چهرۀ امام خمینی در آیینه شعارهای مردم ایران
دکتر میرزا ملا احمد
(پژوهشگر و نویسنده از کشور تاجیکستان)
چکیده
نقش امام خمینی در آمادگی و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، که از مهمترین و درخشان ترین حادثه های سیاسی و اجتماعی قرن بیستم جهان است، خیلی بزرگ می باشد. او به عنوان راهبر و راهنمای انقلاب و مؤسس جمهوری اسلامی ایران شناخته شده است. این را شعارهای مردم ایران نیز، که بیانگر احساس و اندیشه ، آرزو و آمال و مطلب و درخواستهای آنان است، به ثبوت می رساند. در اکثر شعارهایی، که نگارنده در طول سالهای 1978-1980 همچون شاهد انقلاب از همایش و راهپیمایی ها، دیوار و سنگ نوشته های تهران و اصفهان و اهواز و آبادان و شهرهای دیگر ایران، همچنین از رسانه های عمومی و منابع دیگر جمع آورده است، چهره امام خمینی به عنوان راهبر انقلاب خیلی برجسته به ظهور می رسد. راجع به نقش شعارها در انقلاب اسلامی ایران بار اوّل در همایش بین المللی «روندهای فرهنگی در کشورهای رو به رشد» (مسکو، نوامبر 1986) سخنرانی نموده، اینجانب در آن سخنرانی ثابت کرده ام که شعارهای سیاسی مردم ایران دارای جنبه های فرهنگی و ادبی هم می باشند. این مطلب در سخنرانی «نوع تازه شعر فارسی» در نخستین همایش ملّی ایران شناسی (تهران، 1381) با دلیلهای تازه تأیید گردیده، ضمناً به بازتاب چهره راهبر انقلاب و محبّت و صداقت مردم به او در شعارهای مذکور اشاره شده بود، در مقالۀ
حضورج. 75صفحه 220
حاضر این موضوع به طور جداگانه و گسترده مورد بررسی قرار می گیرد.
کلیدواژه ها:
امام خمینی، انقلاب اسلامی ایران، شعار، راهبر، مردم، وحدت.
* * *
اشخاص بزرگ تاریخ چون آیت الله خمینی(ره) به مثابه خورشید عالم تابند، که به جنبه های گوناگون حیات مادّی و معنوی کشور اثر فیض بخش گذاشته و در جامعه مقام و منزلت شایسته پیدا می کنند. از این جاست، که در شعارهای انقلابی مردم ایران، که پدیده خاص اجتماعی و سیاسی و فرهنگی کشور بوده، چون آیینه تمام نما روند انقلاب اسلامی ایران و خصوصیت های آن را بازتاب می نماید، چهرۀ راهبر و راهنمای این انقلاب آیت الله روح الله موسوی خمینی (ره ) مقام بلند دارد.
قبل از همه باید یادآور شد، که شعار اصلاً یک پدیده سیاسی و اجتماعی بوده، در سالهای انقلاب اسلامی ایران جنبه فرهنگی و ادبی نیز کسب کرد و به یک نوع تازه ادبی تبدیل شد. در این نوع جالب سیاسی و ادبی، که هنوز همۀ جوانب آن تحقیق نشده و جنبه های ادبی و زیباشناختی آن آشکار نگشته است، در ردیف مسائل گوناگون اجتماعی و سیاسی سیمای آیت الله خمینی، که در واقع «به صورت سمبل انقلاب درمی آید»1، خیلی برجسته و واضح به نظر می رسد.
ذکر و ستایش آیت الله خمینی بار اوّل در شعارهایی، که 15 خرداد 1342 در تظاهرات و راهپیمایی های مردم قُم و شهرهای دیگر ایران سر دادند، به ظهور می رسد. 13 خردادماه 1342 آیت الله خمینی در فیضیة قُم سخنرانی کرده، سیاست شاه را سخت مورد مذمّت قرار داد و رابطه سرّی او را با اسرائیل فاش نمود. با هدف جلوگیری از نهضت مردم کارمندان سازمان امنیت کشور 14 خرداد 1342 آیت الله خمینی را بازداشت و در تهران زندانی کردند. این باعث زیاد شدن راهپیمایی های مردم در قُم، تهران و شهرهای دیگر گردید. در آن راهپیمایی ها مردم شعارهای «یا مرگ، یا خمینی»، «خمینی راهبر شیعه" را مطرح ساختند و آزادی فوری او را درخواست نمودند.
