سید حسن خمینی

‏‏سید حسن خمینی

‏

‏‏فردای رویداد تلخ خرداد 89، خیزش بی سابقه حوزه علمیه در حمایت از جایگاه، شخصیت و دانش یادگار امام و واکنش گسترده همه مراجع عظام، از ظهور شخصیتی بزرگ بر فراز مدارس فقهی تشیع خبر داد. تابستان حوزه قم در سال 89 نه تعطیل که گرم بود، گرماگرم حمایت بی کرانه از حریم حرم. هنوز واکنش ها ادامه داشت که حوزه قم دوباره بنام سید حسن خمینی بر صدر اخبار نشست. یادگار امام، بر کرسی تدریس عالی ترین مدرس حوزه علمیه نشست. چندی بعد، اهالی فرهنگ در بنیاد ایرانشانسی جمع شدند تا از اثری فاخر رونمایی کنند؛ «فرهنگ جامع فرق اسلامی»، پژوهشی از سید حسن خمینی که در نوع خود بی نظیر بود. در پی برخی اهانت ها به ساحت مرجعیت، سید حسن خمینی در دیدار با روحانیون تهران، ضمن هشداری جدی، این اهانت ها را فراتر از معصیت، جرم حقوقی دانست. کنشگر فعال حوزه علمیه قم در آخرین روزهای سال به گفتگو با ماهنامه علوم انسانی «مهرنامه» پرداخت تا همچنان حلقه کنشگری دوام یابد. او در این گفتگو از نهاد روحانیت و جایگاه حوزه علمیه در ایران، اصول اجتهاد و اجتهاد اصولی، اجتهاد و نه انتقاد در اندیشه امام، وقایع 14 خرداد و تازه ترین اثر خود سخن گفت. متن کامل این گفتگو به نقل از وب سایت شخصی یادگار امام در پی می آید:‏

‏‏*در یکی،  دو سال گذشته آراء و مواضع امام (س) در زمینه های متعدد از سوی جریان های مختلف مورد بازخوانی قرار گرفته است؛ موضوعات متعددی از جمله حق مردم، مشروعیت حکومت و... لازم به نظر می رسد پیش از ورود به مباحث مربوط به حوزه علمیه و پس از آسیب  شناسی آن، آراء و مواضع امام در این موضوع را بازخوانی کنیم و بعد به قضاوت بنشینیم که آیا انتظارات امام (س) محقق شده یا نه؟ اما در بدو امر با تفاسیر متفاوتی از آرای امام (س) مواجه می شویم. یک تفسیر، تفسیر شماست به عنوان یکی از نزدیک ترین افراد به امام (س) که اتفاقاً این تفسیر امکان پیدا نمی کند تا روز چهاردهم خرداد نظر خود را بیان کند. تفاسیری دیگر هم الی ماشاء الله وجود دارند. سؤال اول این است که امروز کدام نحله بیشتر از سایر جریانها آرای امام (س) را نمایندگی می کند؟‏

‏‏بسم الله الرحمن الرحیم‏

‏‏قبل از پاسخ به سؤال شما، این نکته را لازم است اشاره کنم که این تفسیر اگرچه در 14 ‏

‎

‏‏خرداد امکان نظر دادن، ندارد ولی به نظر من با توجه به دفاع یکپارچه مراجع و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و طبقات مختلف مردم، می توان گفت که دارای پایگاه غنی و مورد اقبال اکثریت قاطع مردم ایران است. آنچه در روزهای بعد از 14 خرداد اتفاق افتاد، صرفاً دفاع از یک نفر نبود، بلکه اولا دفاع از مظلوم و در مرحله دوم نفی یک رفتار در گستره جامعه بود. اما در پاسخ به سؤال شما: طبیعی است هرکس تفسیر خود را درست و صحیح می داند. مثلاً من تفسیر خود را اصلح می دانم و آرا و تفاسیر دیگر را باطل؛ که البته طبیعت اجتهاد این است. سابق بر این بحثی مبنی بر این مطرح کرده بودم که می شود در اندیشه امام اجتهاد کرد تا دیدگاههای مختلف مطرح شود اما متأسفانه بحث اجتهاد در آرای امام بد فهمیده شد. بحث پیشنهادی من اصلاً بحث نقد امام نبود بحث اجتهاد در اندیشه های امام(ره) بود. به این معنا که آراء و اندیشه های امام را به عنوان یک مکتب ببینم. همانطور که ما مکتب تشیع داریم و متعاقب آن مجتهدانی در مکتب تشیع، که می بینید شیخ انصاری یک مجتهد این مکتب است و امام یک مجتهد دیگر، بقیه هم هستند. اگر به اندیشه امام به عنوان یک مکتب نگاه شود آن وقت این اجازه را به مجتهدان صاحب صلاحیت می دهد تا در این مکتب اجتهاد کنند. ‏

