورا انضباط فرد‏‏ی‏‏ به نسبت قابل توجهی در جهت عاشورا‏‏یی‏‏ شدن تغییر شکل می یابد. این مرا‏‏قبت‏‏ در رفتار عینی موجب سوق دادن شخص به طرف نظام ارزشی است‏‏ که‏‏ در‏‏ ‏‏آن رفتار و عملکرد امویان و سایر احکام غیر‏‏ ‏‏الهی راهی ندارد. شخص با انتخاب نظام ارزشی عاشورا‏‏یی‏‏، نسبت به خصوصیات رفتار‏‏ی‏‏ اموی کراهت پیدا می کند و سعی می کند‏‏ ‏‏آنچه از این رفتار در او وجود دارد تغییر دهد. ‏

‏‏2 - بُعد اجتماعی -‏‏ نگرش اجتماعی به حرکت عاشورا، همان اشاعه ارزشهای عاشورا به شکل ‏‏گروهی‏‏ و اجتماعی است که در سه سطح ‏‏قا‏‏بل ملاحظه است. ‏

‏‏1 - 2 - همدلی اجتماعی -‏‏ از‏‏ ‏‏آنجا که همدلی در حوز‏‏ۀ‏‏ حساسیت های انسان است، در شکل ‏‏گر‏‏وهی اشاعۀ حساسیت و فراهم آوردن زمینۀ اجتماعی است که آثار‏‏ ‏‏آن (مانند ‏‏گر‏‏یه کردن‏‏)‏‏ از تألمات روحی ‏‏فر‏‏دی بمراتب بالاتر است. بر‏‏قر‏‏اری مجالس عزاداری و حضور در مجالس محرم حسینی همراه با ‏‏گر‏‏یه، الم، و بی قراری و به خود زدن که همدلی در شکل ‏
‏‎

‏‏معاونت بر تقوا‏‏ی‏‏ سیاسی در این مرحله به معنا‏‏ی‏‏ ‏‏گر‏‏یاندن و ‏‏گر‏‏یه عمومی کردن است که اگر عاشورا‏‏یی‏‏ باشد می تواند زیبا‏‏یی ‏‏شناسی اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده و‏‏ ‏‏آن را تغییر دهد. به بیان دیگر یک تلاش ‏‏گر‏‏وهی برای جهت‏‏گیر‏‏ی تکاملی است که آن را به زبان مرثیه ها و با استفاده از تشبیه ها و بلاغت در اشعار توصیف می نماید‏‏؛ ‏‏و جهت‏‏گیر‏‏ی عاشورا را در جامعه به مرحلۀ پذیرش و اشاعۀ عمومی می کشاند. اشاعۀ عمومی، همدلی ‏‏گر‏‏وهی است که زمینۀ معروف شدن معروف را در جامعه تأمین می کند و در این بخش امکان طرح مناسک فرد‏‏ی‏‏ و اجتماعی و شایسته های اجتماعی را فراهم می آورد. ‏

‏‏در حقیقت آنچه در بخش همدلی فردی ‏‏گفته‏‏ ‏‏شد‏‏ که زمینۀ خودسازی است، در این بخش بسترسازی برای رفتار اجتماعی است. به عنوان نمونه اگر مراسم اجتماعی و ‏‏گر‏‏وهی در نظام باطل مانند جشنها، کاباره ها، شرابخواریها و... را یک رکن در جهت اشاعه و ترویج اخلاق ماد‏‏ی‏‏ و منشأ تحلیل اجتما‏‏عی‏‏ از مفاسد بشناسیم، در نقط‏‏ۀ‏‏ مقابل آن سینه زنی ها، احکام، برقراری مجالس بزر‏‏گد‏‏اشت مذهبی در اصناف، هیئات و سایر ‏‏گر‏‏وههای اجتماعی موجب تجلیل اجتماعی و زمینه ساز اقامه عاشورا می ‏‏گر‏‏دد. ‏

