سیره عبادی و اخلاقی امام خمینی
به طور اخص ماه مبارک رمضان
□ بیتا سلگی
چکیده
در مقام تبیین اخلاق مبتنی بر دین، ارائه یک نظام اخلاقی، تابع جهان بینی خاصی است که در آن نظام اخلاقی پذیرفته شده است؛ چرا که طبق هر جهان بینی نهایت کمال انسان به گونه ای خاص تعریف شده و عمل اخلاقی عبارت از عملی است که انسان را به این کمال نزدیک تر می کند. طبق جهان بینی دین اسلام، کمال انسان در رسیدن به خداوند است؛ از این روی عملی، اخلاقی خواهد بود که انسان را در رسیدن به این هدف یاری نماید. از نظر حضرت امام خمینی، مکتب اسلام یک مکتب مادی نیست، یک مکتب مادی- معنوی است. اسلام برای تهذیب انسان آمده است، مقصد اسلام و مقصد همه انبیا این است که آدم ها را تربیت کند. کمالات و اخلاق والای رهبر فرزانه انقلاب به خصوص در ماه رمضان بسیار حائز اهمیت می باشد. حضرت امام در این ماه آداب ویژه خود را داشته و از برکات این ماه آگاهی داشته و به آن عمل می نمودند. پس هدف مقاله حاضر بررسی سیره اخلاقی امام، به طور اخص ماه مبارک رمضان می باشد.
روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از منابع کتابخانه ای- اسنادی است.
کلیدواژه : امام خمینی(ره)، اسلام، ماه رمضان، اخلاقی و عبادی
حضورج. 100صفحه 66
مقدمه
تربیت اخلاقی فرایند زمینه سازی و به کارگیری شیوه هایی جهت شکوفا سازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیر اخلاقی در خود انسان یا دیگری است. بدون تردید اصلاح و تهذیب نفس در سعادت فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی انسان نقش به سزایی دارد؛ به طوری که اگر انسان تمامی علوم را تحصیل کند و کلیه نیروهای طبیعت را به تسخیر خویش در آورد، اما از تسخیر درون و تسلط بر نفس خود ناتوان باشد، از رسیدن به سعادت و نیل به کمال بازخواهد ماند. در این میان همه کسانی که با زندگی امام خمینی آشنایی دارند بر این نکته واقفند که سیره تربیت اخلاقی امام خمینی شیوه موفقی است که می تواند راه گشای جامعه در حرکت به سوی تعالی باشد؛ زیرا امام خمینی پیش از آن که یک سیاستمدار و انقلابی قاطع باشد یک مربی بزرگ و معلمی نمونه بود که توانست با دریافتی عمیق از اصول و مبانی اخلاق و تربیت الهی، خویشتن را در میدان سخت مجاهده با نفس و تزکیه دایمی بیازماید و مراحل آن را در عالی ترین سطوح طی کند.
همچنین ماه رمضان ماهی است که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن و هدایت و جدا ساختن حق از باطل، قرآن نازل شده است. این ماه به عنوان خجسته ترین و بهترین ماه در اسلام شناخته می شود. شکوه و عظمت این ماه و آداب خاص آن برای مسلمانان جهان به ویژه حضرت امام شایان ذکر است.