حضورج. 75صفحه 221
در اوّلین شعارهای که مردم به آیت الله خمینی اختصاص داده اند اورا رهبر انقلاب نامیده اند. در یک زمره از شعارها تأکید این مطلب را می توان مشاهده کرد:
ایران کشور ماست،
خمینی رهبر ماست
*
الله یاور ماست،
خمینی رهبر ماست.
*
تا خون در رگ ماست،
خمینی رهبر ماست.
*
ارتش برادر ماست،
خمینی رهبر ماست.
*
خمینی نازنین،
رهبر ایران زمین!
آیت الله خمینی در تبعید بود، ولی مردم اورا در شعارها به عنوان رهبر یاد می کردند:
درود بر خمینی،
رهبر تبعیدی ما.
درود بر شریعتی،
معلم شهید ما. 2
بدین منوال مردم خمینی را قبل از شروع انقلاب رهبر و راهنما انتخاب نموده اند. یکی از عامل های بدون سلاح غلبه کردن مردم بر حکومت پرقدرت پهلوی، که آن را ابرقدرتی چون دولت ایالات متّحده امریکا پشتیبانی می کرد، یکپارچگی و وحدت قشرهای گوناگون مردم با سروری آیت الله خمینی بود. این مطلب را شعار زیر هم تقویت می کند:
ما همه سرباز توییم، خمینی،
لشکر و جان باز توییم، خمینی،
گوش به فرمان توییم، خمینی.
حضورج. 75صفحه 222
آیت الله خمینی، که نسبت به نظام شاهنشاهی و حکومت استبدادی سلسله پهلوی نفرت و عداوت زیاد داشت، در هر سخنرانی و بیانیه خود بی عدالتی و بی بنیادی و غرب پرستی و بی نظامی حکومت را آشکار می نمود. از این جاست، که مردم از قدمهای اوّل خمینی در راستای مبارزه به او توجّه خاص ظاهر نموده، دلبستگی و محبّت خود را توسط شعارها عرضه می داشت. حتّی هنگامی که آیت الله خمینی در تبعید به سر می برد، مردم او را چون مبارزی اصیل علیه حکومت شاه ستایش می کردند:
رهبر دور از وطن،
خمینی بت شکن.
در شعارها هدف ، مرام، نقشه و برنامه های آیت الله خمینی به طور عامّه فهم و روشن بیان شده اند:
برنامه خمینی
برچیدن یزید است.
کابینه بختیار
یک حیله جدید است.
حضورج. 75صفحه 223
مردم در سخت ترین و سیاه ترین روزها هم به آینده درخشان و به پیروز ی خمینی باور داشتند:
شب تاریک ملّت روز گردد،
خمینی عاقبت پیروز گردد.
در سیمای خمینی، مردم مشکل گشای سرنوشت خود را می دیدند و از او در هر مورد مدد می جستند:
ای امام زمان، رحمی به ما کن،
ما را از شرّ این خائن رها کن.
در شعارها خمینی همیشه با شاه مقابل گذاشته شده، بزرگی و برتری او تأیید می گردد:
رهبر آگاه بود روح الله،
دشمن بدخواه بود به ما شاه.
*
کار شاه تمام است ،
خمینی امام است.
*
خمینی آزاده است،
شاه زنازاده است.
*
از نهضت خمینی
شاه می شود فراری.
مردم دیگر به سوگند و وعده های شاه باور نداشتند و به پیام آیت الله خمینی گوش می دادند و طبق گفته و فرموده های او عمل می کردند. تظاهرات و راهپیمایی ها، احتساب و کارشکنی های بی شماری، که سالهای 1357-1358 در شهرهای گوناگون ایران در پاسخ پیام های امام خمینی به وقوع پیوستند، گواه آنند. زمانی، که هنوز شاه در سر قدرت بود و خمینی دور از وطن در تبعید می زیست، مردم به شاه خطاب می کردند:
شاه، تو دیوانه ای،
چارۀ این کار کن.
حضورج. 75صفحه 224
حرف خمینی شنو،
داوطلب فرار کن.
مردم ایران صداقت و وفاداری خود را به فرموده های امام خمینی توسط شعارها اظهار می نمودند. آنها حاضر بودند در راه اجرای امر او جان خود را نثار نمایند:
گوش به فرمان توایم، خمینی.
*
خمینی عزیزم،
بگو، که خون بریزم.
*
خونی، که در رگ ماست،
هدیه به رهبر ماست.
*
شاه نجف، نظر نما به ایران،
کُشته شویم به راه حق به ایمان.
مردم با هیجان زیاد در انتظار آمدن رهبر و راهنمای خود به ایران بودند.
ما منتظر رهبرمون خمینی هستیم،
ما منتظر جنازه پهلوی هستیم.
در راه خدا ز جان گذشتیم،
ما منتظر خمینی هستیم.