‏‏2 - 2 - همفکری - اجتماعی‏‏ – همدلی های ‏‏گر‏‏وهی زمینه ساز همفکری های اجتماعی شده و حرکت را برای موضعگیری های ‏‏گر‏‏وهی هموار می کند. نمونۀ این فعالیت را در سخنرانیها می توان مشاهده نمود. اگر چه سخنرانی در مرحله سازماندهی نیست ولی می توان نقش ترویج آیین حیات فرد‏‏ی‏‏ و اجتماعی عاشورا را ایفا کند و به ‏‏گو‏‏نه ای تفکر جامعه را شکل دهد که تولی به ارزشها، دستورات و شناخت عاشورا در جامعه پذیرش اجتماعی پیدا کند، یعنی ارتکازات اجتماعی را به وجود می آورد. با آشنا شدن فرهنگ جامعه با فرهنگ عاشورا، فرم و شکل پذیرفته شده های عمومی تغییر یافته و عاشورا‏‏یی‏‏ می ‏‏گر‏‏دد. ‏

‏‏3 - 2 - همکاری اجتماعی -‏‏ تقبیح و تجلیل اجتماعی که در شکل ‏‏گر‏‏وهی فرهنگ عاشورا را بسترسازی نموده، در این مرحله به شکل ارتکاز درآمده و رفتار اجتماعی را‏‏ ‏‏عاشورا‏‏یی می ‏‏کند. آنچه در طول سالیان دراز بین دوستداران حضرت ابا عبدالله(ع)‏‏ ‏‏ا‏‏تفا‏‏ق افتاده زمینه سازی اجتماعی آن در عاشورا به صورت ارتکاز اجتماعی در‏‏ ‏‏خواهد‏‏ ‏‏آمد. ‏

‏
‏‎

‏‏3 - بُعد سازمانی یا جهانی -‏‏ نگرش به عاشورا در سطح جهانی اقامۀ یک رفتار است. در رفتار ‏‏گر‏‏وهی اشاعه یک حرکت مطرح بود. همانگونه که استکبار جهانی سعی در اقامۀ رفتار و افکار فاسد در جهان دارد، در این مرحله رویارو‏‏یی‏‏ با دشمن در اقامۀ کلمۀ حق و فرهنگ عاشورا‏‏یی‏‏ مطرح می شود. بلوغ همدلی، همفکر‏‏ی‏‏، و همکار‏‏ی‏‏ در شکل سازمانی زمانی مشاهده می شود که این تعاریف در نظام ولایت و تو‏‏لا‏‏ی ظهور اجتماعی ‏‏پیدا‏‏ کرده و مشارکت تاریخی در تو‏‏لی‏‏ به عاشورا، در مقابله با استکبار و مظالم و جریان خوبیها در جامعه آغاز می شود. ‏

‏‏1 - 3 - همدلی جهانی ‏‏- در این سطح ارتباط با امام حسین - علیه اسلام - از سنخ دیگری است. همدلی به ‏‏گو‏‏نه ای است که انسان خود را شعبه ای از لشکر ابا عبدالله(ع) می بیند و حمایتی هم که می شود حمایت فردی نیست. عشق و محبت جوان (که در سطح اول در الگوی حاضر به صورت عبادت و پرستش فردی در‏‏ پیر‏‏وی از حسین - علیه السلام تجلی پیدا می کرد‏‏)‏‏ و عواطف ا‏‏و،‏‏ عواطف حق‏‏گرا‏‏یانه است که با عواطف مستکبرانه فاصله زیادی دارد. ‏

‏‏پیدا‏‏یش محبتهای سازمانی، در جهت در‏‏گیری‏‏ با مظالم اجتماعی و در مقیاس جهانی و همرنگ با عاشورا تجلی پیدا می کند. شعارهای آنان، دوست داشتن دوستان آنها، و دشمن داشتن دشمنان آنها همه در یک جهت تاریخی با عاشورا قرار دارد. ‏

