زن، فعالیت اقتصادی و استقلال مالی
عزت الله واعظی
کلمۀ نخست
جایگاه، حقوق، وظایف و اختیارات زن مسلمان موضوعی است که از دیر باز همواره مورد توجه بوده است. دشمنان اسلام در طول تاریخ بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ندانسته یا دانسته و ناجوانمردانه با تبلیغات کاذب و مسموم و مغرضانه، با ارائه تصویر مشوّﺓ همواره آن را مطمح نظر قرار دادند و گاه رفتار برخی مسلمانها را به رخ کشیده و آن را با احکام و قوانین اسلام یکی دانستند و سیمای جذاب اسلام را درباره موضوع فوق ندیده یا به دلیل حفظ موقعیت و منافع استعماری شان، سعی در کتمان آن داشته اند، تا از این رهگذر عامه مردم بویژه قشر عظیم و مؤثر جوامع بشری یعنی زنان و دختران
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 77
پاک سرشت و معصوم را نسبت به اسلام تعالی بخش، بدبین سازند و جامه نجابت و کرامت را از قامت انسانی آنان به در آورده و آنها را از میادین فعالیتهای اجتماعی و صحنه های علمی و جلوه های ارزشی به وادی انحراف و خودنمایی و ابتذال و هرزگی و سفلگی و هرهری مذهبی والیناسیون بکشانند و آنان را از خود واقعی و هویت اصیل انسانی شان بیگانه سازند و از زن در حد ابزاری برای سوء استفاده و رسیدن به اهداف شیطانی و مطامع استثماری و کامجویی های جنسی خود، بهره جویند.
چه باید کرد؟
یکی از بهترین راههای مقابله با شگردها و نیرنگهای شیطانی و خنثی ساختن تبلیغات زهرآگین دشمنان اسلام و مجاب ساختن جویندگان حقیقت بی خبر از اسلام ناب، و صیانت از صفای فطری و صداقت و حفظ گوهر حیا و عفت قشر مظلوم زن، برگزاری همین سمینارها و بحث و بررسی دیدگاهها و تبیین دیدگاه اسلام در مورد مسائل و موضوعات مربوط به زن و ارائه نظرهای صائب، بویژه دیدگاههای حضرت امام خمینی آن فرید عصر و فقیه نکته سنج و ژرف اندیش و عالم به ضرورتها و مقتضیات زمان و عارف روشن ضمیر، و یافتن راه کارهای عملی و کاربردی کردن حاصل این گونه نشستها و... تقویت آگاهی و ایمان مردم مسلمان، بخصوص زنان است که جا دارد در اینجا به نوبه خود، از خواهران گرانقدر و پرتلاش جمعیت زنان مسلمان، در برداشتن این قبیل گامهای مؤثر و برپایی و برگزاری هر ساله این همایش با شکوه و مفید تشکر کنم.
«بخش اول»
کار، سازندۀ جوهر انسان
منظومه هستی میدان تلاش و کوشش است و انسان به عنوان اشرف و افضل پدیده های عالم باید برای رشد و شکوفایی استعدادها و بروز توان و قابلیتها و به کارگیری آن سرمایه ها در مسیر سعادت و کمال استحقاقی اش آستین همت بالا زند و همواره در ساحت کار اهتمام ورزد و در جبهه تلاش و تکاپو، آنی متوقف نگردد. تکوین و درخشش و تبلور شخصیت انسان و عیان شدن ذخایر نهان وجود آدمی در عرصه کار و کوشش امکانپذیر می نماید.
مس وجود آدمی در کوره کار و تلاش و فعالیت، به زر تبدیل و جوهره وجود او به
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 78
مقدار سخت کوشی در صحنه عمل، ساخته و پرداخته می شود و فلز وجود انسان گرانبهاتر می گردد.
کار مفید، سازنده انسان و شالوده و اساس تمدنها و پایه تکامل جوامع بشری است، کار به انسان قوّت و نشاط، قدرت و نیرو می دهد و منهای آن، آدمی به سستی و ضعف و حرمان و انحراف و ذلت و زبونی و سرانجام، هلاکت و نابودی می گراید.
امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ می فرماید: «من یعمل یزدد قوﺓ.»
«کسی که تلاش و کوشش می کند بر قدرت و توانایی خود می افزاید»
چو کوشش نباشد، تن زورمند نیارد سر از آرزوها، بلند
که اندر جهان سود بی رنج نیست کسی را که کاهل بود گنج نیست
پیامدهای مثبت کار
کار سیرۀ حسنۀ برگزیدگان الهی و سنت انبیای عظام و روش نیکوی اولیای خدا بوده و هست.
از نظر روانی، کار مفید و سازنده دارای نقش و تأثیر بسزای تربیتی در انسان است که علاوه بر اینکه نوعی ورزش نشاط آور و تفریح و سرگرمی سالم است، موجب اعتماد به نفس و پدید آمدن حس استغنا و بی نیازی از دیگران و استقلال شخصیت فرد و جامعه نیز می باشد.
به همین جهت اسلام برای کار و کوشش بها و اهمیت فوق العاده ای قائل است و آن را از بهترین رفتار و فعالیت نوع انسان و از پایه های مهم اقتصاد اسلامی می داند. چرا که بازده و نتیجه کار و تلاش، سرمایه اقتصادی خانواده ها و رونق و شکوفایی اقتصاد ملی و رشد و سازندگی جامعه انسانی و بهبود وضع معیشتی و روابط سالم و مناسبات صحیح بین المللی خواهد بود.
تشویق اسلام به کار
از این رو است که اسلام حیات بخش و انسان ساز با تعاریف گوناگون و تعابیر جالب و عجیبی از قبیل:
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 79
ـ کار و تلاش و جدیت، موجب کسب اعتبار و آبرو، عزت و شخصیت است.
ـ کار کردن، فریضه ای مؤکد و از جملۀ عبادات، بلکه برترین عبادت به شمار می رود.
ـ و موجب آمرزش گناهان و رمز سربلندی در دنیا و مایه سعادت و خوشبختی در آخرت است.
ـ تحمل سختی و مشقت به موازات کار در طلب روزی و کسب مال حلال، موجب فزونی برکت در زندگی و ازدیاد اجر و ثواب می باشد.
ـ ریزش قطرات عرق کارگر، چون ارزش و قداست فرو چکیدن قطرات خون شهید در راه خداست.
ـ ارزش کار کارگر چون ارزش جهاد مجاهد راه خداست و نان آور خانواده اجر و ثوابی معادل اجر جهادگران در راه خدا خواهد داشت.
ـ کاسب و اهل کار و تلاش، محبوب خدا خواهد بود.
ـ دستان تکیده کارگر بوسه گاه پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و محبوب اوست.
و در نهایت همگان را به جدیت و تلاش ترغیب و تشویق نموده و شدیداً از بیکاری و تنبلی و تکاسل و تن پروری و عنصری منفعل و مصرف کننده و انگل بر خانواده و جامعه بودن نهی می کند که به نمونه هایی از آن دسته نهی شده ها در ذیل اشاره می شود:
قال امیرالمؤمنین علیه السلام: «من وجدماء و تراباً ثمّ افتقر فابعده الله.»
عن ابی عبدالله ـ علیه السلام ـ قال: «عدو العمل الکسل».
عن ابی جعفر ـ علیه السلام ـ قال: «انّیلا بنفس الرجل (او ابغض للرجل) ان یکون کسلاناً عن امر دنیاه و من کسل عن امر دنیاه فهو عن امر آخرته اکسل.»
عن ابی الحسن موسی ـ علیه السلام ـ قال: «قال ابی لبعض ولده: ایاک والکسل والفبحر فانّهما یمنعانک من حظّک من الدنیا و الاخرة.»
عن ابی عبدالله علیه السلام قال: ایاک والفجر و الکسل، انّهما مفتاح کلّ سوء...