معنای لغوی اخلاق
اخلاق در لغت به معنای طبیعت و سرشت است. دکتر عبدالکریم زیدان در این مورد چنین می فرماید: «اخلاق، مجموعه ای از معانی و ویژگیهای مستقر و ثابت در نهان انسان است که در پرتو آن، رفتار در نظرش نیک یا زشت نشان داده می شود و از این رو، فرد یا به انجام آن اقدام می نماید یا از انجام آن خودداری می ورزد.» (غزالی، 1995: 46)
حضورج. 100صفحه 67
معنا ومفهوم اخلاق از دیدگاه اسلام
« اخلاق مجموعه ای از اصول و ارزشهایی است که رفتار انسان را تنظیم می نماید، و تعالیم وحی آنها را تعیین فرموده و جهت تحقق هدف وجود انسان در کره خاکی ، اصول و ضوابطی را برای آنها قرار داده است.» (عبدالحلیم، 1990: 85)
سیره دینی و اخلاقی در اسلام
شکی نیست که تربیت اخلاقی هر دین و مکتبی اهداف و اصول و روشهای خاص خود را دارد و به رغم اشتراک در برخی روشها و اصول، در جهت گیری کلی و در ساختار کلی با یکدیگر متفاوت و گاه متضاد هستند. بنابراین، تربیت اخلاقی انسان مسلمان باید بر اساس آموزه ها و ارزشهای اخلاقی اسلامی باشد، در غیر این صورت، تربیت وی ناقص و مضر خواهد بود. (داودی، 1391: 188)
یکی از بهترین منابع برای کشف و استخراج اهداف، اصول و روشهای تربیت اخلاقی در اسلام، مراجعه به سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) است که پیشوایان دین هستند. پیامبر و اهل بیت وی افزون بر آگاهی وسیع و عمیق از آموزه های اخلاقی اسلام، الگوهای برتر اخلاق اسلامی نیز هستند. هدف اصلی این کتاب کشف، استخراج و تدوین اهداف، اصول و روشهای تربیت اخلاقی در سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع) بوده است. یکی از مأموریت های اصلی پیامبر اسلام(ص) و به پیروی از ایشان، اهل بیت(ع) ایجاد دگرگونی و تحول عظیم در خلق و خوی بشری، ترویج و گسترش فضایل اخلاقی و مبارزه با رذایل اخلاقی است و به گواهی تاریخ آنان در مدتی کوتاه موفقیت هایی شگرف را در این مهم به دست آوردند.(داودی، 1392: 41)
جایگاه و اهمیت اخلاق و قوانین آن در اسلام
اخلاق در اسلام در صورت صحیحش ارزشهای حقیقی اصیلی است که نه هدف آن سود مادی است و نه بر اساس آن استوار است. و هدفش تنها وفا به «عهد» بسته شده با خداونـد است
حضورج. 100صفحه 68
و بر اصل «عبادت» خدا استوار است. و همچنین جزو ارزشهای اصیل مربوط به تمدن به حساب می آید چون دارای رنگ «انسانیت» است بدون اینکه به جنس یا رنگی منحصر و محدود شده باشد. این اخلاق از انسان به اعتبار اینکه انسان مؤمنی است صادر می شود و برای «انسان» است حتی اگر بدانچه مسلمانان به آن ایمان دارند، ایمان نداشته باشد.» (قطب، 1379: 200- 202)
هر جامعه ای برای برقراری استقرار و ثبات، نیاز به برخی ضوابط و قوانین اخلاقی دارد که ضایع شدن آنها باعث پاره شدن نخی می گردد که افراد جامعه را به هم پیوند داده است. در این میان اسلام مجموعه ای از قواعد و اصول اخلاقی را در این زمینه وضع کرده که هر فطرت و سرشت پاکی در مقابل آنها به پاس احترام خواهد ایستاد.
همچنین قرآن کریم اساسنامه اخلاقی برای هر فرد مسلم مقرر نموده تا در تمامی مراحل زندگی شخصی عملاً تطبیق گردد، مسائلی که در ظاهر بسیار شخصی و خاص فرد است ولی در ساختار سلوکی و رفتاری او بسیار مؤثر و بیانگر و تکوین دهنده شخصیت اسلامی و انسانی او می باشند، مواردی از قبیل:
اجازه گرفتن قبل از دخول بر حوزه دیگران: (النور / ۲۷ ـ ۲۹. النور / ۵۸ ـ۵۹)، آرام سخن گفتن: (الحجرات / ۲ ـ۴)، سلام قبل از داخل شدن: (النور / ۶۱.)، جواب سلام با عباراتی بهتر از سلام: (النساء / ۸۶)، احترام مجلس: (المجادله / ۱۱)، سخن شیرین و مؤدبانه: (الإسراء / ۵۳)، اجازه گرفتن قبل از انصراف: (النور / ۶۲).
از بین سوره های بزرگ قرآن کریم که حقایق عقیده، برنامه شریعت، راه و رسم انسانیت، مرام ادب و الفبای اخلاق را در لابلای محتوای خود دارد سوره «حجرات» می باشد.
حضورج. 100صفحه 69
خداوند در این سوره مبارکه در کمال صراحت و وضوح به مسلمانان ارشاد می فرماید: شیوه زندگی شما با سایر انسانها فرق دارد، یعنی مسلمانان باید در جامعه بشری اسوه و نمونه اخلاق الهی و قرانی باشند، و جامعه اسلامی باید نمادی از عدالت اجتماعی، و در نهایت احترام و ادب با پروردگار عالم، و رسول برگزیده او (ص) و در مقابل سایر انسانها باشد.