‏‏در این بخش دعا خواندن هم با مفهوم قبلی فرق می کند‏‏؛ ‏‏مثل اعلام وفاداری کسی که با دلش اعلام می کند حاضرم با دشمن بجنگم. ‏‏گر‏‏یه و ندبه در اینجا انفرادی نیست و با همدلی فردی تفاوت دارد‏‏؛ ‏‏مانند بسیجیان که در جبهه های جنگ به صورت ‏‏گر‏‏وهی زیارت عاشورا می خواندند ولی همانند یک واحد حزبی که در مقابل ارباب خود ایستاد‏‏ه اند ‏‏دعا را  می خواندند‏‏؛ ‏‏چون امام - علیه السلام - را ارباب حقیقی خود می دانستند. ارباب حقیقی باید مرتبه ای از ربوبیت مفوضه به رسول الله(ص) و معصومین(ع) را دارا باشد. ‏

‏
‏‎

‏‏به بیا‏‏نی‏‏ روشن تر، همدلی سازمانی همانند ساختن یک سنگر در برابر استکبار والحاد است، که سنگر ساختن به معنای دل سوختن (سطح فردی‏‏)‏‏ یا اشاعۀ (سطح اجتماعی‏‏)‏‏ نیست، بلکه به معنای عاشورای سیاسی در تبعیت از سیاست عاشوراست. همانگونه که در مراکز متعدد از نظر مکانی سنگرها‏‏یی‏‏ برا‏‏ی‏‏ تبعیت از نظام جمهور‏‏ی‏‏ اسلامی ایجاد می شود، از نظر زمانی نیز، تبعیت از عاشورا در سطوح مختلف قابل مشاهده است‏‏. ‏‎[4]‎

‏‏تبعیت یا شباهت در موضعگیر‏‏ی‏‏ در برابر دشمن به معنا‏‏ی‏‏ بلوغ است که امر‏‏ی‏‏ را به عهده می ‏‏گیر‏‏ند و نمونه ای همانند‏‏ ‏‏آن را هر‏‏ ‏‏چند کوچک ایجاد می کنند. این حضور در جریان انقلاب و مقابله با ظلم همان حضور در جریان سیاسی عاشوراست. ‏

‏‏عاشورا‏‏یی‏‏ که در یک جریان تاریخی در زمان خود و مکان خود و نسبت قدرت و درک و فهم خود تبعیت از سیاست عاشورا می کند، در و‏‏ا‏‏قع برای هماهنگ ساختن موضعگیر‏‏ی‏‏ عینی در برابر استکبار عمل می کند. در این موضعگیر‏‏ی‏‏ هر‏‏ ‏‏چند حساسیت و ادراک و فهم و حرکت عینی تبعیت بیشتری از عاشورا داشته باشد، منزلت عاشورای سیاسی را بالاتر می برد. ‏

‏‏2 - 3 - همفکری جهانی (سازمانی)‏‏ - در این ‏‏بخش‏‏ همه افکار در جهت اقامۀ تفکر عاشورایی عمل می کند. مانند همفکری بسیجیان در مقابله با دشمن و همفکری آنها در درگیر‏‏ی‏‏ با مظالم، و شعارهای آنها، که همه زیربنای دوست داشتن و پیدایش محبت سازمانی و دشمن داشتن دشمنان، و خلاصه همۀ تلاش و تکاپو‏‏ی‏‏ آنها در یک جهت یا تلاش عاشوراست. ‏

‏‏3 - 3 - همکاری جهانی (سازمانی) -‏‏ همکاری عملی با سیاست عاشورا را در رفتار مسلمانان و شیعیان لبنان، مسلمانان مبارز فلسطینی در برابر صهیونیستها می توان دید که در جهت عاشورا همکاری با عاشورا دارد. همانطور که محبت بسیجیان در جبهه ها رنگ محبت حسین(ع) را دارد، حرکت عینی آنها نیز رنگ حرکت ابا عبدالله(ع) را ‏‏پید‏‏ا می کند. و ‏
‏‎

‏‏خلاصه:‏‏ در این بخش می توان ‏‏گفت‏‏ که عاشورای ‏‏فر‏‏دی قبل از انقلاب اسلامی و قیام امام خمینی - رضوان الله تعالی علیه - وجود داشت و صدها سال است که عاشورای ‏‏گر‏‏وهی نیز وجود دارد. یعنی سیاست عاشورا‏‏یی‏‏ در دو مرحله (فردی و ‏‏گروهی)‏‏ قبل از انقلاب در جامعه بوده، لکن بلوغ سیاست عاشورا در شکل سازمانی و در حدی که به در‏‏گیری‏‏ با مظالم بینجامد به دست رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی - قدس سره الشریف - براسا‏‏س‏‏ پیام «‏‏پیر‏‏وزی خون بر شمشیر‏‏» ‏‏در جهت تاریخی عاشورا بنا ‏‏گر‏‏دید. ‏

