انقلاب اسلامی، انقلاب نسل جوان است
(مصاحبه با عباس عبدی)
حضور: آیا انقلاب اسلامی، انقلاب نسل جوان بود؟ جوانان دهه پنجاه چه می خواستند و چه ویژگیهایی داشتند که به انقلاب رسیدند؟
- اگرچه در مراحل اولیه انقلاب اسلامی و پیش از سال 1356، جوانان نقش اصلی را در فعالیت های سیاسی داشتند، و از این نظر می توان این مرحله از انقلاب را به نسل جوان انتساب داد، ولی در مراحل پیشرفته تر انقلاب که منجر به پیروزی آن شد، تمام طبقات و گروه های اجتماعی و نسلی اعم از جوان یا میانسال در آن شرکت کردند و انقلاب در مرحله اصلی خودش مختص به نسل جوان نبود.
حضور: چرا و چگونه نسل جوان دهه پنجاه و شصت، پشت سر امام خمینی، بسیج شدند؟ امام چه ویژگیهایی و چه نگاهی به جوانان داشت و جوانان چه چیزی در این شخصیت دیدند؟ می دانید که آن زمان، چهره های مدرن و اندیشه های برجسته و مترقی دیگری هم بودند.
- از نظر آن نسل جوان، رهبران سیاسی سنتی فاقد صلاحیت و صلابت و قدرت لازم برای پیشبرد یک جنبش انقلابی بودند، ضمن آنکه آن رهبران همچنین داعیه ای نداشتند، در این میان امام خمینی به چند دلیل مورد توجه این نسل قرار گرفت. پایداری و استقامت ایشان در جریان خرداد 1342 و پس از آن، تجربه جدیدی در فضای سیاسی ایران بود. از سوی دیگر گرایش به اسلام در دهه چهل و پنجاه خورشیدی، زمینه را برای رجوع به یک رهبری مذهبی فراهم کرد.
حضورج. 75صفحه 300
بعلاوه ایشان نزد مذهبی های بزرگتر اعم از روحانی و غیر روحانی محبوبیت و اعتبار بالایی داشتند و عملاً آنان تبلیغ ایشان را نیز می کردند. ولی دلیل مهم دیگر نحوه برخورد امام با نسل جوان و روشنفکر بود که در فضای سیاسی یک سده اخیر ایران منحصر به فرد است. رفتار ایشان با این نسل براساس جذب کامل و بدون دفع بود و برخلاف سایر روحانیون هم نسل خودشان با تمام قدرت کوشیدند که نسل جوان را به خود جذب کنند. من درباره این رفتار امام مقاله ای پژوهشی نوشته ام که به زودی منتشر خواهد شد.
حضور: متولیان انقلاب و مدیران دهه شصت عموماً جوان بودند. این نسل، چگونه و با تکیه بر کدام توانایی، کشور را مدیریت کرد؟
- بخش مهمی از مدیریت دهه شصت متأثر از اینرسی انقلاب بود. اگرچه مدیریت آن دوره نسل جوان بی هزینه نیز نبود، ولی برخلاف تحلیل و تصور عموم ناظران داخلی و خارجی که تصور می کردند این مجموعه قادر به اداره کشور نیستند و حتی بسیاری از نیروهای داخلی با اعتقاد به همین فرض بود که وارد فاز مسلحانه شدند، ولی در عمل و علی رغم تمامی درگیری های داخلی، جنگ خارجی و تحریم و افت شدید قیمت نفت و رشد شدید جمعیت، تمامیت ارضی کشور و امنیت ملی آن حفظ شد، و اگر امروز حتی با یکی از این بحران ها مواجه شویم، معلوم نیست که این بحران چگونه اداره خواهد شد؟ یکی از دلایل مهم آن نیز حضور مدیران جوان بود که شایستگی ها و از جان گذشتگی های خود را پیش از انقلاب ثابت کرده بودند و چنان نبود که مثل برخی ها در زمان کنونی براساس رانت و روابط در مصادر امور قرار گیرند.