کتب ابو عبدالله الی رجل من اصحابه:... لا تکسل عن معیشتک، فتکون کلاً علی غیرک.
قال ابی عبدالله علیه السلام: لا تکونوا کلولاً علی النّاس.
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 80
قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: ملعون من القی کلّه علی النّاس.
امام باقر ـ علیه السلام ـ کسی را که عمر خود را به بیکاری و بطالت بگذراند به مردار تشبیه کرده و او را مبغوض ترین افراد نزد خدا معرفی نموده است (... جیفه باللیل و بطّال فی النّهار)
امام صادق ـ علیه السلام ـ بیکاری را نمادی از شیطان می داند، وقتی نزد آن بزرگوار از شخص تنبل و بیکاری اسم بردند، حضرت سه بار فرمود: «انّه من عمل الشیطان».
آثار سوء بیکاری
سستی و تنبلی و رشد روحیۀ تکدی و تن پروری و چشم طمع به مال و جیب دیگران داشتن و برای لقمه نانی دست نیاز به سوی این و آن دراز کردن و ذلت و خواری را متحمل شدن، عوارض نامطلوب و خسارات سنگین جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت و به راستی فقر فردی و اجتماعی از این رهگذر را اسلام بیماری مهلک انسانها و نابود کننده دنیا و آخرت (محرومیت و خواری در دنیا، رسوائی و عذاب در قیامت) می داند.
چه بسیار بزهکاریها و ناهنجاریهای رفتاری و مشکلات اجتماعی و آسیبهای روحی و روانی و اثرات سوء تربیتی و انحرافات اخلاقی و زیر پا گذاردن ارزشها و فضایل انسانی که به واسطه همین تنبلی و بیکاری و عاطل و باطل زیستن و فقر اقتصادی و عدم اشتغال به کار مفید و مناسب است که مکتب حیات بخش اسلام با آن بشدت مبارزه کرده و با تأکید بسیار از پیروان خود خواسته، شدیداً از آن حالت پرهیز و فقر و آثار سوء آن را با کار و تلاش، ریشه کن سازند.
جالب است بدانیم در نگاه اسلام افرادی که توانایی کار کردن دارند؛ اگر به بطالت و بیکاری روزگار بگذرانند و سربار جامعه باشند مورد بی اعتنایی خدا و رسولش بوده و دعایشان مستجاب نمی شود و ارتزاق آنان از بیت المال جایز نیست و در آخرت نیز با خواری و خذلان وارد جهنم خواهند شد.
خداوند حکیم در قرآن کریمش می فرماید:
«الم تروا ان الله سخّر لکم ما فی السموات و ما فی الارض و اسبغ علیکم نعمه ظاهرة و باطنة»
و در برخی آیات پیروانش را ـ به عنوان یک واجب کفایی ـ امر به کار فرموده
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 81
است: «وابتغ فیما اتاک الله الدار الاخرة و لاتنس نصیبک من الدنیا».
«هو الذی جعل لکم الارض ذلولاً فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه والیه النشور».
در پایان این بخش ذکر چند نکته را خالی از لطف نمی بینم:
1 ـ بیش از 500 آیه در قرآن و بیش از هزار روایت از احادیث و کلمات درُ بار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه طاهرین ـ علیه السلام ـ در جوامع روایی ما، درباره ارزش کار و احترام به کارگر نقل شده که آنچه ما در این وجیزه آورده ایم، نمونه هایی از آنهاست.
2 ـ کار از نظر اسلام، تنها کار تولیدی نیست و ارزش کار هم فقط به کارهای تولیدی (چون صنعت و کشاورزی و دامداری کارهایی که در تولید انجام می گیرد) اختصاص ندارد، بلکه کارهای غیر تولیدی چون: کارهای خدماتی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و... نیز به نوبه خود ارزشمند است. و اساساً در بینش اسلامی ارزش کار تابع ارزش اقتصادی نیست؛ چون ملاک ارزش کار، حاجت اقتصادی نمی باشد، بلکه ملاک ارزش، همه احتیاجهای طبیعی و فطری است.
3 ـ از نظر قرآن و پیشوایان دین مبین اسلام، کار مفید و شایسته (عمل صالح) تنها عبادات و اعمال خاص مربوط به آخرت نمی باشد...، هر کاری که برای فرد و خانواده مفید و در راستای مصالح عامه و به نفع جامعه باشد و موجب آسایش زندگی و فراخی در معیشت گردد و مورد تأیید عقل و شرع باشد و موجبات رضای خدای تعالی را فراهم آورد، هر چند رنگ دنیایی (دنیایی ممدوح) داشته باشد، باز هم عملی صالح و پسندیده است و عامل، مأجور و مثاب در نزد خداست.
4 ـ خداوند حکیم «حیات طیبة» (زندگی پاکیزه و گوارا و شیرین) را محصول کار، و فقر و بدبختی و آثار زیانبار آن را نتیجه تنبلی و بیکاری می داند.
5 ـ آنچه در این بخش به رشته نوشته آوردیم، اختصاص به ضعف مردان ندارد، واضح است که در مورد زنان نیز صادق است.
بر این اساس در نگاه وحی و در خطابه های قرآنی، صرف نظر از ذکورت و انوثت «انسان» هستی خطاب است و انسانیت منزه از جنس زن یا مرد بودن است زیرا گوهر هستی و حقیقت وجودی هر دو یکی است.
از این روی هم در لسان وحی و هم در کلمات نورانی اولیای دین، انسان یا ناس
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 82
یا مؤمن مخاطب قرار گرفته است که هم بر زن و هم بر مرد (هر دو) صادق است. چه اینکه در برخی موارد حتی به صراحت از هر کدام به طور جدا نام برده شده و مسأله در رابطه با هر دو مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. نظیر آیۀ 97 از سورۀ نحل، و یا حدیث شریف نبوی در مورد تحصیل علم و یا در همین موضوع مورد بحث ما که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: «طلب الحلال فریضة علی کلّ مسلم و مسلمة».
«بخش دوم»
زن و فعالیت اقتصادی
اما در رابطه با کار و اشتغال و تلاشهای اقتصادی و... زن، موضوع از دو زاویه قابل تأمل و مطالعه، و جای بحث و بررسی است؛ زیرا: از یکسو زنان دارای مسئولیت سنگین و مهم و رسالت خطیر و ارزشمند همسری و مادری در محیط خانه هستند و از سوی دیگر عناصر اجتماعی فوق العاده مؤثر و نقش آفرین که به قول امام خمینی:
«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد، زن مظهر تحقق آمال بشر است.»
اگر از زاویه نخست موضوع را مورد مداقّه و مطالعه قرار دهیم به نظر می رسد: با توجه به رسالت و وظیفۀ اصلی زن که گرمی بخشیدن به کانون خانواده و تربیت فرزندان لایق است، بهتر آن است که زنان وقت مفید خود را صرف انجام آن مسئولیت سنگین و وظیفه خطیر اصلی خویش بنمایند تا بهتر بتوانند به تأمین حقوق و نیازهای مختلف همسر و فرزندان خود پرداخته تا کانون خانوادگی گرم و مناسبی داشته باشند و در تربیت و پرورش فرزندانی لایق و کار آمد، اهتمام ورزند. از آن روی که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمودند: «جهاد المرأة حسن التعبل». و همچنین فرمود: «الجنة تحت اقدام الامهات».
و امام خمینی فرمود: «زن مربی انسان است ـ از دامن زن مرد به معراج می رود.» و نیز: «هیچ شغلی به شرافت (شغل) مادری نیست ـ خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت همه کس بالاتر است.»
و نیز: «اول مدرسه ای که بچه دارد دامن مادر است، دامن مادر بزرگترین مدرسه ای
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 83
است، که بچه در آنجا تربیت می شود. در دامن مادر، بچه ها بهتر تربیت می شوند تا پیش استادان.»