‏‏این حرکت طبیعتاً توانست در فاصله ای بسیار کوتاه ارتکازات پدید‏‏ ‏‏آمده در اقامۀ عاشورا را در شکل رفتارهای ‏‏گر‏‏وهی عملاً بستر اولیه قیام 15 خرداد بسازد. بهره ور‏‏ی‏‏ از حضور مردم در مساجد و حسینیه ها تا بسترسازی به وسیلۀ سازمان دادن اقشار مختلف تحت عناوین ‏‏گو‏‏نا‏‏گو‏‏ن اجتماعی، آغازی بود که منجر به ‏‏پیدا‏‏یش عاشورای سازمانی در مقیاس جهانی ‏‏گر‏‏دید. علاقۀ به امام حسین - علیه السلام - در شکل سازمانی همان شباهت تاریخی است. ‏

‏‏ادراک از عاشورای سیاسی برای کسانی که منحصراً محبت را در شکل فردی و حداکثر اشاعۀ نظام ارزشی می بینند وجود ندارد و عاشورا به عنوان یک سیاست جاری و تصمیم‏‏گیر‏‏ی هماهنگ برای جریان تاریخ نمی شناسند. توسعه یاب بودن جریان تاریخی به این معناست که نه تنها امویان و عباسیان را از پا در می آورد بلکه با هر ظالمی که در مقابل دین ایستاده در عمل مقابله می کند نه در استدلال. به هر میزان که در این جریان تاریخی مشارکت کند و با آن مشابهت داشته باشد منزلت او ارتقا می یابد و موضع او در فهم و عمل عمیق تر می شود. ‏

‏‏اصولاً وظیفۀ عاشورای سیاسی را در جریان تکامل تاریخ می توان مشاهده نمود. ‏

‏‏در این بخش جدولی از ضرب سه مقیاس (‏‏بعد)‏‏ فردی، اجتماعی، جهانی. در سه مرحلۀ همدلی، همفکری و همکاری را که زیربنای بررسی مقالۀ حاضر است ملاحظه می نمایید. ‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پانوشتها:‏

• 1. موضعگیریها به گونه ای، همدیگر را تأیید می کنند تا یک جریان تاریخی ایجاد کنند (یعنی تصمیم گیری) به خلاف استدلال که زمینه ساز تصمیم گیری است. به عبارت دیگر برهان نظری برهانی است که بستر تصمیم گیری را درست می کند ولی برهان عملی (در صورتی که هماهنگ بوده و نظام یافته باشد)جریان تصمیم را در تاریخ درست می کند.
• 2. در پایان همین مقاله نحوۀ ضرب سطوح و ابعاد در یکدیگر به شکل ماتریسی ارائه خواهد شد.
• 3. نمونۀ این محبّت و همرنگی را در مورد اویس قرنی می توان یافت که وقتی در جنگ اُحُد (نزدیک مدینه)دندان پیغمبر(ص)شکست، همزمان در یمن دندان اویس قرنی هم شکست.
• 4. مثلاً شبیه مقاومت و دفاع جمهوری اسلامی در مقابل عراق در جنگ تحمیلی، و در بوسنی و هرزگوین در مقابله با صربها، و حزب الله لبنان در مقابله با رژیم صهیونیسم و موارد دیگر قابل مشاهده است. این شباهت در موضعگیری و تبعیت لزوماً با دستورات رسمی جمهوری اسلامی ایران صورت نگرفته ولی جهت موضعگیری در مقابل الحاد همانند موضعگیری نظام جمهوری اسلامی است. این تبعیت هر چند در سازمانهای سیاسی فوق جریان دارد ولی خود امر تبعیت کار سازماندهی آنها نیست.