حضور: اکثراً مدیران جوان دهه شصت، همچنان طی سه دهه بعد مدیر جامعه بودند. در یک تحلیل تطبیقی، آیا ارتباطی بین تغییرات سنی این مدیران در دوران جوانی، میانسالی و پیری با دهه های جنگ، سازندگی، اصلاحات و فضای فعلی دارد؟
- تداوم مدیریت این نسل دلایل خاص خود را داشت. از یک سو به علت جوان بودن آنان در بدو انقلاب، این امکان را داشتند که زمان بیشتری را در مدیریت حضور یابند، از سوی دیگر
حضورج. 75صفحه 301
مسائل پیش آمده پس از انقلاب و اشکالاتی که در روند طبیعی جامعه پیش آمد و بعضاً نیز کما بیش هرکسی در آن مسئولیت دارد، موجب شد که گردش نخبگان و آمدن نیروهای دیگر در حد انتظار و معمول انجام نشود، اما تغییرات رخ داده در این مدیران محصول چند عامل گوناگون و نه فقط تغییرات سنی در آنان بود. تغییرات جهانی، تغییرات نگرشی در جامعه و نیز تجربیات گذشته و شکست ها و پیروزی های پیشین، در مجموع موجب چنین تغییراتی شد.
حضور: نسل دهه دوم انقلاب، در مقایسه با نسل دهه اول، چقدر توانست انقلاب و باورهای انقلابی را در خود هضم کند و آنرا بپذیرد؟ نسل دهه سوم چطور؟ نسل دهه چهارم؟
- در آغاز باید درباره مفهوم باورهای انقلابی اتفاق نظر داشت. اولین ویژگی این باورها، اعتقاد به ضرورت و نیز اعتبار نظرات مردم درباره چگونگی اداره امور جامعه است. اگر انقلاب شد، به این دلیل بود که رژیم گذشته با این اصل بنیادی مخالف بود و مانع تحقق حاکمیت مردم و تعیین سرنوشت خودشان می شد. در واقع اگر رژیم شاه، به نوعی، حداقلی از دموکراسی را رعایت می کرد، هیچگاه انقلابی رخ نمی داد. پس انقلاب پاسخ به نپذیرفتن این اصل از سوی رژیم گذشته بود. با این حساب باید گفت نه تنها نسل دوم، بلکه نسل های سوم و چهارم نیز به این ارزش بنیادین اعتقاد دارند و با اطمینان می توانم بگویم که درک آنان از این اصل ژرف تر از نسل های پیشین است، زیرا این درک بر تجربیات چند دهه اخیر مبتنی است و لذا عمق بیشتری دارد. هم چنین اگر باورهای انقلابی را مشمول برخی ارزش های دیگر از جمله استقلال، عدالت، مبارزه با فساد، دفاع از آزادی و... بدانیم در این صورت باز هم خواهم گفت که گرایش به این ارزش ها در بطن جامعه کمتر نشده است، هرچند ابعاد این درک متفاوت از گذشته و به نظر من عمیق تر شده است. ولی اگر منظور شما گرایش های خاص مذهبی یا رادیکال و در تقابل با نظام جهانی باشد، گمان نمی کنم که این گرایش ها ثابت مانده باشد. همچنان که انقلابیون پیشین هم حق ندارند با اتکای به سازوکارهای قدرت و حکومت بخواهند دیگران در این زمینه ها مانند آنان فکر و عمل کنند، که اگر چنین نمایند، چیزی جز استبداد و شکست آن آرمان ها را شاهد نخواهند بود. شاید یکی از
حضورج. 75صفحه 302
مهمترین دلایل ضعف این نوع ارزشها ناشی از همین رفتار برخی از انقلابیون بود که خواستند آن ارزشها را از طریق زور به نسل های جدید منتقل کنند. اگر چنین کاری امکان پذیر بود، شاه پیش از آنان موفق به تزریق ارزش های مورد نظر خودش به جامعه می شد.
حضور: آیا قائل به وجود شکاف نسلی هستید؟ اگر آری، شکاف نسلی در کدام دهه و به چه دلیلی روی داد؟
- بحث درباره شکاف نسلی معضل و پیچیده است. سه نوع شکاف نسلی داریم. یک نوع آن طبیعی است و به وضعیت سنی و موقعیت عمومی آنان برمی گردد و پس از گذشت زمان نیز جوانان به مرحله میانسالی می رسند و مشابه میانسالان پیشین می شوند. نوع دیگری از شکاف نسلی ناشی از تحولات اجتماعی است. اگر نسل امروز به اینترنت و ماهواره دسترسی دارد و نسل پیشین دسترسی نداشته است، طبعاً این وضعیت بر ویژگیهای آنان تأثیر می گذارد، حتی اگر بعداً میانسال شوند. ولی نوع بدخیم شکاف نسلی، ناشی از اجتماعی نشدن جوانان است. به این معنا که فضای عمومی واجد آزادی کافی نباشد، و نیز نهادهای اجتماعی کننده ناکارکردی باشند، در این صورت جوانان در مسیری متفاوت از پدرانشان اجتماعی می شوند به طوری که می توان آنان را به عنوان عضوی از جامعه ای دیگر معرفی کرد. شکاف خطرناکی که باید از آن اجتناب کرد،از نوع اخیر است.