‏‏دقت کنید من می گویم مکتب امام خمینی که، تقریری کامل از مکتب تشیع است همانند فقه شیعه دارای مجتهدینی است که در آن اجتهاد می کنند. مگر مجتهدین شیعه، مکتب امام صادق را نقد می کنند؟؟ خیر، در آن اجتهاد می کنند. پس اجتهاد در مکتب امام نیز یعنی تلاش برای یافتن پاسخ های لازم به سؤالات جدید بر مبنای اندیشه مکتب مذکور. این اجتهاد هم مانند مابقی اجتهادها اصولی دارد و قاعدتاً تنها مجتهدی اجازه ورود به این مباحث را دارد که اصول اجتهاد را بلد باشد که اگر نظری اجتهادی پایبند به اصول اجتهاد مطرح شود، پذیرفته شده است. البته پذیرفته شده بودن به معنای صحیح بودن نیست کما اینکه پیش تر گفتم طبیعتاً هر مجتهدی نظر خود را صحیح و آرای دیگر را غلط می داند و اگر غیر از این بود اصلاً آرای خود را مطرح نمی کرد. مثلاً الآن هستند افرادی که در مکتب امام صادق (ع) اجتهاد می کنند و آرای متفاوتی هم مطرح است اما همه به آرای هم احترام می گذارند مگر اینکه فردی از متد اجتهاد خارج شود. در اینجا هم ‏

‎

‏‏اینکه نظر کدام مجتهد مکتب شیعه جعفری مطابق تر با اسلام است قاعدتاً هر مجتهدی نظر خودش را مطابق با اسلام یا مطابق تر می داند. برای مثال فرض کنید مجتهدی نماز جمعه را واجب می داند اما مجتهد دیگر نماز جمعه را تنها به شرط حضور معصوم واجب می داند، طبیعتاً هم آنکه نماز جمعه را واجب و هم آنکه نماز جمعه را به فرض وجود معصوم واجب می داند، معتقدند تنها نظر خودشان صحیح است. بر این مبنا نظر خودشان را عقیده شارع اسلام می دانند. ‏

‏‏ ‏

‏‏* و با این تفاسیر معتقدید بحث اجتهاد در آرای امام نادرست تفسیر شد؟‏

‏‏بله، چراکه فکر کردند صحبت من از اجتهاد به این معنا است که امام را نقد بکنند. برداشت های متفاوت و مختلفی از این پیشنهاد شد اما به آنچه مدنظر من بود کمتر پرداخته شد. دقت کنید اینکه نقد بشود یا نشود، بحثی است که کاری به درستی و غلطی آن ندارم ولی می گویم ربطی به حرف من ندارد.‏

‏‏ ‏

‏‏ * طبیعتاً اغلب به اجتهاد بر آرای سیاسی امام تأکید داشتند. ‏

‏‏اما حرف من این بود که در دیدگاههای غیرفقهی امام اعم از سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... نظام و چارچوبی وجود دارد که مسائل جهان فعلی را مطرح کرده و طبیعتاً اعم از سیاست است. نگاه کنید، تأکید من روی اندیشه امام و مکتب امام، صرفاً یک امر احساسی نیست، از این جهت نیست که علقه پدری و فرزندی، مرا به چنین سخنی کشانده باشد. البته به هر حال هر کسی پدرانش را دوست دارد و دوست دارد تذکار آنها در جامعه باقی بماند. ولی باور کنید تمام تلاش من آن است که حقیقت را بیشتر دوست بدارم و از همین منظر است که می گویم ما محتاج مکتب امام هستیم. امام به رحمت خدا رفته و محتاج من و شما نیست. ما و آینده محتاج این اندیشه و این پرچم هستیم. ‏

‏‏بر این مطلب هم استدلال دارم امام نقطه تلاقی سه آرزوی تاریخی امروزی ملت ماست: دینداری، آزادی و استقلال. انقلاب اسلامی اگر به خاطر این سه پایه نبود پیروز نمی شد و اگر در ‏

‎

‏‏هر یک از آنها خللی ایجاد شد، بقای آن با مشکل مواجه می شود؛ ضمن اینکه این دیگر مکتب دوم نیست. در جامعه دیندار ما و از نگاه ما که دین را و اسلام را عامل سعادت می دانیم، حرکت های دین ستیز هم، باطل هستند و هم، محکوم به شکست. کما اینکه حرکت های گروهی که آزادی یا استقلال کشور را محدود می کند و از محدوده اسلامی آن را ضعیف تر می کند، هم، محکوم به شکست است و هم، از منظر دینی باطل است. امیرالمؤمنین می فرماید: «لاتکن عبد غیرک و قد خلقک الله حرا» عبد و دست ستبر غیر از خودت نباش چرا که خدا تو را آزاد آفریده است.‏‏ ‏

