مقام و طریق جلال آل احمد
□ سهراب هادی
شب قبل بود که... نه ، شب قدر بود که، «گر همه شب قدر بودی ، شب قدر چه بی قدر بودی!؟» شاید، شأن و منزلت مردی بزرگ و صاحب قلم و صاحب استیل و روش و صاحب منصب رفیع انسانی، مثل زنده یاد" جلال آل احمد" قدر و قیمتش آن باشد تا مثل چنین ایامی که متعلق است به آقا و سرور عالم هستی، حضرت امیر مؤمنان، آقا، امام علی علیه السلام این قلم، افتخار ذکر حقیقت و پای بندی انسانی جلال و بیان ارادت چنین بزرگی را به قطب عالم حقیقت، بازگو نماید. و این از نگاه این قلم حوالتی است که تاریخ نگاشتن آن را ضرورتی بر این ایام حق نهاده است.
شب بزرگداشت" محمود درویش" بود، در موزه هنرهای معاصر فلسطین. زنگ زدم به محمود گلابدره ای که حالا از «دارآباد» رفته «جیرود»، بعد از میگون زندگی می کند. گفتم امشب چهلم محمود درویشه، بیا موزه هنرهای معاصر فلسطین. گفت: می یام. مجلس که برگزار شد، ندیدمش، سه شب بعد، شب قدر بود. موزه هنرهای معاصر فلسطین مراسم افطار و افتتاحیۀ نمایشگاه عکس عکاسان جنگ تحمیلی بود، دفتر یادبود محمود درویش را که می خواندم، دیدم محمود گلابدره ای وجه مقایسه ای برای محمود درویش و سهراب سپهری در دفتر یادبود نوشته است.
حضورج. 75صفحه 190
محمود گلابدره ای را تو نمایشگاه دیدم. از پشت سر، داشت عکس های حسین پرتویی را نگاه می کرد. صدایش کردم، محمود گلابدره ای تو فضای مقایسه نسبت محمود درویش بود با سهراب سپهری، و من در فهم نسبت زاویه شعر محمود درویش و نگاه او به فلسطین و نیز نگاه آل احمد به اسرائیل در کتاب ولایت، یا سرزمین«عزرائیل».
پای سفره افطار توی حیاط موزه هنرهای فلسطین به محمود گلابدره ای گفتم: تو کتاب آقا جلال، به نظر "تو" حق آل احمد ادا شده؟! محمود گفت: تجدید چاپش می کنم با حک و اصلاحات. و من اما در این اندیشه بودم جلال آل احمد کجای هستی تعریف می شود؟! از کجا آمده ام؟! آمدنم بهر چه بود؟! به کجا می روم آخر؟! ننمایی وطنم؟! و این چه پرسشی است؟! و جلال، که از همان کودکی و از نوجوانی روحش سلحشور بود، با این پرسش چگونه روبرو شد؟!
او، از همان کودکی روح نا آرامش را جستجو می کرد و مسئولیتش را پذیرفت در برابر پرسش فهم هستی، در تلاطم و تلاش وسیع از کار در بازار و از روز کار کردن و شب به تحصیل در مدرسه دارالفنون پرداختن، و از سیم کشی ساختمان و از شاگردی در حجرۀ ساعت سازی و از
حضورج. 75صفحه 191
کارگر چرم فروشی بودن و از روی آوردن به نوشتن و از بوجود آوردن روزنامه و مجله و هفته نامه و تا رسیدن به معلمی و تا کار سیاسی و سیر آفاق کردن، همیشه در جستجوی یافتن پاسخی به سؤال "فهم بودن" است. او، زاویه نگاهش را بر فهم هستی از خویشتن می گیرد. او، بر وضع موجود می شورد. او می اندیشد، که بنیانهای برده برده بودن و بنده بنده بودن، نه و این است، که فهم بودن، معنی شده است. او می اندیشد که در کُنه بودن، ذاتی است و دست یافتنی. همانگونه که در «سرگذشت کندوها» نوشته است، و آنگونه که در «سه تار» نواخته است، او با کلمه و با ارائه این دو اثر به معنا و کَف روابط جامعه پرداخته است و مناسبات برخاسته از حاکمیت استعمار را به استیضاح گرفته است و در چشم خود همان کتاب« پیر مرد چشم ما بود» یعنی نیما چشم جلال بود، تمام تجربیات رفتارهای آدم های حزبی و خطر و زیان حزبی بودن و حزبی شدن و حزبی گفتن را با چنان نثر کوبنده ای با مخاطب روایت می کند که او حقیقت و فهم بودن را با ادراکی عالمانه در نگاهی به شهادت تاریخ به خاطر بسپارد. و «در خدمت و خیانت روشنفکران»، او، با نثری استوار بر کاخ اندیشه، استقلال مردی برخاسته از جستجوهای خویشتن را روایت می کند و در نحله اندیشه روشن بینایی او ، بنیانی مرصوص را بنا می کند که جلال آل احمد، مانده به تاریخ در تصویر این