حضور: جوان دهه هشتاد، با جوان دهه شصت چه تفاوتهایی دارد؟ چقدر با باورهای دهه شصت و پنجاه هم ذات پنداری می کند؟ آیا با توجه به رفتارهای سیاسی اخیر، می توان گفت، جامعه ایران، در تاریخ مدرن یک حرکت دورانی دارد؟
- جوان دهه هشتاد جهانی تر و بازتر نگاه می کند. طبعاً با آرمان های انتزاعی جوان دهه شصت تا حدود زیادی فاصله دارد. ولی به نظر من در ارزش های اصیل خود که در پاسخهای پیشین متذکر شدم تفاوت چندانی با جوانان پیشین ندارد. هرچند در شیوه تحقق این ارزش ها تفاوت کلی با قبلی ها دارند. متأسفانه به نظر می رسد که شاهد این حرکت های تکراری در عرصه
حضورج. 75صفحه 303
سیاسی ایران هستیم. و این نیز ناشی از ساختار اقتصادی کشور است که در ساختار سیاسی انعکاس پیدا کرده است.
حضور: به نظر شما، جوانان دهه پنجاه و شصت که اکنون در دوران پیری به سر می برند، چقدر با آرمانها و باورهای دوران جوانی شان، خویشاوندی دارند و چقدر از آنها دور شده اند؟
- قضاوت کلی درباره آنان نمی توان داشت، ولی نکته مهم این است که آنان علی رغم آنکه به بخشی از آن آرمانها پای بند هستند، ولی نوعی شکست و عدم موفقیت را در تحقق آنها احساس می کنند و شاید برخی از آنان خود را نیز در این وضع مسئول بدانند و از این حیث احساس خوبی نداشته باشند. و شاید یکی از دلایل تضعیف وضعیت آنان در برابر نسل جدید، همین احساس است.
حضور: اگر بخواهیم منحنی سیر تحول مفاهیمی چون، ارزش ها، آزادی، اخلاق، خداجویی، استقلال، استثمار، استبداد و... را در ذهن جوانان چهار دهه گذشته ترسیم کنیم، آیا به این نکته می رسیم که این مفاهیم تغییر مفهومی عمیقی یافته است؟ اگر آری، چقدر و چگونه؟
- اول اینکه فراموش نکنیم ارزشها معمولاً ثابت هستند، آنچه که درباره آنان اتفاق می افتد، تغییر سلسله مراتب ارزشها است و نه حذف و جایگزینی آنها. به همین دلیل معتقدم که فقط سلسله مراتب ارزشی تغییر کرده است. به علاوه درک و فهم از ارزشها و تحقق آنها دچار تحولات شدیدی شده است. برای نمونه در دهه پنجاه نگاه غالب جوانان برای رسیدن به عدالت از طریق دخالت و مدیریت دولت و حذف بخش خصوصی بود، ولی در حال حاضر چنین نگاهی تغییر یافته است، هرچند در هر دو حالت عدالت به عنوان یک ارزش و خواست مطلوب جامعه و جوانان است.
حضور: راه حل شکاف نسلی چیست؟ آیا به راه حل فرهنگی می اندیشید یا به راه حل سیاسی؟ این گره با چه رویکردی باز می شود؟
- با توجه به پاسخ های پیشین راه حل مورد نظر بنده نیز روشن می باشد. باید از نوع سوم
حضورج. 75صفحه 304
شکاف نسلی به طور کامل پرهیز کرد. برای این منظور آزادی رسانه ها و مشارکت اجتماعی و سیاسی و کارکردی کردن نهادهایی مثل رسانه ها و آموزش و پرورش ضروری است. به گمان بنده بدون اصلاح این موارد که وابسته به امور سیاسی است، پر کردن این شکاف امکان پذیر نخواهد بود.
حضور: آیا باید به ارزش های دهه های قبل بازگشت؟ چگونه؟
- همانطور که گفتم بنیادی ترین ارزش های آن دهه که فقدان آن موجب انقلاب شد، کماکان مورد پذیرش است و اگر فقط مهمترین آن که پذیرش مشارکت نامحدود سیاسی و آزادی در تعیین سرنوشت است تأمین شود، سایر موارد هم در مسیر حل قرار خواهند گرفت.
* * *
حضورج. 75صفحه 305