‏‏حال این نقطه تلاقی که سعادت آینده ما در گرو رسیدن به آن است، دارای پرچم و علمی است که می توان زیر آن بود و آن را نگاه داشت تا راه گم نشود. آنها که این علم را نمی خواهند در حقیقت خود را از پتانسیل اجتماعی تعیین کننده محروم کرده اند و قطعاً راه را گم خواهند کرد.‏

‏‏ ‏

‏‏* اما آنچه مطرح شد تأکید عده ای بر وجوه دموکراتیک اندیشه های امام بود و بحث طیفی دیگر از وجهی دیگر، که البته صدای این سوی ماجرا بیشتر و بلند بود. ‏

‏‏بحث درباره قسمت های مختلف اندیشه امام یا به تعبیر من، مکتب امام نیاز به بسط و توضیح بیشتر دارد. آرای امام مثل آزادیهای اجتماعی، آزادیهای سیاسی، حق رأی مردم و دخالت آنها در نظام سیاسی از مسائلی هستند که می شود پاسخش را در مکتب امام یافت. باتوجه به این نکته آنهایی هم که امروز آرای امام را نفی و یک طایفه نیستند، گروهی اصل دین و گروهی نیز حضور دین در عرصه اجتماع را نفی می کنند و معتقدند دین مربوط به روابط فرد با خداست و گروهی هم مکتب امام را نفی می کنند در حالی که به سکولاریسم هم معتقد نیستند. این دسته هم از مکتب امام خمینی (ره) خارج شده اند. در مکتب امام، نقش دین، نقش مردم، نقش روحانیت، نقش اقشار سیاسی، نظامی، اقتصادی و... تعریف شده است. هر که به قسمتی از آن بپردازد و قسمت دیگرش را نفی کند، به مکتب امام خمینی پشت کردن است. اعتراض من به برخی از برداشت های سالهای اخیر، از همین منظر است که مصداق «نومن ببعض و نکفر ببعض» شده اند، به وجهه های نفی سکولاریسم در اندیشه امام می پردازند ولی به وجهه های حق مردم اشاره نمی کنند.‏

‎

‏‏ ‏

‏‏ * بزرگ  ترین آسیبی را که ممکن است در این مسیر متوجه استفاده از مکتب امام شود، در چه می بینید؟‏

‏‏ما امروز با سؤالات جدیدی مواجهیم که برای پاسخ به این پرسشهای جدید نباید دنبال پاسخهای از پیش داده شده باشیم. این همان نکته ای است که من روی آن تأکید دارم و البته امروز هم بسیاری به خلاف این روش متوسل می شوند. چنانکه برای اتفاقی که امروز افتاده دنبال پاسخی از پیش داده شده می گردند. این تنها مختص به مکتب و آرای امام نیست. در مورد مکتب امام صادق (ع) هم صدق می کند. امروز اتفاقی سیاسی و اجتماعی می افتد و برخی مجتهدان به دنبال پاسخی می گردند که از ابتدا مطرح بوده انگار که پاسخ را از قبل گذاشته اند لای کتاب و حالا تنها کار شما این است که لای کتاب ها را بگردید و پاسخ را پیدا کنید. ما در طول تاریخ با سؤالات جدیدی مواجه شده و می شویم که به سه طریق می توان به آنها پاسخ داد. رویکرد اول همان است که گفتم. گشتن دنبال پاسخهای از پیش داده شده که این روش، روش اهل حدیث و برخی نحله های اهل سنت و سلفی هاست. روش دوم این است که اصلاً به گذشته کاری نداشته باشیم و به همه متون گذشته پشت پا بزنیم، بگوییم کاری به آنها نداریم و دنبال جواب جدید هستیم. راه سومی هم وجود دارد و آن این است که ما با حمایت و تکیه بر متون تجربه ها و داشته های خودمان به دنبال پاسخ جدید باشیم و این همان اجتهادی است که می گویم و همان روشی است که در کلام ائمه اطهار علیهماالسلام مورد تأکید است؛ مثلاً امام به زواره یا یونس بن عبدالرحمن می فرماید: «بروید در مسجد بنشینید و حوایج شرعی مردم را با اجتهاد حل کنید. » در جایی می فرمایند: «ما اصول را می گوییم و شما از آنها فروع را استخراج کنید. » مثلاً امروز تلویزیون، رادیو و ماهواره پدید می آید که ما از سه منظر می توانیم با آن مواجه شویم. یک روش این است که در متون گذشته بگردیم ببینیم حکم رادیو یا تلویزیون چیست. وقتی در متون و کتاب مقدس می گردیم و چیزی پیدا نمی کنیم، یا اصل را بر حرمت می گذاریم یا حلیت. به این ‏‏معنا که بگوییم هر چه گفته نشده حلال است یا هر آنچه گفته نشده حرام است. راه دیگر این است که بگوییم متون ما متعلق به دنیای قدیم است و دنیای جدید، ادبیات جدید می خواهد و متون گذشته ‏