و نیز: «شما خانمها شرف مادری دارید، که در این شرف از مردها جلو [تر] هستید.» پر واضح است زنی که در بیرون از خانه مسئولیتی ندارد در محیط منزل با آرامش و راحتی بیشتری به وظایف همسری و مادری خود می پردازد و با قوّت و قدرت افزونتری می تواند پاسخگوی نیازهای اساسی، بویژه نیازهای عاطفی و روحی و روانی همسر و فرزندان خود باشد و موجبات موفقیت و زمینه های رشد و بالندگی همه جانبۀ اعضای خانواده اش را فراهم سازد.
علاوه بر این، ساختمان روحی و خصوصیات جسمانی و ویژگیهای روانی و عاطفی و رفتاری زن به گونه ای است که در مواجهه با مشکلات جاری جامعه و سر و کار داشتن با ارباب رجوع و ضرورت ارتباط کاری و اداری با رئیس و کارکنان محیط کار و قبول مسئولیت و دست و پنجه نرم کردن با گرفتاریها و مشکلات بسیار دیگر، ممکن است آسیب ببیند و چه بسا در مواردی نابسامانیهای روانی و بحران روحی مبتلا شود و در نتیجه نتواند آن گونه که باید از عهدۀ رسالت و مسئولیت اصلی اش (وظیفه همسری و مادری) برآید. و به مقتضای سخن نورانی امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ که فرمود: «فان المرأة ریحانة و لیست بقهرمانة».
در فضای گرم و صمیمی و پر مهر خانه که باید به محیط عشق و صفا و مهد سکینت شوهر و زمینۀ مناسب رشد و پویش و پرورش فرزندان شایسته باشد؛ اگر آن طراوت و شادابی و عطرآگینی، به خاطر کار و تلاش بیرون از منزل، به پژمردگی و افسردگی و بی حوصلگی و کج خُلقی گراید، نتیجه آن می شود که فرایند کارآیی شان کاستی پذیرد و نقش آفرینی مثبتشان خول و رکود مبدل گردد.
آنگاه، اگر قرار باشد که مردان، خسته از کار و بی حوصله از فشارهای ملال آور روزمره در محیطهای کاری و... وقتی به منزل بر می گردند به جای آنکه در مواجهه با
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 84
همسرشان که انتظار دارند با آرامش و نشاط به استقبالشان بشتابند، آنان را خسته تر از خود و ملول و افسرده بیابند، که دست از پا درازتر در آشپزخانه به تهیه غذا یا انجام کارهای عقب مانده منزل، مشغولند به طوری که حتّی فرصت حرف زدن و درد دل کردن و لحظاتی در کنار او آرمیدن و احساس آرامش کردن نمی یابند، نه تنها احساس رضایت و سکینت نخواهد داشت بلکه بر ناراحتی و فشار روحی شان نیز افزوده خواهد شد.
در این صورت، روشن است والدینی که گرفتار کارهای روزمره بیرونی و دارای چنین روحیه ای باشند دیگر، اعصاب و حوصله ای برایشان باقی نمی ماند تا موجد تحرک و پویایی و آثار مثبت و شادی آور در روحیه فرزندانشان باشند و فرزندان چنین والدینی هم در محیط سرد و بی روح خانه دچار اضطراب و نگرانی و عقده های روانی شده و از نشر و نما و شور و تحرک لازم باز می ایستند... و چه بسا به همین سبب؛ یعنی به دلیل جذاب نبودن محیط خانه برای بچه ها و بیگانگی والدین نسبت به فرزندان، بچه ها بخصوص در سنین نوجوانی و جوانی نسبت به منزل بی رغبت بلکه متنفر و فراری شده و جذب دوستان ناشایست گردند، در نتیجه به دام اعتیاد و بزهکاری افتاده یا به فساد اخلاقی کشیده شوند. البته این بدان معنی نیست که زن از جریانات جاری جامعه، بی خبر و از ارزشهای والای انسانی و رشد فکری و فرهنگی و اجتماعی محروم بماند... یا از تحصیل علم و کسب معارف و تجارب لازم که لازمه رشد و شکوفایی استعدادهای عقلانی و ذوقی و تربیتی و خلاقیت و ابتکار و... است بازماند و محرومیت را تحمل کند.
پر واضح است که جامعه زنان برای آنکه از مزایای مذکور عقب نمانند، باید به تحصیل و مطالعه بپردازند و در جهت رشد و ارتقای فکری و فرهنگی و استحکام بنیانهای اعتقادی و اطلاعات مذهبی و حقوقی خود تلاش نمایند تا از قافله عقب نمانده و همگام با سالکان طریق کمال در تکمیل شخصیت و شکوفایی استعدادها و بروز تواناییهای خویش و ایفای نقش مثبت و ساختن خانواده ای موفق و پروردن و تربیت فرزندانی شایسته بکوشند تا مبادا گرایشات و علایق کاذب و تخیلی (که متأسفانه در بیان درصد قابل توجهی از زنان وجود دارد) و اشتغال به مشاغل دون شأن و مقام ممتاز و رسالت اصلی زن، به منظور کسب درآمدهای مادی و استقلال اقتصادی یا سرگرم شدن به کارهای خانه و بچه داری یا تبرج و خودآرایی و خودنمایی سبب شود که از نقطه نظر فکری و فرهنگی و عقیدتی و اخلاقی و شعور اجتماعی چه بسا سالیانی از دیگران حتی از اعضای خانواده
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 85
خود (همسر و فرزندان و... ) عقب بمانند که در آن صورت، نه همسر شایسته ای برای شوهران خویش می توانند باشند و نه مادران لایق و تکیه گاه مطمئن و سنگ صبور و دوستان قابل اعتمادی برای فرزندان خود.
چون به دلیل خستگی و بی حوصلگی یا کم حوصلگی، و یا به دلیل کوته بینی و سطحی اندیشی و ضعف بنیه فکری و... نه میتواند پاسخگوی سؤالات و نیازهای فکری و عاطفی فرزندانش باشد و نه می تواند همدم تنهایی شوهرش باشد و نه پاسخگوی احساس خلأ و کمبودهای او باشد.
زیرا در چنین خانواده ای، نه در مورد مسائل سیاسی و اجتماعی و حقوق متقابل، اخلاق خانوادگی و... بحث و اظهار نظر می شود و نه فهم و درک متقابل وجود دارد تا دلها به هم نزدیکتر و روابط صمیمانه تر گردد و...
این است که می گوییم شأن و منزلت والای زن برتر از آن است که صرفاً یک آشپز و خدمتکار یا یک پرستار یا فقط وسیله ای برای ارضای امیال و نیازهای جنسی شوهرش باشد و پیداست که همۀ توقعاتی که یک مرد فهیم و منطقی از همسرش دارد فقط اینها نیست، بلکه فراتر و بالاتر از اینها، آن چیزی است که مرد دوست دارد و با وجود آن همسرش خلأ مصاحبت و همسخنی را پر کند و در کنار او احساس آرامش نماید و خود را خوشبخت و سعید ببیند. نه آنکه تا وقتی در خانه است منزوی و ساکت باشد و احساس تنهایی کند و تنها رفیق و همدم او خواندن روزنامه و مجله و حل جدول باشد و یا با سرگرم شدن به کارهایی که فقط اوقات فراغتش را پر کند روزگار بگذراند و یا سراغ دوستان و همکارانی رود و آنها را مصاحب و همکلام خود قرار دهد و آن خلأ روحی و عاطفی را پر نماید. که چه بسا، همین خود منشأ انحرافات اخلاقی برای شوهر و مایه اختلاف در روابط زناشویی برای هر دو، و یا سبب بزهکاری و انحرافات اخلاقی در بچّه ها شود.