از این رو می توان این سورۀ مبارک را «سورۀ اخلاق» نامید و این حقیقت را دریافت که درجات ایمان به درجات اخلاق نیک وابسته است چنانچه رسول الله(ص) فرموده اند:
«کامل ترین مؤمنان در ایمان خوش اخلاق ترین شان می باشند.» (سنن الترمذی)
اخلاق نیکو پیرایه ای نیست که بی نیازی از آن ممکن باشد، بلکه جزو اصول زندگی است که دین آن را می پسندد و صاحبان آن را محترم می شمارد .
همچنین از پیامبر(ص) روایت شده که فرمودند: «همانا از محبوب ترین و نزدیک ترین شما در مجلس من روز قیامت خوش اخلاق ترین شما می باشد». (الغزالی مصری، ۱۳۷۸، ص۲۴)
در سایه نظام اخلاقی اسلام و در آغوش تعلیم وتربیت پیامبر بزرگ اسلام و مکتب و مدرسه قرآن حکیم چنان نسلی تربیت گردید که به نیکوترین صفات و بهترین اخلاق متصف بودند، و از اخلاق پست و عادات زشت و صفات بد رهایی جستند، و توانستند در مدت زمان اندکی این دین بر حق را به اقصی نقاط عالم برسانند.
پیامبر اکرم (ص) از همان ابتدای دعوت دینی، نخستین هدف و غایت بعثت خویش را چنین معرفی نمودند: «بدان جهت خداوند مرا به رسالت برگزیده است که مکارم اخلاق را تکامل بخشم و انسان را با اخلاق حسنه بیارایم .» (الغزالی مصری محمد، ۱۳۷۸، ص۱۶)
از این رو می توان گفت: اسلام دین اخلاق پسندیده است، و داعی انسانها به داشتن اخلاقی نیک بر اساس آموزه های وحی بوده، و به تربیت جامعه اسلامی بر آن علاقه مند و مصرّمی باشد. و خداوند نیز پیامبر خود را چنین تمجید می نماید:
« تو دارای خوی سترگ (صفات پسندیده و افعال حمیده ) هستی». (قلم / ۴)
بدون شـک پیامـبر اسـلام(ص) در میـان یـاران خود مَثَـل اعـلای اخلـاق نیـکویی بود که آنان را
حضورج. 100صفحه 70
به سوی آن دعوت می فرمود. او پیش از آنکه با پند و اندرزهای حکیمانه اش نهال اخلاق نیکو و رفتار و کردار نیکو را در نهاد یارانش بنشاند، با اخلاق نیکو و سیرت معطر خویشتن این نهال را می کاشت و آنگاه با آب پند و اندرز بارورش می ساخت .
اساساً اسلام بدین منظورآمده است تا انسان و بشریت را به سوی زندگی درخشان با فضایل اخلاقی و تربیت های نیکو با گامهایی گسترده به پیش ببرد. مسائل اخلاقی قران در چهار محور اصلی است: مسائل مرتبط با خدا مانند خضوع و شکر منعم، مسائل مرتبط با مردم مانند تواضع و فداکاری، مسائل مرتبط با خود انسان مانند پاکسازی قلب، مسائل مرتبط با محیط زیست مانند عدم اسراف و تخریب که این نشان از جامعیت اخلاق دینی اسلامی است. (رضایی، 1387: 141)
سیره اخلاقی امام خمینی
1- ذکر، عشق، اخلاص
امام خمینی، خویشتن را از شائبه های غیر الهی از قبیل ریا، عجب، کبر و آنچه مانع رسیدن به حقیقت و مایه فساد عمل است، پیراسته بود. اخلاص در تمام وجود و سر تا سر زندگی او عجین شده بود. تمام حرکت های کوچک و بزرگ او با نام و یاد خدا شکل می گرفت و جز رضای محبوب به چیزی نمی اندیشید. (پژوهشکده تبلیغات اسلامی، 1385: 93)
امام خمینی در تعریف اخلاص حدیث امام صادق(ع) را یادآور می شود که می فرماید: «العمل الخالص الذی لاترید ان یحمدک علیه احد الا الله عز و جل و النیه افضل من العمل؛ عمل خالص [آن است] که نخواهی کسی جز خدا مدح و ثنای تو را گوید و نیت برتر از عمل است.» (الکافی، ج 2: 16)
حضورج. 100صفحه 71