جان در کف دست و چشم به راهیم،
ما منتظر خمینی هستیم.
نه تنها مردم عامی، بلکه گروههای جداگانه ارتش شاه، از جمله رزمندگان نیروی هوایی نیز جانبداری خود را به امام خمینی اظهار نموده، آماده استقبال او بودند:
ما پرسنل هوایی هستیم،
ما منتظر خمینی هستیم.
در شعارهای زیادی رزمندگان گروههای دیگر نیز صداقت و صمیمیت خود را به امام خمینی بیان کرده اند:
حک شده بر قلب ما
حضورج. 75صفحه 225
نام تو، ای خمینی.
*
خمینی، خمینی،
تا انقلاب مهدی
مقلّد تو هستیم.
*
فدایی خمینی، خریدم به جان،
نگشتم اسیر ستم در جهان.
بر اثر مبارزه های فداکارانه مردم ایران شاه مجبور شد، که وطن را ترک گوید و پیروز ی نصیب مردم گردید. آنها خطاب به رهبر خود از این پیروز ی مژده داده، او را به وطن دعوت می نمایند:
ما بتها را شکستیم،
خمینی، ما منتظر تو هستیم.
در شعار زیر، که آمادگی مردم برای استقبال امام خمینی و حفظ امنیت او بازتاب یافته است، یک صور خیال و تصویر تازه ای به کار رفته است، که هم بیانگر صمیمیت مردم و هم اشاره ی به وضع ناآرام و فداکاری مردم در حفظ راهبر محبوب می باشد:
قلبها فرودگاه توست،
یا مرگ، یا خمینی.
مردم امام خمینی را رهبر این انقلاب و موجب همه نصرتها می دانند و او را وارث پیامبر می شمارند:
خمینی، تویی رهبر خلق ما،
مجاهد، مجاهد، خمینی امام.
*
خمینی، تویی رهبر بت شکن،
خمینی، تویی وارث انبیا.
مردم به خمینی بالاترین و والاترین وظیفه ها و عنوانها را می دهند، از جمله در شعاری او را فرمانده کلّ قوای کشور معرفی می کنند:
حضورج. 75صفحه 226
فرمانده کل تویی، خمینی،
هوایی و دریایی و زمینی.
امام خمینی در شعارها چون مجاهد راه حق، رهبر مبارز و سرنوشت ساز، ابرمرد حق، پدر و تاج ملّت یاد می شود. اورا به کاوه آهنگر- مبارز اصیل راه آزادی مردم مانند می کنند:
کاوه ترین کاوه ها
خمینی بت شکن.
ورود امام خمینی به ایران، که 12 بهمن 1357 به وقوع پیوست، شور و هیجان بزرگ مردم را به وجود آورده، باعث خوشحالی آنان گردید. شعارهای زیادی از این حادثه مهم گواهی می دهند:
ای رهبر بزرگ، به ایران خوش آمدی،
ای مظهر شجاعت و ایمان، خوش آمدی.
ای از تو خصم خسته و گریان، خوش آمدی،
ای از تو خلق خرّم و خندان، خوش آمدی.
ای بت شکن، به پای تو بتها شکسته اند،
بر شهر شکستة تهران خوش آمدی.
اینک شام هجران آمد به پایان،
خمینی گشت وارد ایران.
وقتی که امام خمینی 17 بهمن 1357 مهندس مهدی بازرگان را نخست وزیر انتخاب کرد، مردم آن را به خوشی پذیرفتند و چنین شعارها دادند:
درود برخمینی تاج خلق ایران،
سلام بر بازرگان، مجری حفظ قرآن.
*
فرموده خمینی برای ما چون جان است،
نخست وزیر محبوب مهدی بازرگان است.
*
نخست وزیر ایران منتخب امام است،
به او ز جانب ما، از جان و دل سلام است.
*
بختیار، حکومتت تمام است،
بازرگان منتخب امام است.
حضورج. 75صفحه 227
طوری که ذکر شد، در انقلاب ایران تقریباً همه قشرهای جامعه شرکت ورزیدند. وحدت و یکپارچگی کارگران و تاجران، کشاورزان و کاسبان، دانشجویان و استادان، سرمایه داران و بینوایان و امثال آنها، علیه حکومت شاه از یک گریبان سر برآوردن آنها از عوامل مهم غلبه مردم بود. این موضوع، که امام در پیام و سخنرانیهای خود همیشه تأکید می کرد. در شعارهای مردم نیز بازتاب یافته است:
به گفته خمینی پیش به سوی وحدت،
شعله ور و جاویدان آتش رزم ملّت.