پس شایسته است، زنانی که می خواهند همسری موفق و محبوب و کامیاب بوده و کانون خانوادگی خوب و گرمی داشته باشند و مایه سکینت و آرامش شوهرشان بوده و
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 86
در دامن پر مهر خویش انسانهایی بزرگ و نخبه بپرورند، فقط سرایدار و خدمتکار نباشند، باید روحیات و علایق و سلایق و خواسته ها و گرایشات شوهر خود را بشناسند و در سایه همدلی و همگامی و تعاون در جهت گرمی بخشیدن به کانون خانواده و سالم نگهداشتن محیط خانه و تربیت و پرورش فرزندانی سالم و صالح بکوشند که در آن صورت مطمئن باشند شوهرشان، آنان را بهتر از هر کس طالب بوده و گرامی خواهد داشت. و تنها در این صورت است که کمبود جدی ای احساس نمی کنند تا از خانه و همسر گریزان و به مجامعی که ممکن است موجب انحراف گردد روی آورند.
ـ اما اگر از زاویه دوم بخواهیم به مسأله بنگریم واقعیت آن است که:
اولاً ـ صنف زنان انسانهایی توانا، مستعد و کارآمده اند؛: اگر سنخیت بین تواناییهای آنان و کارهایی که به عهده آنها گذاشته می شود وجود داشته باشد؛ یعنی اگر به ساختار روحی و جسمی (ساختمان طبیعی وجود زن و ظرافتهای خلقی و خُلقی و ذوقی و روانی و تواناییهای جسمی) زنان توجه شود و جامعه زنان جایگاه مناسب اجتماعی خویش را بیابند و عهده دار کارهای متناسب با ساختار وجودی خود شوند و در موقعیت مناسب خویش قرار گیرند (ضمن آنکه باید آموزشهای لازم را در بخشهای مختلف به منظور دست یافتن به مهارتها و دانشهای مورد نیاز و ضرورت، و توانمند شدن در سطوح و ابعاد گوناگون، فراگیرند)، بلاشک به خوبی ایفای نقش کرده و از عهده وظایف محوله برخواهند آمد. که این خود، هم نوعی تکریم به شخصیت والای زن است و هم کمک به حضور اجتماعی این قشر عظیم در نظم اسلامی.
ثانیاً ـ شرایط امروز ما بعد از پیروزی انقلاب (کوران سازندگی کشور)، ایجاب می کند که ما در امر توسعه و سازندگی در تمام زمینه ها، از همه توان و نیروهای انسانی مان استفاده کنیم و چرا در افزایش میزان موفقیت و بهره وری، از استعدادها و توانمندیهای زنان (که نیمی از نیروهای انسانی هر جامعه اند) استفاده مطلوب و بهینه به عمل نیاوریم؟ که بی شک، غفلت از نیمی از جمعیت کارآمد و لایق، برنامه توسعه و سازندگی را با عدم موفقیت یا لااقل کندی پیشرفت مواجه خواهد ساخت و طرحهای عظیم، عقیم و ناکام خواهد ماند.
امام خمینی می فرمایند: همه ملت ایران چه زنان و چه مردان باید این خرابه ای که برای ما گذاشتهاند بسازند، ایران با دست مرد تنها درست نمی شود. مرد و زن باید با هم این خرابه را بسازند.
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 87
و نیز: زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند، شما همانگونه که در نهضتها نقش اساسی داشته اید و سهیم بوده اید اکنون هم باز باید در پیروزی سهیم باشید.... انشاءالله شما باید مملکت را بسازید.
و همچنین می فرمایند: «این آشفتگیها باید به دست ما و شما، به دست ملت و دولت (پایان یابد) تنها هیچکدام نمی توانند این کارها را درست بکنند. اگر خانمها خیال کردند که کنار بروند و مردها، این کارها را انجام بدهند و یا مردها خیال کنند که کنار بروند و خانمها این کار را انجام بدهند و یا هر دو خیال بکنند دولت انجام بدهد و یا هر سه خیال کنند روحانیت انجام بدهد این خیال، خیال صحیحی نیست...، (بلکه) هر شخصی باید در هر محلی که هست تکلیفی که دارد این است که آنجا را خوب بسازد.»
با نظر به حضور گسترده و نقش فعّال زنان در صحنه، و بالا بودن میزان حساسیت نقش آنان در سیاستها و برنامه های توسعه اقتصادی و تربیتی و سازندگی کشور و تحقق آمال و آرمان جمعی و افزایش تولید و محرومیت زدایی، بویژه در مناطق روستایی بی تردید این ضرورت؛ (یعنی مشارکت و حضور زنان در امر توسعه و سازندگی بخصوص در مسائل فرهنگی و بازسازی نیروهای انسانی و پرورش عناصر کیفی و لایق، و سالم سازی محیط و... )، بر هیچ عاقل هوشیار و آگاه به مسائل و ضرورتهای اجتماعی پوشیده نیست.
بنابر عقیدۀ امام خمینی: «زن نقش بزرگی در اجتماع دارد؛ اگر زنهای انسانساز از ملتها گرفته بشوند، ملتها به شکست و انحطاط خواهند رسید.»
و نیز: «ما بسیاری از موفقیتها را مرهون خدمتهای شما بانوان می دانیم؛ خدمت مردها هم، بسیارش مرهون خدمت زنهاست».
همچنان که قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن، بویژه در هشت سال دفاع مقدس نقش والای زنان در تسریع پیروزی و نزدیک شدن به اهداف و آرمان بلند اجتماعی بر کسی پنهان نبوده و نیست تا جایی که امام خمینی فرمودند: «ما مفتخریم که بانوان و زنان، پیر و جوان و خُرد و کلان، در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر، و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند.»
و نیز: «شما خواهران در این نهضت سهم بسزایی داشتید.»
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 88
و نیز: «شما بانوان شجاع دوشادوش مردان، پیروزی را برای اسلام بیمه کردید.»
ثالثاً ـ با توجه به اینکه جوامع انسانی بویژه جامعه اسلامی ما ظرفیتهای زیادی برای حضور اجتماعی و مشارکت فعال زنان را دارد که در سنگرهای مختلف: تعلیم و تربیت، و رشته های گوناگون پزشکی، امور فرهنگی و زمینه های کشاورزی و دامداری، کارهای هنری، قالیبافی و صنایع دستی و...، بسیاری زمینه دیگر را شامل می شود که در نقش معلم و مربی، پزشک و پرستار و ماما و امدادگر و مروج کشاورزی و راهنمای بهداشت و...، می توانند نقش آفرین باشند.
... مراکزی که حضور بیشتر و جدیتر زن را می طلبد، بی اعتنایی و غفلت نیمی از جمعیت کارآمد و لایق، قابل توجیه معقول و منطقی نیست.
واقعیت این است که با گذشت هیجده سال از پیروزی انقلاب، هنوز به خاطر عدم حضور گسترده و چشمگیر زنان بخصوص در حوزه هایی که بیشتر به آنان مربوط می شود و یا به دلیل حضور مردان در پستهایی که مربوط به زنان است، یا انجام آنها توسط مردان، سبب بروز مشکلات اخلاقی و اجتماعی و... می شود، یا انجام کارهای اجتماعی ای که از توان مردان خارج است، جامعه دچار مشکل بوده و رنج می برد.
رابعاًَ ـ علی رغم تلاش پرثمر زنان در فعالیتهای اقتصادی و سنگرهای مختلف تولیدی و خدماتی و فرهنگی و مشارکت چشمگیر سیاسی و اجتماعی و نقش محوری آنان در خانواده بر هیچ انسان منصفی پوشیده نیست.
متأسفانه چه بسیار فعالیتها و نقشهای ارزنده آنان در موارد گوناگونی که به دلیل تعدد مسئولیت از یکسو، و به آمار و ارقام در نیامدن میزان تلاش و فعالیتهای آنان از سوی دیگر، و استخفاف زنان و بی مهری و بی اعتنایی نسبت به آنان از سوی سوم، موجب شده تا از جانب برخی، نقش عظیم آنان مورد توجه و ارزیابی قرار نگیرد و از منظر بسیاری، مسأله پنهان بماند و به چشم نیاید و چه بسا گاه، به جای مطمح نظر قرار گرفتن، مورد مناقشه و وهم واقع شود.