حضورج. 75صفحه 192
اثر، از خویشتن یک نو آشنایی دوباره می سازد. او،در نگاه به مهاتما گاندی در زمره مردان خودساخته «تاریخ» و «هستی» می نشیند و می گوید «زندگی بودا» و سرگذشت او که مرد خردمند شرق را در نهایت وارستگی اش نشان می دهد، چنان آمیخته به افسانه است و ماجرای ترک دنیای او، چنان دور از دسترس علایق مادی امروز ماست که از او و زندگی او مگر در عالم شعر و شاعری و یا در ضمن گفتار آمیخته به حکمت بزرگان و عرفا، آثارش را بجوییم. و نیز، مسیح گرچه از شرق برخاست اما، فقط غرب را به آتش محبت خود سوزاند. او، چنان هاله ای مقدس از تقوا بصورت خویش دارد، که او را نه به عنوان یک آدمی، بلکه به عنوان برکه ای از عوالم بالا باید نگریست. او، جلال آل احمد، سقراط را نیز، ساعی و کاشف، راه حق و فضیلت یافته و او را چندان عظیم می یابد که در متن دلهره ها و اضطرابهای امروز بشریت،به تنهایی برای جویندگان حقیقت چراغ راهی است در شب تاریخ.
جلال آل احمد، «موهنداس کرمچاند گاندی» را، مردی فراتر از سقراط که سیاست را از چنگ دروغ و فریب بدرآورده است و به خدمت فضیلت و حق گماشته است می شناسد و او را از پس مدینه فاضله اش و از پس قرنها، مردی حق گرا در قامت مهاتما گاندی می شناسد. و او، در رودررویی با بنیان مرصوص خویش، قطبی از عالم هستی را در بریدگی از دنیا، اما در فهم عظیم «بودن» می شناسد، او در هییت نویسنده ای حق گرا، اما، وقتی با آیینه ای مسطح و صیقلی در ابعاد بی نهایت و با قطبی دیگر از عالم معارف، در شوریدگی استقرار حق، بر تمامیت جهان روبروست.
حضورج. 75صفحه 193
او را، چنان می شناسد که گویی خویشتن اوست از تبار جستجوگران و در این معارفه و ملاقات است که مرادش «خمینی» را در شناختی که برایش میسر است، مبنای شناخت خویش می داند و در خدمت و خیانت روشنفکران با او به الفتی می رسد که در مسیر حرکت تحول تاریخی او، قدم و قلم می زند. این اثر، رساله ای است که مبنای فهم غربزدگی را در بیان و نگاه نگارنده تدوین کرده است و می توان گفت جامعیت تدوین این اثر برخاسته از ترسیم نگاه و نظری است که آل احمد، از شیوه هویت مبنای مبارزاتی امام خمینی (س) ، اقتباس و دریافت داشته است. این اثر، موضوعیت نقش روشنفکران و تأثیر گذاران تفکر ضمائم یک رفتار حقیقت گرا را در مجموعه ای همگن برای رسیدن به انتهای یک وابستگی از صورت های تأثیر فرهنگ ترجمه و تا ترخیص حضور تفکر برگرفته از مبنای حضور آگاهانه اندیشمندان و صاحبان هنر در رویدادهای فرهنگی و تحولات سیاسی اجتماعی به تحلیلی ترسیم گر آورده است. البته در جوف این اثر سه مقاله دیگر نیز به همراه غربزدگی منتشر شده است. انتشار این اثر یعنی در «خدمت و خیانت روشنفکران» نقطه عطف و نقطه توقف بازشناسی بنیانهای فکری زنده یاد جلال آل احمد است. او علاوه بر تحولی اینگونه در زیر ساخت های اندیشه ای بر قدرت و غلبه خویش بر واژگان و آوردن نثر خاص خویش نیز در این دوره به مرکزی از ساختن وجود خویش دست می یابد که این رویه ادبی او، گستره موافق و مخالفین او را نیز برمی انگیزد.