*
به فرمان خمینی دانشجو و کارگر
متّحد و متّفق باد زارع و پیشه ور.
*
گوش به فرمان امامیم ما،
در ره حق متّحدانیم ما.
*
اتّحاد، اتّحاد، پیام هر مسلمان،
اتّفاق، اتّفاق، دشمن بیگانگان.
*
وحدت مستضعفین ضامن انقلاب است،
خمینی بت شکن رهبر انقلاب است.
مردم ایران همیشه مراقب و مواظب حال رهبر محبوب خود بودند و هر حادثه ای، که در روزگار او به وجود می آمد، در شعارها بازتاب می یافتند. از جمله بیماری امام باعث نگرانی مردم شد و آنها از خداوند سلامتی و تمدید عمر او را طلب می کردند:
خدایا خدایا، تا انقلاب مهدی خمینی را نگه دار،
از عمر ما بکاه و بر عمر او بیفزا.
درگذشت امام خمینی مصیبت گرانی برای مردم بود و غم و اندوه فراوان را به بار آورد، که شعارها هم بیانگر آن می باشند:
حضورج. 75صفحه 228
تو چرا رفتی، من چرا ماندم؟
ای خمینی جان، ای خمینی جان!
*
عزا عزاست امروز،
روز غزاست امروز.
خمینی بت شکن
پیش خداست امروز.
*
داغ تو بر دلم نشست، خمینی،
رفتی و پشت من شکست، خمینی.
*
ای خاک تیره، رهبر ما را عزیز دار،
این نور چشم ماست، که از ما گرفته ای.
*
مرگ ما آسان، داغ تو مشکل،
جای ما در گل، جای تو در دل.
با مرور سالها شعارها در ستایش امام خمینی کم نمی شود و در راهپیمایی ها و گردهمایهای گوناگون از او به نیکی یاد می کنند. مثلاً، مردم زنجان 23 مرداد 1371 رئیس جمهور وقت هاشمی رفسنجانی را در شعار خود یار امام نامید:
صلّ علی محمّد،
یار امام خوش آمد.
باید تذکّر داد، که در میان شعارها بعضاً گفته های خود خمینی نیز به نظر می رسند، که در واقع به حکم شعار درآمده بودند و ورد زبانها گشته، در دیوار و دروازه ها ثبت می گشتند:
«من برای نجات اسلام و ایران با ارتش دست برادری می دهم. امام خمینی».
*
«باید طلاب و دانشجویان عزیز و شجاع سراسر ایران از هر فرصت استفاده کرده و شعار ضدشاهی را، که شعار اسلام است، زنده نگه دارند. امام خمینی».
حضورج. 75صفحه 229
چنانکه از مثالهای فوق الذکر هم برمی آید، شعارها از لحاظ حجم و اندازه قالب معیّن نداشته، می توانند از یک یا چندین سطر عبارت باشند. شعارها با سرود رابطه تنگاتنگ داشته، اکثراً با صوت و آهنگ اجرا می شوند. مثلاً، شعاری، که با سطر زیر آغاز می یابد، از 9 سطر عبارت است:
انقلابی ترین مرد جهان است آیت الله خمینی
ناگفته نماند، که شعارها تنها در شهر و روستاهای ایران ایجاد نمی شدند، بلکه در شهرهای بزرگ کشورهای گوناگون شرق و غرب، که ایرانی ها زندگی می کردند، انتشار یافته بودند. ایرانی های مقیم آن شهرها نیز در راهپیمایی های خود شعار داده، پشتیبانی خود را از امام خمینی و مبارزه و تلاشهای او در راستای انقلاب بیان می نمودند و در در و دیوارها ثبت می کردند. طوری که از گزارش روزنامه «کیهان» لندن برمی آید: «دیوارهای راه آهن، زیرزمینی این عروس شهرها از چند سال پیش تا کنون به صورت یک تخته سیاه مورد استفاده هموطنان ایرانی ما بوده است». 4
به این ترتیب شعارها مانند آیینه تمام نما چهره امام خمینی را چون رهبر و راهنمای انقلاب، انسان نجیب و شریف، حامی و پشتیبان مستضعفان بازتاب می نمایند.
پی نوشت:
1. ابراهیم زاده گرجی. ظهور و حضور امام خمینی (ره) در زلال آیینه
2. «ادب امّت»، کیهان هوایی، شماره 23، 1371ه.
3. چون شعارها از منابع گوناگون، من جمله از دیوارنوشته ها و راهپیمایی ها نیز گرفته شده اند، از ذکر مأخذ خودداری نمودیم.
4. کیهان، چاپ لندن، 14 تیرماه 1363.
حضورج. 75صفحه 230