و حال آنکه در مجموع مهمترین نقش بر عهده آنان بوده و هست.
امام خمینی می فرمایند: آنهایی که کارشکنی می کنند، اگر مسلمان هستند، این خدمت بزرگی که این خانمها و این بانوان دارند، می کنند و پیش خدا خدمت شایسته ای است، از معاصی کبیره است که کارشکنی در این موضوع بکنند. و اگر چنانچه آنهایی
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 89
هستند که پای بند به اسلام نیستند و می خواهند هرزگی بکنند فصل هرزگی گذشت و دیگر به شما اجازه نمی دهند بانوان ایران که کارهایی که سابق می کردید اعاده بدهید.
بحمدالله... در بین بانوان ایران هم بینش دینی هست و هم بینش سیاسی، و از آن چیزی که شما را باز می داشت از اینکه فعالیت سیاسی و دینی بکنید، آن موانع مرتفع شد و امیدوارم به زودی شما به یک پایه ای برسید که هر کدامتان بتوانید عده ای را تربیت کنید.
استاد شهید مطهری: تحقیقات تاریخی و ملاحظات روانی ثابت کرده است، که زن در ساختن شخصیت مرد بیشتر مؤثر است تا مرد در ساختن شخصیت زن، ـ اعم از اینکه زن به عنوان مادر باشد یا به عنوان همسر ـ و تأثیر غیر مستقیم زن در ساختن تاریخ (و اجتماع) غیر قابل انکار است؛ (زیرا) زن مرد را می سازد و مرد تاریخ را.
امام خمینی می فرمایند: «بانوان رهبر نهضت ما هستند. این پیروزی را ما از بانوان داریم قبل از اینکه از مردها داشته باشیم».
و نیز: «بانوان ایران، در این نهضت و انقلاب سهم بیشتری از مردان دارند.»
و نیز: «زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان، بلکه مقدم بر آنانند...، بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردها هم جرأت و شجاعت پیدا کنند.»
و نیز: «نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است؛ برای اینکه زنان، بانوان، علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همۀ ابعاد هستند، قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت می کنند.»
امروز نیز در صحنه های گوناگون اجتماع از حضور فعال و مشارکت جدی و پرشور صنف زنان به عنوان پشتوانه ای مهم و سرمایه ای ارزشمند در جای جای این مرز و بوم و در سنگرهای مختلف، در جهت رشد و اعتلای فرهنگ و هدایت و تربیت نسلی سالم و نمونه، بهره برداری می گردد، که امید است افزایش و گسترش یابد.
علاوه بر آنچه اشارت رفت، شرایط زندگی امروز اقتضا دارد زنان، همگام با مردان در پیشبرد اهداف مشترک و تحقق آرمانهای بلند انسانی و الهی و کسب علوم و معارف و
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 90
فعالیتهای مختلف اجتماعی تلاش کنند و به تحصیل و کار در بیرون از منزل بپردازند. گرچه آن، مقتضیات و احساس ضرورت برای برخی از زنان به دلیل مشکلات اقتصادی خانواده است، که همۀ نیازها با حقوق و درآمدِ مرد تنها تأمین نمی گردد و زن با کار و تلاش اقتصادی به کمک شوهرش می شتابد، و در واقع او را با کار کردن در بیرون از منزل یاری می دهد. گرچه از دیدگاه اسلام، مسئولیت مالی خانواده پس از ازدواج به عهده مرد است و بر شوهر واجب است که نفقه همسر و فرزندانش را بپردازد.
و برای برخی دیگر به موجب احساس نیاز به تحصیل و توجه به لزوم ارتقا و پیشرفت است، که زن، حاضر است، بلکه برخود فرض می داند ساعتهایی از وقتش را به اشتغال در بیرون از خانه بگذراند.
بدیهی است در هر دو صورت، نه تنها کار در بیرون و تکاپو و تلاش برای به دست آوردن مال و تأمین مایحتاج مادی خود و خانواده، برای زنان، فکر مذموم و ناصوابی نیست، بلکه امری شایسته و قابل تقدیر و تشویق است، که در هر دو فرض، زنان در واقع با قبول دو مسئولیت در دو سنگر «خانه و جامعه»، بیش از دیگر زنان تلاش و فعالیت می نمایند و نیروی جوانی و سلامتی و نشاط و شادابی خود را در این مسیر مصروف می دارند.
در این صورت، اگر اشتغال بیرونی با برنامه ریزی حساب شده باشد و تمهیداتی بکار گرفته شود، که از نقطه نظر روانی و تربیتی، مدت غیبت مادران شاغل، تأثیر منفی و سوئی روی فرزندانشان نداشته باشد، نه تنها کانون گرم و صمیمی خانواده آسیبی نمی بیند؛ بلکه روابط صمیمانه تر شده و شوهر منصف و مهربان، با درک موقعیت دشوار همسرش، که می بیند او هم مثل خودش در بیرون از خانه تلاش می کند و به طور طبیعی با مشکلاتی مواجه و درگیر است، وقتی خسته از کار بیرون به خانه بر می گردد، سعی می کند مایه سکینت و آرامش او و کمک و یاورش در کارها و سختیها و تلخیهای زندگی باشد و از توقعات بی جا و بی موردش بکاهد و برطرف کننده خستگی و مُسکِن و مرهم آلام و رنجهایش باشد، نه آنکه اشتغال بیرونی زن را نقطه ضعفی برای او تلقی کرده و با مشاهده هر کمبودی در محیط خانه، بهانه گیری کند و افسرده اش سازد!
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 91
نکته جالب توجه اینکه: با سیری در سیرۀ عملی و مطالعه زندگی مشترک و رفتار خانواد گی پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ به این واقعیت دست می یابیم، که ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ با همسرانشان کارها را تقسیم نموده و کار و مسئولیت درون منزل را به قدر توان و طاقت و استطاعت زن به عهده همسر، و کارهای بیرونی را خود به عهده می گرفتند. چه اینکه در زندگی خانواده نمونه اسلام، امیرالمؤمنین و فاطمه ـ سلام الله علیهما ـ چنین بوده است.
اما آنگاه که ضرورت و مقتضیات زمان ایجاب می کرد حضرت فاطمه زهرا ـ علیها السلام ـ فی المثل در هنگامه نبرد اسلام با کفر، با حضور در پشت جبهه ها به طبخ نان و تهیه غذا و پرستاری و مداوای مجروحین جنگ اهتمام می ورزید، و یا با حضور در عرصه های گوناگون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در دفاع از حریم اسلام و نبوت، و بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در دفاع از میراث گرانبهای رسول خاتم و صیانت از مرزهای امامت و ولایت، حضور می یافت و جدیتر و فعالتر از دیگران به ایفای نقش و انجام وظیفه می پرداخت و این حقیقتی است، که در تاریخ مضبوط امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ هم کراراً از آن یاد می کرد.
نتیجه اینکه: فراموش نکنیم، وظیفه اصلی و رسالت خطیر زن در درجه نخست، گرمی بخشیدن به کانون خانواده و تربیت فرزندان شایسته و در درجه دوّم، انجام کارهای اجتماعی ای است که ضرورت وجود او را ایجاب و حضور او را در مراکز و میادین می طلبد، که انجام آن قبیل کارها یا از توان مردان خارج است، یا انجام آنها توسط مردها به سبب بروز مشکلات اخلاقی فساد اجتماعی و... می شود.