‎

‏‏در مقابل این پرسشها پاسخگو نیست این اندیشه به نفی دین و مکتب می انجامد. راه سومی هم هست مبنی بر اینکه ما عمومات و مطلقاتی را که در متون گذشته وجود دارد مورد اتکا و توجه قرار دهیم و بر آن مبنا اجتهاد کنیم. مثلاً بگوییم رادیو فی نفسه اشکال ندارد اما اگر از آن استفاده حرام شود، حرام است. بر این مبنا در استفاده از رادیو، رعایت شرایطی است که مطلقات و عمومات مکتب بر آن تأکید دارد و همینجا عرض کنم که این در اجتهاد شیعه جایگاه رفیعی دارد. پذیرش بنای عقلا، توقیفی نبودن عقود و بسیاری دیگر از مسائل که الان مجال طرحش نیست، از اموری است که اجتهاد را پویا می کند. تاکید امام بر نقش زمان و مکان در اجتهاد و تغییراتی که این دو عنصر در حکم و موضوعات شرعی می دهند، باید در جای خود مورد بحث قرار گیرد.‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏* و در مورد مکتب امام؟‏

‏‏ما نباید امروز بگوییم انتظار امام از جامعه امروز ما چیست. پاسخهای امام مربوط به قضیه های واقع شده روزگار خودشان است، اما مکتب امام برای امروز هم پاسخ دارد. همانطور که مکتب شیعه برای هر زمان و هر جغرافیا پاسخ دارد. اگر الآن بپرسیم امام صادق (ع) درباره امروز چه گفته خوب معلوم است، امام صادق (ع) که مشخصاً با ذکر جزئیات راجع به امروز چیزی نگفته اند، اما مکتب امام صادق (ع) برای امروز پاسخ دارد. اگر ما فرد را به عنوان فرد ببینیم به سلفی گری یا نفی می رسیم. یا باید بگوییم او به درد ما نمی خورد و باید کنار بگذاریم و تنها از منظر تاریخی به آن نگاه کنیم. در حالی که روش درست این است که بگوییم مکتب تشیع برای همیشه تاریخ پاسخ دارد چنانکه مکتب امام برای امروز پاسخی در خور دارد.‏

‏‏ ‏

‏‏* اجازه اجتهاد در آرای امام به چه کسانی باید داده شود یا به تعبیری دیگر چه کسانی مجوز ورود به اجتهاد در مکتب امام را دارند؟‏

‏‏شرط اجتهاد در این مکتب همان شرایط اجتهاد در سایر مکتب هاست. الان چه کسانی اجازه اجتهاد در مکتب تشیع را دارند؟ طبیعتاً کسانی که درسش را خوانده و اصول اولیه اش را بلد باشند، ‏

‎

‏‏متدش را بدانند و بخواهند با دانشی که در این زمینه دارند از مکتب استفاده کنند؛ فکر نمی کنم چندان مسأله پیچیده ای باشد. ما در فقه علاوه بر همه روشهای رایج، یک متد ارزشمند، داریم به نام «مذاق شارع». در بسیاری موارد، فقیهی که هفتاد سال با کلمات شارع سروکار دارد، می گوید: از مذاق شارع در این مورد چنین استفاده می شود. به همین سبب است که ما محتاج نظرات کسانی هستیم که هفتاد سال با امام بوده اند، وقتی آنها می گویند: «امام چنین بود» این بسیار در اجتهاد ما در مکتب امام، مؤثر است چرا که این اگرچه مستقیماً از رفتار یا کردار و یا گفتار امام خبر نمی دهد، ولی تشریح مذاق مکتب امام است.‏

‏‏ ‏

‏‏* برگردیم به بحث خودمان؛ انتظار امام از حوزه ها چه بود یا به تعبیر شما مکتب امام چه انتظاراتی از حوزه دارد و باز هم از دیدگاه مکتب امام حوزه با چه آسیب هایی روبه روست؟ به ویژه آنکه چندی است بحث دولتی شدن حوزه مطرح می شود.‏