میان ذکر و اخلاص در بندگی خداوند پیوندی ناگسستنی برقرار است، به ویژه که از کثرت ذکر الله سخن به میان آید. زیرا یاد بسیار هر کس، نمودار عشق یا محبت فوق العاده او نسبت به معشوق است. بی گمان انسان باید دلداده پروردگارش باشد که گاه و بی گاه او را بخواند و یاد کند. از طرفی تردیدی نیست که عشق دو جانبه میان عبد و معبود یا حبیب و محبوب وجود دارد. (هدایتی، 1391: 19)
امام خمینی در اندرزی اخلاقی به فرزندش مرحوم حاج احمد آقا مخاطبان مکتب عرفانی خود را به جوانی پیراسته از غفلت دعوت می کند و خطر شیطان و نفس اماره در جهت ربودن ایمان را یادآور می شود. ایشان ما را از فریب خوردگی در برابر ابلیس بر حذر می دارد که می کوشد تا با وعده های بی اساس خود، سبب بازدارندگی مان از ذکر و اخلاص در بندگی حضرت حق گردد. بی گمان اگر بتوان در دوران جوانی، مفهوم ژرف و تمام ذکر را به دست آورد و تمرین اخلاص و کثرت ذکر داشت، در دورانهای بعد به آسانی می توان سالک طریق محبان حضرت حق گشت.
«عزیزم! از جوانی به اندازه ای که باقی است استفاده کن که در پیری همه چیز از دست می رود، حتی توجه به آخرت و خدای تعالی. از مکاید بزرگ شیطان و نفس اماره آن است که جوانان را وعده ی صلاح و اصلاح در زمان پیری می دهد تا جوانی با غفلت از دست برود و به پیران وعده طول عمر می دهد. و تا لحظه آخر با وعده های پوچ انسان را از ذکر خدا و اخلاص برای او باز می دارد تا مرگ برسد، و در آن حال، ایمان را اگر تا آن وقت نگرفته باشد، می گیرد.» (صحیفه امام، ج 20: 156)
2- توکل
با نگرشی اندک در فعالیت های امام، در می یابیم، علت استواری ایشان در تمام فراز و نشیب های زندگی، این بود که اتکای حقیقی بر قدرت لایزال پروردگار جهان داشت و دل را به خدا سپرده بود و جز او کسی را مؤثر نمی دانست و در مقابل خدا هم از او حمایت کرد و بزرگترین پشتیبـان او شد و او را به پیـروزی های چشـم گیری رساند. بله آن کس که متکی به خـداست و
حضورج. 100صفحه 72
تکیه گاهش خداست و خوف خدا در دل دارد از هیچ قدرتی نمی ترسد و تنها چنین کسی می تواند بگوید آمریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند و آمریکا را تحقیر کند چون غیرخدا را مؤثر نمی داند و از اینجاست که در فتح خرمشهر فرمود: خرمشهر را خدا آزاد کرد و در انفجار دفتر نخست وزیری علی رغم ناراحتی جهت از دست دادن عزیزانی مثل رجایی و باهنر فرمودند: اگر رجایی و باهنر نیستند خدا با ماست. (bankmaghale.ir)
3- توسل به اهل بیت
امام خمینی با تمام وجود شیفته اهل بیت و مکتب بی نظیر وحی بود و با دیدگاه ژرف خویش، آنان را در جایگاهی بس رفیع می دید به عنوان مثال پیرامون شخصیت ممتاز امیر مؤمنان می فرماید:
حضرت امیر سلام الله علیه [از جهت معنویت]، یک نفر نبود، همه عالم بود. (خط امام، کلام امام، ج 2، 14 و نیز صحیفه امام، ج 7، ص 478)
و یا امام زمان(عج) را عصاره خلقت می داند. (بلاغ، ج 2: 180 و نیز ر. ک: صحیفه امام، ج 9، ص 24)
با چنین دیدگاهی که امام دارد طبیعی است که واله و شیدای آن بزرگان معصوم(ع) باشد، و در راه مکتب شان جانفشانی کند، و دنیا را به سوی آنان بخواند. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385: 123)
حضورج. 100صفحه 73
4- زهد و بی رغبتی به دنیا
امام خمینی از برجسته ترین چهره های زاهد و وارسته زمان بود، آنچنان در جاذبه ی معنویات قرار گرفته و به ملکوت عالم نزدیک شده و حقیقت و باطن این دنیا را یافته بود که ذره ای به تعلقات و مادیات آلوده نگشت و از هر چه رنگ تعلق می گرفت آزاد بود. امام بزرگوار با زندگی ساده، نیازی به تحمل رنج ها و دغدغه ها نداشت و با آزادی روح، از تشویش ها و نگرانی ها سالم ماند و بیشتر به نیازهای روحی و معنوی پرداخت، زیرا سلامت نفس و قلب را در گرو زهد می دانست. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385: 128- 133)