پایان این بخش را با جمله هایی چند از رهنمودهای حکیمانه رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای در همین رابطه، مزین می کنم، باشد تا با دیدگاه اسلام از زبان ولی امر مسلمین بیشتر آشنا شویم:
از نظر اسلام، میدان فعالیت و تلاش علمی، اقتصادی و سیاسی برای زنان کاملاً باز است. اگر کسی به استناد بینش اسلامی بخواهد زن را از کار علمی و تلاش اقتصادی، سیاسی و اجتماعی محروم کند، برخلاف حکم خدا حرفی زده است. فعالیتها به قدری که توان جسمی و نیازها و ضرورتهاشان اجازه می دهد مانعی ندارد. هرچه می توانند تلاش اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کنند. شرع مقدس مانع نیست. البته زن از لحاظ جسمانی
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 92
چون ظریفتر از مرد است، لذا ضرورتهایی دارد. تحمیل کار سنگین بر زن، ظلم به زن است. اسلام این را توصیه نمی کند؛ اما کار علمی و تلاش اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را هم منع نمی کند.
اینکه بیشترین کارهای روزمره به عهده زنان و کمتر به عهده مردان باشد، این ظلم است و برخلاف نظر اسلام، و یا شرط در ازدواج این باشد که زن باید حتماً کار کند و شغل و درآمدی داشته باشد، خطاست! خلاف شرع نیست؛ اما اسلام به چنین کاری توصیه هم نمی کند. اینکه ما به استناد نظر اسلام بگوییم زن را از فعالیت اقتصادی و اجتماعی ممنوع کنیم، غلط است. اسلام چنین چیزی نگفته است.
اما اینکه زن را به کارهای سنگین و تلاشهای دشوار اقتصادی اجتماعی یا سیاسی مجبور کنند، اسلام توصیه نکرده است. نظر اسلام یک نظر میانه است؛ یعنی اگر زن فرصت و فراقت داشته باشد، بچه داری مانع او نشود، شوق و علاقه و نیرو و توان جسمانی داشته باشد و بخواهد وارد فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و یا اقتصادی بشود مانعی ندارد. اما، اینکه مجبورش کنند، بگویند باید حتماً شغلی قبول بکنید، روزی فلان قدر کار کنید، تا درآمدی داشته باشید و بتوانید در خانواده، درآمد و هزینه آن سهمی به عهده بگیرید، این را هم اسلام از زن نخواسته است. و آن را یک نوع تحمیل بر زن به حساب می آورد.
پس در میدان فعالیت علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امثال اینها نظر اسلام این است که بر زن نباید تحمیل و اجبار کرد؛ اما راه را هم جلوی زن نباید بست.
اگر خانمها می خواهند وارد فعالیتهای اجتماعی و سیاسی بشوند مانعی نیست. البته، فعالیت علمی هم خیلی خوب است و ترجیح دارد.
«بخش سوم»
زن و استقلال مالی
با مطالعه در تاریخ سرنوشت تأسف بار زنان و مظلومیت آنان تا قبل از اسلام، تقریباً در تمامی جوامع بشری حتی در کشورهای پیشرفته و ملل متمدن عالم و در اندیشه صاحبان ادیان به این واقعیت تلخ دست می یابیم که هیچ ملتی صرف نظر از هر کیش و آیینی برای زن استقلال وجودی و ارزشی انسانی قائل نبوده است.
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 93
اگر بهای اندکی هم به زن داده می شد، بی تردید به خاطر جاذبه های جنسی و به اصطلاح «سکوالیته» بودن او یا به دلیل تداوم نسل و پسر زاییدن و سرباز برای جنگیدن یا انگیزه نیروی اقتصادی قویتر در دامن خود پروردن بود و یا...، که در هر صورت، زن ارزش ناچیز تعلقی و وابسته داشت.
متأسفانه امروز هم در گوشه و کنار عالم کم و بیش همین طرز تفکر با شدت و ضعف در میان برخی از ملتها هنوز وجود دارد.
اساساً در مذهب و فرهنگ و اندیشه گذشتگان بی خبر از ره آورد خاتم النبیین ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ قبل از طلوع خورشید اسلام در شرق و غرب به عالم، زن را به عنوان یک انسان دارای کرامت و شخصیت انسانی مستقل به رسمیت نمی شناختند، تا چه رسد به اینکه در مسائل اقتصادی برای او حق مالکیت استقلال مالی قائل باشند.
جالب اینکه تا قبل از اسلام در بسیاری از جوامع بشری، نه تنها زن استقلال مالی و اقتصادی نداشت و صاحبان چنان تفکری او را اساساً انسان ندانسته و یا او را مثل صغیر، مجنون، ممنوع از تصرف در اموالش می دانستند؛ بلکه خود زن را نیز از مستملکات مرد به حساب می آورند. به قول محقق اندیشمند، سلیمان کتانی نویسنده مسیحی: زن یکی از کالاهای تجاری یا وسیله تمتع برای لذایذ جنسی مرد به شمار می آمد و مرد هر طور که می خواست با او سرگرم می شد یا در او تصرف می کرد. بر همین اساس بود که پیش از اسلام مرد حق زنده به گور کردن زن را داشت بی آنکه هیچ قانونی او را محکوم کند و او را مؤاخذه نماید. تا آنکه اسلام آمد و زن را از حقوق خویش بهره مند ساخت و به او مدال افتخار مادری و همسری بخشید و او را از زنده به گور شدن و محرومیت رهانید.
ویل دورانت، دانشمند و محقق و مورخ مشهور می نویسد: زن مانند کالایی بود در شمار ثروت پدر یا شوهر یا پسر. و او را پس از مرگ صاحبش، مانند اموال دیگر به میراث می گذاردند و به ارث می بردند.
در کشور یونان، زن همچون کالا و اجناسی دست به دست می شد و مورد خرید و فروش قرار می گرفت. علامه طباطبایی مورخ و مفسر بزرگ: در میان بسیاری از اقوام و ملل، زن مورد هبه و بخشش و واگذاری به دیگران بود و یا مورد کرایه و اجاره قرار می گرفت و به دیگری تسلیم می شد و هر نوع تمتع و سوء استفاده از او به عمل می آمد و فرقی نمی کرد که آن زن، دختر یا همسر مرد مالک است یا مادر و خواهر و یا کسان دیگر او.
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 94
و رقت انگیزتر آنکه، زن حتی استقلال در حیات نداشت. وجودش طفیلی بود، زندگی و مرگ او به میل و خواست مرد بستگی داشت. گاه او را مظهر شیطان می پنداشتند و نجس و پلید و لازم الاجتناب می دانستند و حتی او را زنده زنده در آتش می سوزاندند یا در آب غرق می کردند.
ملاحظه می فرمایید که در عصر جاهلیت، زن کالا و ابزاری بیش نبود و جزء ثروت و مایملک مرد به شمار می رفت و هیچ استقلال و اختیاری، و حق هیچ گونه تصرفی در اموال خود نداشت. اما، با ظهور اسلام، زن هویت اصلی خود را بازیافت و در جایگاه والا و رفیع انسانی خویش قرار گرفت. اسلام عزیز، با طرح نکات جالب و بدیع، گوشزد کردن مسائل و موضوعاتی، برداشت نادرست و داوری نامعقول و غیر انسانی درباره زنان و آن ستمها و بی عدالتیها بر قشر زن را شدیداً محکوم و همگان را هشدار و از عقوبت دردناک الهی بیم داد و از مقام انسانی و ارزش وجودی او دفاع کرد.
امام خمینی می فرماید: «اسلام می خواهد که زن و مرد رشد داشته باشند. اسلام زنها را نجات داده است از آن چیزهایی که در جاهلیت بود. آنقدری که اسلام به زن خدمت کرده است، خدا می داند به مرد خدمت نکرده است. آنقدر که به زن خدمت کرده. شما نمی دانید که در جاهلیت زن چه بوده و در اسلام چه شده،... اسلام می خواهد زن همانطوری که مرد همه کارهای اساسی را می کند، زن هم بکند. اینها را [ فاسدها] جلو می خواهد بگیرد اسلام، می خواهد زن را حیثیت و احترامش را حفظ کند، می خواهد به زن شخصیت بدهد که از این شیئیت بیرون بیاید.
اسلام به زن خدمتی کرده است که در تاریخ همچون سابقه ای ندارد، اسلام زن را از توی آن لجنزارها برداشته است و آورده شخصیت به او داده است.»