‏‏من بهتر می دانم از حوزه به عنوان نهاد روحانیت یاد کنم. از دیرباز در جامعه ما نهادی به نام روحانیت به وجود آمده که وقتی تشیع در جامعه، عام و فراگیر شد، این نهاد اهمیت بیشتری یافت و حق زیادی به گردن جامعه ایران دارد. در هر دوره ای کسانی قصد حذف این نهاد را داشته اند و تلاشهایی هم کردند چراکه فکر می کردند این نهاد قابل حذف است. در حالی که نهاد روحانیت به خاطر ریشه بسیار محکمی که در پایگاه اجتماعی و دینی داشت قابل حذف نبود و از این رو تلاشهایی هم که به صورت فرهنگی و هم غیرفرهنگی برای حذف آن سامان داده شد، به نتیجه نرسید. مثلاً در دوره رضاشاه، عمامه را از سر بر می داشتند و در دوره های بعد کارهای گسترده تر می کردند تا اینگونه القاء کنند اینها عقب افتاده هستند؛ به ویژه در دوره مشروطیت که شتابان به سوی غربی شدن می رفتند. واژه های سکولار و دیگر تعابیر بعدها مورد استفاده قرار گرفت مسأله ای ‏‏که در آن دوره مطرح می کردند این بود که اینها عقب افتاده هستند. اما به رغم این تلاش ها تأثیرات اجتماعی در هر دوره ای از نهاد روحانیت منفک نبوده مثلاً می بینید اصل مشروطه به واسطه نهاد روحانیت شکل گرفته. آخوند خراسانی، مرحوم طباطبایی، مرحوم بهبهانی و مرحوم حاج ‏

‎

‏‏شیخ فضل الله نوری، نمایندگان نهاد روحانیت بودند که در مشروطه ایفای نقش کردند. حضور روحانیت در دوره خفقان و استبداد صغیر هم روشن و بارز است. مقاومت ثقة الاسلام در تبریز و مرحوم مدرس از این جمله اند. جلوتر که بیاییم علت عدم انفکاک آذربایجان از ایران، روحانیت و به طور مشخص مرجعیت بوده. وفات مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی در سال 1325، آذربایجان را اعم از ملیون و متدینین سوگوار می کند. در واقع علت عدم منفک شدن آذربایجان از ایران، ایشان بودند و این یکی از حقوق بزرگی است که نهاد مرجعیت به گردن ملت ایران دارد وگرنه امروز آذربایجان مثل سرزمین های شمال رود ارس، کشور خودمختار دیگری بود. این نقش و تأثیر را در ایام و رویدادهای پیش از کودتای 28 مرداد از جمله ملی کردن نفت می بینم که مرحوم کاشانی به عنوان نماینده ای از نهاد روحانیت چقدر تأثیرگذار بود و در شکاف بین ملّیون و مذهبیون کودتای 28 مرداد شکل گرفت. نمونه آخر هم سالهای منتهی به انقلاب بود که تفکر حذف روحانیت اوج گرفت اما مردم، انقلاب کردند. در این میان بدبین ترین تحلیل گران اگر منصفانه به این رویداد نگاه کنند، نمی توانند چشم خود را بر تأثیر نهاد روحانیت در انقلاب اسلامی ببندند و اذعان می کنند اگر روحانیت نبود در جامعه ایران اینچنین حرکت عمیقی پدید نمی آمد.‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏* بعد از انقلاب چه؟‏

‏‏بعد از انقلاب هم همین گونه بود. مطمئن باشید نهاد روحانیت که یکی از پایگاه های مولد و مؤسسش حوزه علمیه است این نقش را ادامه می دهد. اما نکته ای که امروز در صحبت های مراجع مطرح است این است که نهاد روحانیت باید مستقل از دولتها بوده و زیرنظر دولتها واقع نشود البته من به جد معتقدم حوزه علمیه و نهاد روحانیت از دولت مستقل است و اگر احیاناً دغدغه ای و ابراز نگرانی وجود دارد برای این است که دولتی نشود نه اینکه دولتی شده اند. حوزه های علمیه همیشه با چیزی که نمی خواهند و نمی پسندند کمترین همکاری را دارند. پس انتظار از دیدگاه مکتب امام این است که نهاد روحانیت به عنوان سخنگوی مردم حقوق مردم را مطالبه کند. هم حقوق دینی و هم حقوق دنیوی که البته دین برای روحانیت تعریف کرده، اتفاقاً این موردی است ‏