و این، سخن درستی است که آل احمد پس از تحولات اجتماعی در نگاه و شناخت مبناهای
حضورج. 75صفحه 194
متفاوت در قالب های جهان بینی، غیرالهی، چون گرایشات به نگاه حزبی، کانون نویسندگان و نیز با ارتباط با فضاهای مطبوعاتی حزب توده در ایران، بار دیگر مبنای یک تکلیف ادبی را پی ریزی می کند که آغاز آن را در کتاب جمعه می بینیم که بعدها، احمد شاملو با عنوان "کتاب جمعه" با تحلیلی دیگر از مبانی و نگاه مارکسیستی،راه ادیبانۀ او را ادامه می دهد.
نسبت زیبایی شناسی جلال آل احمد به مناسبات اجتماعی و نگاه آشتی پذیر او در فهم و مسئلۀ بودن، و با انتشار اثر گرانسنگ «در خدمت و خیانت روشنفکران» در واقع رجعتی است پسندیده، که او، به خویشتن الهی اش دارد. همچنانکه جلوه های عالی پیوسته او با نثری آمیخته با سبک عرفان کلاسیک ایران در آثارش، با ارائه ای تازه و خاص در بیان زمینه های تغزلی گفتارش، برای آیندگان سندی است که نیم قرن زیستن او، چگونه روایتی را در تحولات نثر فارسی بجای گذارده است.
پس، اگر، به نثر آل احمد در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» نگاهی عمیق داشته باشیم، اوج حضور آل احمد را در قالب یک برگشت عمیق به خویشتن الهی اش در می یابیم و در عین حال پس از روی گردانی او از دیگر دکانهای بظاهر سیاسی وقت، با این تفاوت شخصیت نیز
حضورج. 75صفحه 195
در مناسبات اجتماعی آل احمد روبرو می شویم که او کاملاً عهده دار ادای دینی است به مضامین تعریف انسان الهی و چاره جویی می کند تا این فهمِ" نابِ بودن "را سرمشق آفریدن های ادبی خویش ارائه نماید.و یکی از مسائل قابل توجهی که می تواند سرفصل تازه ای برای شناخت تحولات دوره های زندگی آل احمد باشد، موضوع تحقیق وسیعی است در شناخت بُن مایه های فکری آل احمد درکتاب "خدمت و خیانت روشنفکران"، گرچه در این رساله برای آل احمد مجال جامع آن فراهم نشده است تا تمام وسعت تحول فکری و دیدگاههای اجتماعی آل احمد طرح شود.اما، در آینده شاید بتوانیم این تعهد بازشناسی مبنای تحول روحی او و شناخت عمیق آل احمد از خویشتن را در قالب رساله ای جامع و تا حدود توانایی این قلم، بررسی نماییم. اما، آنچه به طور اجمال در این مبحث مطرح می شود رجعتی است به این حقیقت و تحول در نگاه هستی شناسی آل احمد و هرگز نمی توان میزان دقیق این سیر و دگرگونی را در این مختصر بازنمایی و بازشناسی کرد و چنانکه پیش از این نیز گفته شد، زبان و نثر آل احمد، زبانی است که افعال معین در آن زیاد وجود دارد و بسیاری از جملات بدون «است» و بدون «بود،شد» و امثال آن بکار می رود و این قدرت ایجاز در بکارگیری زبان فارسی و نمایش در قدرت زبان نیز از دیگر ابتکاراتی است که آل احمد در این مرحله از حضور اجتماعی خویش با خاستگاه برخاسته از روحیه ادراک معنای هستی در آثار خویش بازآفرینی می کند. این قدرت بیان و ایجاز در نثر آل احمد در تدریج تکامل خود، تحولی شگرف برجای می گذارد و آن مرحله ساده نگاری و ابتدایی نگاری آل احمد که فقط افعال کمکی در بیان را از میان برمی دارد و در تغییر، مرحله تازه ای را در نثر فارسی بنیان می گذارد که ارائه این نوشتار را در کتاب ارزیابی شتابزده او می بینیم که نشانه های قابل توجهی است از