اسلام برای زن شخصیت مستقلی همچون مرد به رسمیت می شناسد و تفاوتی در اصل وجود و گوهر انسانی بین آن دو قائل نیست و منشأ وجود آن دو را یکی دانسته و ملاک برتری و امتیاز، و محور کرامت و شرافت را در هر کدام، تقوا می داند.
«یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکرٍ و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عندالله اتقیکم انّ الله علیمٌ خبیر.»
و یا می فرماید: «اَنّی لااضیع عملٍ عامل منکم من ذکرٍ او انثیٰ بعضکم من بعضٍ».
که تصریح می کند به اینکه: هر یک از زن و مرد یک نوع وجود استقلالی دارند و هر
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 95
کدام که تقوایشان بیشتر، ایمانشان قویتر و به زیور محاسن و معالی و مکارم اخلاق آراسته تر و مزین به فضایل و ارزشهای افزونتر می باشند؛ از دیگر زنان و مردان، برتر و نزد خداوند دارای امتیاز بیشتری خواهند بود.
«من عمل صالحاً من ذکر او انثی و هو مومنٌ فنحییّنهُ حیوةً طیبةً و لنجزینّهم اجرهَم باحسنِ ما کانوا یعملون.»
و در جای دیگر می فرماید:
«و من عملَ صالحاً من ذکرٍ او انثیٰٰ و هو مُومنٌ فاولئک یدخلون الجنَّةَ یُرزقون فیها بغیر حسابٍ».
در سنت و سیره عملی پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ نیز به لطایف و دقایقی جالب، و نکاتی آموزنده و قابل توجه در مورد زن برمی خوریم که جای بسی دقت و تأمل است. از جمله:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: «حبّب الّی من دنیاکم ثلاث، الطیب والنّساء و قرّة عینی فی الصّلوة.»
محبوبیت زن در چشم و دل سید رسل برخلاف توهم و برداشت کوته اندیشان سطحی نگر، به تعبیر لطیف استاد عالی قدر حضرت آیت الله جوادی آملی از آن روی است که زن کاملترین مظهر جمال و نمایانگر اسمای حسنای خداوند و آینه دار رخ او و مرآت کامل و تمام نمای زیباییهای حضرت حق ـ جلّ و علا ـ است.
در عمل هم پیش پای دخت گرامیش حضرت صدیقه طاهره ـ علیها السلام ـ تمام قامت بر می خیزد و او را در جای خودش می نشاند. و گاه خم می شود و بر دستان پر عطوفتش بوسه می نهد. و اینگونه برخورد را نه صرفاً به دلیل پیوندهای عاطفی و مهر پدری، بلکه احترام و تکریم به شخصیت والای زن، که فاطمه ـ علیها السلام ـ مصداق اتم و اکمل و نمونه بارز آن بود، از خود بروز می دهد تا در قول و عمل به دیگران دیکته کند و تفهیم نماید و آموزش دهد، تا سایرین هم سرمشق گیرند و به او تأسی جویند و بدو اقتدا کنند و سیره حسنه و روش پسندیده او را ملاک عمل در گفتار و رفتار و کردار خود در برخورد با زن قرار دهند.
گاه با استماع یا مشاهده افرادی بی مهر نسبت به فرزندان دختر، می فرمود: هرکه صاحب دختری شود و در تربیت صحیح او همت گمارد باب رحمت الهی را بر خود
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 96
گشوده است.
امام خمینی نیز می فرماید: «اسلام نظر خاصی نسبت به شما زنان دارد. اسلام در زمانی در جزیرة العرب ظهور کرد، که زنان حیثیت خودشان را از دست داده بودند. اسلام آنان را سربلند و سرافراز کرد، اسلام آنان را با مردان مساوی کرد. عنایتی که اسلام به زنان دارد، بیشتر از عنایتی است که به مردان دارد. قوانین اسلام همه به صلاح زن و مرد است.»
اسلام در 1400 سال قبل حکم استقلال اقتصادی زن را امضا و به عنوان یک قانون قطعی و لازم الاجرا آن را تصویب کرد و فرمود: «للرّجال نصیبٌ ممّا اکتسبوا و للنّساء نصیبٌ ممّا اکتسبن....»
مردان را از آنچه کسب می کنند و به دست می آورند، حظ و بهره ای است و زنان را نیز از آنچه کسب می کنند بهره ای است.
و در جای دیگر می فرماید: «للرجال نصیبٌ مما ترک الوالدان والاقربون و للنساء نصیبٌ ممّا ترک الوالدان والاقربون....»
یعنی مردان را از مال و ثروتی که پدر و مادر و یا خویشاوندان پس از مردن خود باقی می گذارند بهره و نصیبی است و زنان را هم از آنچه والدین و خویشاوندان از خود وامی نهد بهره ای است.
قرآن کریم با ارائه این قانون در آیات شریفه مذکور همچنانکه مردان را در نتایج کار و فعالیتشان یا در میراث به جا مانده از والدین یا خویشاوندان، ذی حق و صاحب سهم می داند، به موازات حق مرد، زنان را نیز در دستاوردها و نتیجه حاصل از کار و تلاش اقتصادیشان، ذی حق شمرده و حق ارث بردن و مالکیت و استقلال اقتصادی را برای زن به رسمیت شناخته است.
امام خمینی در این باره می فرماید: «در نظام اسلامی زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار، حق مالکیت، حق رأی دادن، حق رأی گرفتن، در تمام جهاتی که مرد حق دارد، زن هم حق دارد؛ لیکن هم در مرد مواردی است که چیزهایی به دلیل پیدایش مفاسد بر او حرام است و هم در زن مواردی هست که به دلیل اینکه مفسده می آفریند حرام است.»
و اما نکته جالب توجه اینکه اولاً: علی رغم شعار فریبنده دنیای غرب معاصر، اسلام
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 97
سیزده قرن قبل از اروپا و پیش از طرح تساوی حقوق زن و مرد در اعلامیه حقوق بشر، به زن حق مالکیت و استقلال مالی بخشید.
ثانیاً: حق مالکیت و استقلال اقتصادی برای زن قائل بودن، برخلاف شعار غربیها بویژه اروپا که انگیزه و اهداف دون شأن و مقام انسانی زن مورد توجه و نظر بوده، در اسلام به خاطر حفظ کرامت و ارزش وجودی و ارج نهادن به هویت و شخصیت زن و به دلیل جنبه های انسانی و عدالت دوستی و حقوق استحقاقی آنان می باشد.
امام خمینی می فرماید: «اسلام زنها را دستشان گرفته در قبال مردها نگه داشته، در صورتی که در زمانی که پیغمبر اسلام آمد، زنها را هیچ حساب می کردند. اسلام زنها را قدرت داده است. اسلام زنها را در مقابل مردها قرار داده، نسبت با آنها تساوی دارند. البته یک احکام خاص به مرد است که مناسب با مرد است، یک احکام خاص به زن است (که) مناسب، با زن است. این نه این است که اسلام نسبت به زن و مرد فرقی گذاشته است، زن و مرد، همه آزادند در اینکه دانشگاه بروند، آزادند در اینکه ـ عرض می کنم ـ رأی بدهند، رأی بگیرند.
اینکه مخالفند، این است که این طوری که اینها زن را می خواهند بار بیاورند که یک ملعبه ای در دست مردها باشد و به قول شاه: «زن خوب است فریبا باشد» ؛ ما می خواهیم (جلو) این کلام را بگیریم، این غلط را بگیریم. ما می خواهیم زن آدم باشد، مثل سایر آدمها، انسان باشد مثل سایر انسانها، آزاد باشد، مثل سایر آزادها.»
امام خمینی معتقدند: زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند؛ و اسلام زن را تا حدی ارتقا می دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه باز یابد و از حد «شیء بودن» بیرون بیاید؛ و متناسب با چنین رشدی می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی به عهده بگیرد.