‎

‏‏که نهاد روحانیت را تأثیرگذار کرده است. برای مثال به بحث «عدالت» هم، می توان کانتی نگاه کرد و هم، می توان گفت عدالت وظیفه ای صد در صد اسلامی و دینی بوده، وظیفه ای است که خداوند خواسته و اراده کرده. مبارزه با ظلم هم همین است. اینکه نهاد روحانیت به برخی ظواهر حساسیت دارد به این دلیل است که زاویه نگاهش زاویه دینی است. این انتظار که نهاد روحانیت نسبت به ظواهر شرع حساسیت نداشته باشد انتظار بی جایی است؛ البته نباید به ظواهر شرع بسنده شود اما این بدان معنا نیست که به ظواهر شرعی توجه نداشته باشد که به اعتقاد من تا نقطه مطلوب فاصله داریم اما نمی توانیم بگوییم مجموعه حوزه و نهاد روحانیت در مسیر گمراه شده ای قرار دارد و به گمراهی افتاده؛ چرا که اینگونه نیست. به اعتقاد من حوزه علمیه با همه فراز و فرودی که داشته نه تنها دولتی نشده بلکه به شدت هم نسبت به این مسأله حساسیت و مقاومت دارد و در این میان نقش ممتاز مراجع تقلید، تعیین کننده است علاوه بر این عامه روحانیون مشکلات مردم را هم، می دانند و هم، به عینه لمس می کنند چرا که در میان مردم زندگی می کنند و به خوبی می دانند حیاتشان در گرو این است که زبان و مطالبه کننده خواسته های مردم باشند. ‏

‏‏ ‏

‏‏* از نقش و حقوق روحانیت در طول تاریخ نمونه هایی برشمردید. حالا این پرسش پیش می آید که حقوق مردم بر گردن نهاد روحانیت چیست؟‏

‏‏جایگاه روحانیت همان جایگاهی است که نهاد دین دارد و از این منظر مردم باید هر آنچه را که از دین مطالبه می کنند از این نهاد هم مطالبه کنند. انتظار مردم از دین چیست؟ همان انتظار از کسانی است که به نوعی زبان دین هستند. مردم همان حقی را بر دینداران دارند که بر دین دارند. چنین است و طبیعی است که وقتی دین در عرصه اجتماعی وارد می شود مردم انتظار زندگی بهتر داشته باشند. انتظار رفع فقر اقتصادی، فقر فرهنگی و فقر اخلاقی را داشته باشند. چنانکه وقتی مردم به یک دین، متدین شوند، انتظار دارند که آسایش دنیا و آخرت آنها را پدید آورد و دقیقاً به همین جهت است که چون دین می تواند مشکل گشا باشد، در جامعه باقی می ماند و ادیانی که دروغین بوده اند از بین رفته اند. ‏

‎

‏‏ ‏

‏‏البته توجه کنید که یکی از آفت هایی که ممکن است نهاد روحانیت را با مشکل مواجه کند سنت های غیردینی جامعه است که با ارزش های دینی اشتباه گرفته می شود و بر پایه این اشتباه هر چیز جدیدی با مقاومت جدی از سوی متدینین مواجه می شود و این سؤال مطرح نمی شود که آیا این پدیده مقوله ای دینی یا امری دینی هست یا نه؟ اشتباه گرفتن این امر باعث می شود دین داران با ابزار دین به دفاع از سنت بپردازند در حالی که اصلاً لزومی ندارد. وظیفه روحانیت دفاع از دین است نه سنت. البته بحمدالله سنت گراها هم قدرت دارند، هم تریبون و جای دفاع و خود باید از خود دفاع کنند که البته به شوخی بگویم ما می بینیم که بزرگ ترین مدافعین سنت گرایی خود در قلب مدرنیسم نشسته اند. بنده بسیاری از ارزش های سنتی جامعه خودمان را دوست دارم. به واقع این سنت ها آنقدر برای ما عزیز است که قطعاً بدون آنها نمی توانم زندگی کنم. اما این نکته مهم است که ما به عنوان نهاد دین و نهاد روحانیت مدافع سنت های غیردینی جامعه نیستیم. مگر اینکه احساس کنیم اینها خاکریزهایی هستند که از بین رفتن آنها از بین رفتن ارزش های دینی را به دنبال دارد. ارزش های دینی می توانند در قالب سنت های جامعه ایران یا جامعه مالزی، لبنان یا عراق هم شکل بگیرند. اینکه دینداران به جای دفاع از ارزش های دینی، پاسدار سنت های غیردینی شوند مسأله ساز شده و روحانیت به این متهم می شود که توانایی ارتباط با دنیای جدید را ندارد، توانایی پیشرفت و پذیرش چیزهای جدید را ندارد و این اتهامات پایه ای می شود تا بر مبنای آن بگویند دوره حضور روحانیت و جامعه دیندار به سر آمده اما نمی دانند اگر متدینین در این جایگاه نبودند چه مقدار مشکل به ویژه در ذهنیت جامعه دیندار پدید می آمد. البته اینکه بخواهیم تمام آنچه را که در 30 سال گذشته اتفاق افتاده مورد برسی قرار دهیم بحث مفصلی پیش می آید و سؤال پرتنشی است؟! چرا که ابتدا باید رویدادها را درحوزه های مختلف شاخه شاخه کنیم و بعد در مورد آن وارد بحث و گفت وگو شویم. اما شرایط موجود اجازه تصویر شرایط آن فضاها را نمی دهد چه برسد به اینکه بعد از تصویر کردن به نقد هم بپردازیم. یک مثالی برای شما بزنم، ببینید من و شما بالای یک درخت هستیم. همه قرائن و شواهد عقلایی حاکی از این است که با توفانی که در راه است درخت می شکند و اگر ما روی درخت بمانیم با افتادن درخت می میریم. اگر هم بخواهیم از ‏