5- احتیاط در مصرف بیت المال
امام خمینی شالوده حکومت اسلامی را بر مبنای اسلام و دیدگاه رهبران معصوم آن بنا کرد و در تمام زمینه ها از جمله مصرف بیت المال از آنان الگو می گرفت. در بیت امام، همواره، مصرف در حد نیازهای ضروری انجام می گرفت و ... آن ریخت و پاش ها و مخارج عریض و طویل آن دست و دل بازی بی رویه ای که در جاهای دیگر بود، در بیت امام وجود نداشت. از این رو به دستور امام، همه نیازمندیهای ضروری بیت اعم از خوراک، پوشاک، اثاثیه، ... با کمترین هزینه و به طور ساده تهیه می شد. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385: 139)
6- عزت و کرامت
عزت یعنی حالتی که مانع شکست انسان می شود، ارض عزاز از همین ریشه است؛ یعنی زمین سخت و نفوذ ناپذیر که نوک کلنگ در آن کارگر نمی افتد. و باید اعتراف کرد که شوکت دین و سربلندی اسلام، همواره در گرو عزت و صلابت عزتمندان معصوم و مؤمنان عزت مند بوده است و حضرت امام خمینی از زمره آنان است. آن عزیز سرافراز، با آشنایی کامل از این اصل اسلامی، هم خویشتن را از هر چیزی که بوی ذلت می داد، دور داشت و عزت و کرامت نفس را در حد اعلا حفظ کرد و هم امت اسلامی را به قله عزت، رهنمون گشت و مجد و عظمت اسلام را احیا کرد. آن فرزانه با بصیرت ویژه ای که نسبت به کل اسلام، از جمله اخـلاق
حضورج. 100صفحه 74
و عرفان آن داشت، به خوبی از اسباب و انگیزه های عزت نفس باخبر بود و با کسب و تقویت آنها عزیز روزگاران شد و عزت را برای دیگران نیز به ارمغان آورد. (الهامی نیا، 1385: 145- 147)
7- شجاعت
امام خمینی، همتی بس والا داشت و آرمان رهایی مستضعفان را در سر می پروراند و چنین همتی از شجاعت بالای آن بزرگوار حکایت می کرد. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385: 166)
8- تواضع
الف) تواضع در برابر خدا
ب) در برابر مردم
ج) در محیط خانواده
حضورج. 100صفحه 75
د) در سنگر علم و دانش (همان، 174- 180)
9- حسن خلق
امام با آگاهی کامل از جایگاه والای حسن خلق و ضرورت برخورداری از آن مقام و موقعیت از یک سو، و دارا بودن ایمان کامل، نجابت خانوادگی، ... باعث شد دشمن و دوست مکارم انسانی او را ستوده و در برابرش کرنش کردند. به عنوان مثال:
خانم زهرا اشراقی(نوه امام): امام علاقه و محبت وافری به همسرشان داشتند به طوری که از نظر امام همسرشان در یک طرف قرار داشتند و بچه هایشان در طرف دیگر و این دوست داشتن با احترام خاصی همراه بود. (سعادتمند، 1386: 32)
احترام به برادر بزرگتر: بارها و بارها شاهد احترام بیش از حد امام نسبت به آیت الله پسندیده بودیم، ایشان به عنوان برادر بزرگتر و استاد امام در دوران کودکی و نوجوانی در حد یک استاد و شبیه یک پدر، مورد احترام امام قرار می گرفت. (همان، 27)
10- عطوفت
امام، رأفت و مهربانی را همراه رهبری از جدش رسول الله به ارث برده بود و ارتباط و علاقه ایشان با مردم، بسیار عاطفی بود و امت و امام از صمیم دل همدیگر را دوست می داشتند. (پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1385: 198)
حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی(ره): امام شدیداً عاطفی بودند. یعنی مثلاً وقتی در نجف بودند، گاهی خواهرهایمان به آنجا می آمدند و بعد می خواستند بروند، طوری بود که من هی موقع خداحافظی قدرت ایستادن در حیاط و دیدن خداحافظی آنها را نداشتم. (سعادتمند، 39- 40)
و همچنین می فرمایند: بارها می شد که من وارد اتاق می شدم به طوری که امام مرا نمی دیدند. می دیدم که امام به زانو روی زمین نشسته اند و پسرم علی روی دوششان سوار است و با امام دارد بازی می کند. (همان، 42)
حضورج. 100صفحه 76
11- نظم و انضباط
امام خمینی در گذر زندگی پر فراز و نشیب خویش از چنان نظمی برخوردار بود که اطرافیان او به مکرر گفته اند:
نظم امام به حدی است که انسان می تواند طبق اجرای کار ایشان، ساعت کار خود را تنظیم کند. اطرافیان حضرت امام در نجف اشرف از حرکت و سکون و خواب و بیداری و نشست و برخواست ایشان در می یافتند که چه ساعت از روز و شب است. (وجدانی، 1362: 105)
حجت الاسلام و المسلمین سید حمید روحانی: امام در موعد مقرر برای تدریس در محل درس حاضر می شدند و از اینکه بیشتر اوقات طلاب، نامرتب و دیر و زود به درس آمده و در امور زندگی بی نظم بودند، رنج می بردند. و کراراً به مناسبت هایی این نکته را به طلاب گوشزد می کردند که در این دنیا کسانی توانستند به جایی برسند و گلیم خویش را از آب بیرون بکشند که در زندگی دارای نظم و انضباط بوده اند. (رجایی، 1363: 118)
بررسی سیره امام خمینی در ماه مبارک رمضان
عبادت به معنای اظهار ذلت و بندگی، عالی ترین نوع تذلل و کرنش در برابر خدا است. در اهمیت عبادت، همین بس که آفرینش هستی و بعثت پیامبران برای عبادت است. (موسوی هوایی، 1388: 140) خداوند در قرآن می فرماید: هدف از آفرینش هستی و جن و انس، عبادت خداوند است. (ذاریات، 56)
روزه مال من است و من شخصاً به آن جزا می دهم. (تهذیب الاحکام، ج 2: 152) این خود از موارد
حضورج. 100صفحه 77
برتری روزه بر دیگر عبادات است. چرا که روزه علاوه بر فواید روحی- روانی که دیگر عبادات هم دارا هستند، فواید دیگری از جمله: آثار خوب جسمی، اخلاقی، خیر و برکات خاصی که در آن است را دارا می باشد. و نیز فواید طبی که باعث دفع مواد زاید بدن در اثر گرسنگی می شود.
امام، شخصیتی است که از خیرات و برکات سحرهای ماه مبارک و دیگر لحظاتش به خوبی استفاده می کرد. دقت و اهمیت امام به این امور مهم، بسیار زیاد است. گرچه ممکن است در مواقعی به دلیل بیماری، امکان روزه داری را نداشتند، اما از فرصت ها و پاداش هایی که برای فرد غیر روزه دار در قبال کمک به دیگران در نظر گرفته شده غافل نبودند. خانم زهرا مصطفوی نقل می کند: غیر از شب های ماه رمضان که قرار نبود کس دیگر روزه بگیرد، ایشان هیچ کس را بیدار نمی کردند. خودشان سماور را روشن می کردند و معمولاً یک تخم مرغ، سحری ایشان بود. (موسوی هوایی، 1388: 141)
آیت الله توسلی: سرّ این معنا که امام ملاقاتهای خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل می کردند این بود که بیشتر به دعا و قرآن و خلاصه به خودشان برسند، امام می فرمودند: «خود ماه رمضان کاری است.» (برداشت هایی از سیره امام خمینی (ره)، ج 3: 89)
حجت الاسلام و المسلمین رحیمیان: امام در ماه مبارک رمضان بسیار با قرآن مأنوس بودند. من یاد ندارم که در این ماه شریف خصوصاً در ماه رمضان آخر عمرشان که اوایل سال 68 بود به محضر ایشان مشرف شوم و ایشان را جز در حالت قرآن خواندن ببینم. هر وقت که کاری پیش می آمد و به محضرشان می رسیدم می دیدم که مشغول تلاوت قرآن مجید هستند. (سعادتمند، 1386:142)