متأسفانه به دلیل جهالت زدگی و بی بهره گی از تعالیم حیات بخش و انسان ساز وحی و تصورات غلط و برداشتهای سوء یا سودجوییهای ظالمانه، هنوز هم در بسیاری از کشورهای جهان زن استقلال مالی و اختیارات اقتصادی مایملک خود را ندارد و حقوق اقتصادی او زیر پا گذارده می شود.
در اروپا هم که حدود یک قرن است نهضت احیای حقوق زنان برپا و متولیان آن ادعا کردند، که می خواهند زن را از محجور بودن به در آورند و برایش حق تصرف در اموالش
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 98
قائل شوند، از همان آغاز بر بیدار دلان هوشیار و آگاه به ترفند و دسایس استعمارگران فرهنگی و استیلای سیاسی و استثمارگران اقتصادی معلوم بود، که آنان با مطرح کردن این شعار و دست زدن به اقدامات عملی در پی آن، دنبال چه اهدافی هستند و انگیزه واقعی آنها از این تصمیم چیست؟ چه اینکه بعدها در عمل نشان دادند که در پس آن شعارهای جذاب و فریبنده نیتی جز استثمار و سودجویی و سوء استفاده از زن به شیوه ای نوین نداشته و ندارند و در حقیقت: «کلمة حقٍ یُراد بها الباطل».
و لذا بر هیچ اندیشمند محققی پوشیده نبوده و نیست که: عواطف انسانی یا رشد علمی و وسعت نظر متولیان این طرح، دلیل ابراز این حقیقت، و سبب این تصمیم نبوده که بر این باور بوده باشند که زن انسان است و دارای حقوق و ارزش انسانی است، همچون مرد و حالا آنها متأسف و متألم از اعمال ظالمانه گذشته باشند و مصمم برای جبران آن حق کشیها و اِعمال ستمها.
بلکه دنیای استعمارگر و نیرنگ باز غرب به انگیزه دست یافتن به مطامع و اهداف استثماری با به استخدام در آوردن نیروی کار ارزان و بهره کشی از آنان، این قانون را گذارند و در دنیا تبلیغات فریبنده به راه انداخته و به زنان منت گذاشته که ما حق زن را به رسمیت شناختیم و حقوق مساوی با مردان برای آنان قائلیم. و زن می تواند کار کند و مالک حاصل دست رنجش باشد.
ویل دورانت: آزادی و احیای حقوق زن از عوارض انقلاب صنعتی و ضرورت زندگی فاشینیسم بود و هم او می گوید: این خانه براندازی، توطئه کارخانه داران وطن دوستِ قرن نوزدهم مجلس عوام انگلستان و کارتلها و تراستهای اقتصادی و سرمایه داران زالو صفت بوده است، تا بتوانند زنان را برای جلب منافع بیشتر و پرداخت مزد کمتر از خانه ها به کارخانه ها و مراکز تولیدی و صنعتی بکشانند. این قانون آنان را از بندگی و جان کندن در خانه رهانید؛ ولی گرفتار رقیّت و بندگی و جان کندن در مغازه و کارخانه و مراکز تولیدی یا خدماتی کرده است.
یعنی اروپا غل و زنجیر اسارت باری را از دست و پای زنان گشود؛ ولی غل و زنجیر دیگری که شاید هم بدتر بود به دست و پای آنان بست. و این خود ظلمی مضاعف و ستمی بدتر از گذشته در حق زن بود، که او را فریفتند و وی را به گونه ای مسخ و تخدیر کرده و جوری او را به اسارت درآوردند و به استثمار کشاندند که، چه بسا بسیاری از آنان متوجه
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 99
نشده و این واقعیت تلخ را درک نکرده و نمی کنند و به این تخدیر و استثمار تن در داده و راضی و خوشحال شدند.
بگذریم از اینکه آن شعار فریبنده و آن اقدام و قانون بظاهر مطلوب و انسانی و جذاب، دارای چه نتایج زیانبار و آثار سوء و ویرانگر عدیده ای بوده است.
اما اسلام با طرح و تصویب حقوق اقتصادی و استقلال مالی زن، براساس آن فلسفه، زن را از قیود و بندگی مرد در خانه و مزارع و غیره رهانید و با الزام مرد به تأمین بودجه خانواده، هر نوع اجبار و الزامی را از دوش زن برای تأمین مخارج خانواده حتی تأمین مخارج خودش، برداشت. و در عین حال به او حق داد تا طبق غریزه انسانی به تحصیل ثروت و حفظ و افزایش مال و تملک و تصرف در آن بپردازد.
امام خمینی می فرمایند: «ما می خواهیم زن به مقام والای انسانیت برسد زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.
دوره اختناق می خواستند زنان جنگجوی ما را ننگجو بار آورند؛ ولی خدا نخواست آنها می خواستند با زن مثل یک شیء، مثل یک متاع رفتار کنند؛ ولی اسلام زن را مثل مرد در همه شئون دخالت می دهد.»
و نیز: «تبلیغات سوء شاه و کسانی که با پول شاه خریده شده اند، چنان موضوع آزادی زن را برای مردم مشتبه کرده اند، که خیال می کنند اسلام آمده است که فقط زن را خانه نشین کند؛ چرا با درس خواندن زن مخالف باشیم؟ چرا با کار کردن او مخالف باشیم؟ چرا زن نتواند کارهای دولتی انجام دهد؟ چرا با مسافرت کردن زن مخالفت کنیم؟ زن چون مرد در تمام اینها آزاد است؛ زن هرگز (در این مسائل) با مرد فرقی ندارد. آری، در اسلام زن باید حجاب داشته باشد؛... ما نمی توانیم و اسلام نمی خواهد که زن به عنوان یک شیء و یک عروسک در دست ما باشد، اسلام می خواهد شخصیت زن را حفظ کند و از او انسانی جدی و کار آمد بسازد. ما هرگز اجازه نمی دهیم که زنان فقط شیء برای مردان و آلت هوسرانی باشند... احترام و آزادی که اسلام به زن داده است، هیچ قانونی و مکتبی نداده است.»
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 100
توضیح: مقصود از نفقه کلیه مخارج زن و تهیه وسایل لازم برای رفع نیازهای ضروری و عرفی او در جهان مختلف و تأمین هزینه های لازم زندگی از جهت خوراک، پوشاک، مسکن و آنچه که موجب آسایش همسر و حسن اراده امور منزل است، می باشد. البته، اجرای این مسئولیت مالی با توجه به شأنیت زن و میزان استطاعت و تمکن مالی شوهر است.
نکته دیگر اینکه، «نفقه زن به عهده شوهر است». در اصطلاح حقوقی از «دیوان ممتازه» است، یعنی باید در درجه اول، به تأمین و پرداخت آن اقدام گردد. و در آن حق مطالبه وجود دارد و نظیر نفقه والدین یا مملوک نیست که فقط جنبه تکلیفی داشته باشد و در صورت تخلف وظیفه، فقط گناهکار باشد؛ ولی یک دَیْن قابل مطالبه و استیفا نباشد.
و شرط پرداخت آن هم نیازمندی همسر نیست و در صورت تمکن مالی زن هم، اگر مردی با وجود توانایی مالی و تأمین نیازهای ضروری زندگی همسرش، از پرداخت نفقه روی برتابد، زن حق دارد، به صورت یک امر حقوقی اقامه دعوا کند و در صورت اثبات، از مرد بگیرد و بر امام مسلمین است که مرد را ملزم به پرداخت نماید و یا در صورت تشخیص، برای حفظ حقوق زن، برابر روایاتی از معصومین ـ علیهم السلام ـ حکم به جدایی آنان دهد. (کتاب من لا یحضره الفقیه، کتاب النکاح، ص 424، ج4)
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 101
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 104
پی نوشتها:
کتابمجموعه مقالات هشتمین سمینار بررسی سیره نظری و عملی حضرت امام خمینی(س)صفحه 105