حضورج. 75صفحه 196
رفتارهای محققانه و دقیق او که براستی جدیت و پشتکار جلال آل احمد را در کار بزرگی که پیش روی داشته است، از یک سو و از دیگر سو تعهد وی به قلم و مسئولیت پذیری او را در جایگاه روشنفکری متعهد به مبانی فهم هستی در نگاهی الهی را بیان می دارد. و تا جایی که می رسیم به سفرنامه حج او و غالب اساس گفتارش که در خسی در میقات با مخاطب زمان خویش و امروزیان پیش روی ماست. در سفرنامه حج و در کتاب خسی در میقات که به عبارتی مانیفست جلال آل احمد از خویشتن خویش است، نثر او خود ضرب آهنگ حروف فارسی است. جلال آل احمد در سال 1345 به سفر حج می رود، سفرنامه او از روز جمعه 21 فروردین آغاز می شود. و اولین جمله آن چنین است، 5 / 5 صبح راه افتادیم، و 5 / 8 اینجا بودیم، «جده» و یکشنبه 13 اردیبهشت در تجریش به پایان می رسد. و در پایان می نویسد گویا 3 بعد از نیمه شب جمعه بود که وارد فرودگاه تهران شدیم. این زائر خانه خدا، جلال آل احمد نگاهی دارد به گذشته فرهنگی، که با تأسف عمیق زیر سلطه غربی و غربزدگی پرپر شده است. جلال در هستی کسی بوده و در" میقات" ، خسی، این باور او به رسیدن به حقیقت خویشتن و با نگاهی به سفرنامه های آل احمد به
حضورج. 75صفحه 197
«روس و فرنگ»، و «آمریکا و اسرائیل»، جهان بینی او را در تدوین شناختی نو از معنای بودن در ترسیمی تازه از طریق جستجوگرانه او که از نوجوانی تا سالهای کمانه سن پیموده است. یک رویارویی با حقیقتی است که او جستجو کرده است و هم اینک چشم اندازهایی که او، در خسی در میقات گشوده است،در برابر چشمان آیندگان با نگاهی نو تازه می شود و او بر ستیغ قله ای از اندیشه ای که به راستی در جستجوی حقیقت بود، ایستاده است و در فراسوی باور زمان، پس از سالها مبارزه با عبوری برق آسا از نگاههای سیاست زده و حزبی عبور کرد و با نگاهی به سویی دیگر از باور، درکتاب خسی در میقات نوشت و از مناسک حج سخن گفت و درباره زائران و درباره مسلمانان جهان و درباره مقابله و تقابل تاریخی شرق و غرب و درباره اسلام و درباره مسیحیت و درباره معنای غیر مولد بودن نثر نوشت. و از سوسیالیسم عبور کرد و پژوهش در ولایت عزرائیل را نیز نوشت. او، اهل حقیقت و بصیرت بود و ضد اشرافیت. با صاحبان زر و زور آلوده نشد و تزویر هم او را نیالود و با عبور از چپ، در وادی غربزدگی و غربگرایی، پهلو نگرفت و در طوفانهای سال 1342 با عبور از زمان، به طریقی رفت که امروزش، اهل بصیرت طریق حق جویی او گویند. روح بزرگ او، در 4 بعداز ظهر 18 شهریور 1348 با عبوری بی مانند در مقام قرب آرمید و هم اکنون، طریق و راهش، چراغی فراروی حال و آینده است.
حضورج. 75صفحه 198