‎

‏‏درخت پایین بپریم دست و پایمان خواهد شکست. اینجا حکم عقلایی چیست؟ این است که باید برای نجات جان از درخت به زمین پرید، من می پرم و شما نمی پرید، پای من می شکند اما از قضا درخت نمی شکند و شما سالم می مانید. اینجا دیگر نمی توان به آن کس که پریده خرده گرفت؛ چرا که تصمیم عقلایی جامعه عقلایی در آن شرایط و آن فضا، آن تصمیم بود. اگر گذر زمان نشان داد تصمیم، اشتباه بوده، به این معنا نیست که تصمیم گیرنده اشتباه کرده است. باید توجه داشت شرایط امروز جامعه ما اجازه تصویر شرایط سابق را به ما نمی دهد چراکه هر چه بگوییم مشابه سازی می شود و به جای حل مسأله، درگیری ایجاد می کند. بررسی این موضوعات شرایط آرامی می طلبد که وقتی به وجود بیاید به اعتقاد بنده بسیاری از امور قابل دفاع است. مثل مثالی که مطرح کردم. البته من نمی گویم همه امور این گونه است. ‏

‏‏ ‏

‏‏* مسائل دیگر حوزه چطور؟ چه آسیب های دیگری ممکن است بر سر راه باشد؟‏

‏‏ببینید آنچه ما انجام می دهیم، می آموزیم یا رفتار می کنیم یا آلی اند یا اصالی. آلی به این معنی است که آلت و ابزار هستند و اصالی یعنی خودشان اصالت دارند و به خاطر خودشان، آنها را انجام می دهیم. درسهای روحانیت آلی است و آنچه اصالت دارد این است که روحانیت پس از تلمذ و آموختن دروس آلی به میان مردم برگشته و آنها را به دین دعوت کنند که طبیعتاً نخست خود باید دیندار باشند. روحانیون اصلاً تفقه می کنند تا جامعه را به دین دعوت کنند. دغدغه بنده و نهاد روحانیت دغدغه دین جامعه است. اما دین نه تنها به معنای ظواهر بلکه به معنای 1) اعتقادات دینی مردم، 2) رفتارهای دینی مردم، یعنی رفتاری که دین از جامعه انتظار دارد و 3) اعمال و ظواهری است که در دین و نظام دینی وجود دارد. از حیث اجتماعی هم اینکه رابطه شخصیت های حقیقی و حقوقی باید مطابق ارزشهای دینی باشد. ‏

‏‏توجه کنید جامعه دینی جامعه ای است که همه روابط آن بر مبنای ارزش ها و هنجارهای دینی باشد. در آن ظلم نباشد، کسی از گفتن حرف خویش نترسد، در آن ربا و رشوه نباشد، حجاب و عفاف بر آن حکمفرما باشد، دروغ و غیبت و تهمت در آن رواج نداشته باشد، مردم به عبادت ‏

‎

‏‏واجب شرعی عامل باشند. از محرمات شرعی اجتناب کنند. فقر در آن ریشه کن شده باشد، زن و مرد آن جامعه احساس امنیت کنند. احساس آرامش کنند. هر کسی مطمئن باشد که اگر حقی از او ضایع شد، بدون هیچ هزینه ای می تواند حق خود را بازپس بگیرد، قوانین آن مطابق با حکم اسلام باشد، مردم در سرنوشت خویش سهیم باشند و این سهیم بودن را لمس کنند، کارشناس دین شناس بر روابط جامعه نظارت کند و هیچ کس از مشکلات معیشتی رنج نکشد. دینداران دغدغه دینی بودن جامعه را دارند و اگر هر کس را خارج از دایره ارزشهای دینی ببینند، رنج می کشند. ‏

‏‏ ‏

‏‏* از افراطی ها به عنوان یکی از آسیب هایی که می تواند متوجه نهاد روحانیت شود نام می برند. چقدر این آسیب را جدی می بینید؟‏

‏‏بگذارید اول افراط را معنی کنیم. مسأله ای که ما امروز داریم در دو اصطلاح علت غایی و علت فاعلی خلاصه می شود. علت غایی یعنی هدف و علت فاعلی یعنی علت انجام دهنده ای که برای رسیدن به هدف لازم است. به این معنا که اگر هدفی نباشد تحرکی نخواهد بود، اگر غایتی نباشد فاعلیتی رخ نمی دهد و درست ترین میزان بر آنکه تشخیص دهیم چه کاری عاقلانه است تناسب علت غایی و علت فاعلی است؛ به بیان دیگر ما به اموری عاقلانه می گوییم که بین غایت و فاعلیتش دفاعیاتش تناسب باشد. بنابراین با این مقوله رویکرد افراطی به رویکردی می گویند که بین غایت و فاعلیت آن تناسیب نیست. برای مثال من می خواهم شما را به خوردن خرما دعوت کنم. یک راهش این است که ظرف خرما را پیش بیاورم و بگویم بفرمایید خرما میل کنید و به زبان خوش شما را قانع کنم که آن را بخورید (و اتفاقاً اگر قانع شدید، خودتان دنبال آن می آیید و چه بسا شما طالب شوید و حتی حاضر باشید برای آن هزینه بدهید) و راه دوم این است که به زور خرما را به گلوی شما فرو کنم. این غایت با این فاعلیت تناسبی ندارد بنابراین اگر فاعلیت فاعل از غایت شدیدتر بود افراط پیش می آید به تعبیر دیگر هزینه ای بیش از لزوم برای چیزی پرداختن، افراط است. یعنی جایی که می شود با 100 تومان وارد شد 100 هزار تومان بدهیم. حرکت افراطی در حوزه قانون و امور تقنینی این است که بدون رعایت قانون حرکت شود. البته قوانین باید ‏

‎

‏‏خودشان، خودشان را اصلاح کنند و راه اصلاح خود را باز بگذارند و گرنه جامعه را به افراط می کشاند. عکس این مسأله هم صادق است. اینکه شما بخواهید برای خرید زمینی تلاش کنید که 10 میلیون است در حالی که دو میلیون بیشتر ندارید. خب این رفتار هم غیرعاقلانه است، چرا که هزینه ای که لازم است پرداخت کنیم، نداریم. ‏

‏‏هدف نظام روحانیت این است که جامعه را به دین و دینداری برگرداند. وقتی تلاش هایی که در این حوزه می شود خیلی تناسبی با علت غایی نداشته باشد، یا حرکتی افراطی است و یا حرکتی تفریطی و کمترین نتیجه آن نائل نشدن به هدف است. حال با توجه به این تعریف، افراطی گری اولین مشکلش تحمیل هزینه ای غیرلازم است، در ثانی، باعث می شود کسانی که باید هزینه را بپردازند (که طبعاً در حوزه مسائل اجتماعی، عامه مردم هستند) از پرداخت هزینه سر باز بزنند و طبعاً به نتیجه نائل نشوند در حالی که اگر جامعه هزینه لازم را بخواهد بپردازد، با کمال میل می پذیرد. به همین سبب است که باید گفت؛ افراطی گری هم، غیرلازم است و هم، مضر و هم، جامعه را نسبت به نتایج بدبین می کند. اگر نگاهی به تاریخ صفویه بیندازیم، در این زمینه درس آموز است. ‏

‏‏ ‏

‏‏* آیا تفکری می تواند افراطی باشد یا افراطی گری فقط در حوزه اجرا و عمل است؟‏

‏‏گفتم، هر دو. تفکر افراطی یعنی تفکری فراتر از قانون وقتی حق مسلم مردم در اندیشه ای نادیده گرفته می شود، این تفکر افراطی است. چنانکه وقتی حق شارع رد می شود، تفکر افراطی است. پس تفکرهای افراطی، ملی گرایی های سکولار و فاشیسم هر دو از یک آبشخور سیراب می شوند. البته طبیعی است که تفکر زمینه عملکردهای افراطی می شود. یکی از این تفکرات که امروز خطرناک است و توسط مراجع که اصلی ترین پایگاه حفظ دین هستند، نسبت به آن هشدار داده شده است، بسط دادن به عرفان های دروغین و ادعاهای واهی نسبت به ارتباط با مراکز غیبی از جمله حضرت بقیة الله الاعظم ارواحنا فداه و... است. شما جا دارد جدا به زمینه پیدایش بهائیت بیندیشید. پیدایش تفکر بابیت و بهائیت یک شبه پدید نیامده است. البته اندیشه شیخیه اعتقاد به رکن رابع و رابطه دروغین با امام زمان تحت عنوان «باب» یعنی در امام زمان رواج پیدا می کند، بعد از ‏

‎

‏‏زمینه پیدایش مکتب دروغین بهائیت فراهم می شود. هشدار عالمان دین نسبت به رواج خرافات، وعده ظهور و بروز یا خواب نما شدن ها و غیره نیست مگر با عنایت به آنچه از این خرافه پدید می آید. جا دارد در اینجا از مرحوم آیت الله توسلی هم یاد کنم که در این زمینه به موقع هشدار دادند.‏

‏‎ ‎

‏‎