حجت الاسلام و المسلمین آشتیانی: امام به نقل از نزدیکان شان برای ماههای ویژه ای چون رمضان برنامه ای خاص داشتند، به طوری که در این ماه عزیز شعر نمی خواندند، شعر نمی سرودند و گوش به شعر نمی دادند و دگرگونی خاصی متناسب با این ماه مبارک در زندگی خود ایجاد می کردند، به گونه ای که این ماه را سراسر به تلاوت قرآن مجید، دعـا و انجام مستحبات مربـوط
حضورج. 100صفحه 78
به ماه رمضان سپری می کردند. (همان، 143)
آیت الله قدیری: وقتی امام در ماه مبارک رمضان در فصل گرمای نجف برای نماز جماعت ظهر و عصر با زبان روزه به مدرسه مرحوم آیت الله بروجردی تشریف می آوردند اول هشت رکعت نوافل ظهر را می خواندند و بعد نماز ظهر را با اذان و اقامه نسبتاً طولانی به جا می آوردند و بعد از تعقیب نماز ظهر هشت رکعت نوافل عصر را می خواندند و بعد نماز عصر را با اذان و اقامه مانند نماز ظهر ادا می کردند و بعد از تعقیبات تشریف می بردند. این کار در آن سن و آن هوای گرم و آن حال روزه کار آسانی نبود که حتی جوانها بتوانند موفق به آن بشوند. اما امام با اقبال تمام اینگونه جدیت در عبادت داشتند. (برداشت هایی از سیره امام خمینی (ره)، ج 3: 98)
حجت الاسلام و المسلمین ناصری: حاج احمد آقا می گفت: در نجف شبی در ماه رمضان، پشت بام خوابیده بودم. خانه ایشان یک خانه کوچک 45 متری بود، بلند شدم دیدم که صدا می آید و بعد متوجه شدم که آقاست که در تاریکی در حال نماز شب خواندن است و دستهایشان را طرف آسمان دراز کرده و گریه می کند. برنامه عبادی ایشان این بود که شب تا صبح در ماه مبارک رمضان نماز و دعا می خواندند. (برداشت هایی از سیره امام خمینی (ره)، ج 3: 121)
یکی از محافظین بیت امام: در یکی از شب های ماه مبارک رمضان، نیمه شبی برای انجام کاری مجبور شدم از جلوی اتاق امام گذر کنم. حین عبور متوجه شدم که امام زار زار گریه می کند هق هق گریه آقا که در فضا پیچیده بود واقعاً مرا تحت تأثیر قرار داد که چگونه امام در آن موقع از شب با خدای خویش راز و نیاز می نمودند. (سعادتمند، 1386: 144)
خانم فاطمه طباطبایی: رمضان سال قبل از رحلت امام را خوب به یاد دارم. بعضی وقت ها هر بار
حضورج. 100صفحه 79
که به دلیلی نزد ایشان می رفتم و سعادت پیدا می کردم با ایشان نماز بخوانم، وارد اتاقشان که می شدم می دیدم قیافه ایشان کاملاً بر افروخته است و چنان اشک می ریختند که دیگر دستمال کفاف اشکشان را نمی داد و کنار دستشان حوله می گذاشتند. امام شب ها چنین حالتی داشتند و این واقعاً معاشقه ایشان با خدا بود. (همان، 145)
عبادت و تهجد
از جمله برنامه های ویژه حضرت امام در ماه مبارک رمضان عبادت و تهجد بود. امام عبادت را ابزار رسیدن به عشق الهی می دانستند. و به صراحت بیان می کردند که در وادی عشق نباید به عبادت به چشم وسیله ای برای رسیدن به بهشت نگاه کرد. (مختاری، 1394: 220)
امام توجه خاصی به نوافل داشته و هرگز نوافل اش را ترک نمی فرمود. نقل شده که امام در نجف اشرف با آن گرمای شدید هوا ماه رمضان را روزه می گرفت و با اینکه در سنین پیری بودند و ضعف بسیار داشتند تا نماز مغرب و عشاء را به همراه نوافل به جای نمی آوردند. افطار نمیکردند و شب ها تا صبح نماز و دعا می خواندند و بعد از نماز صبح مقداری استراحت می کردند. و صبح زود برای کارهایشان آماده می شدند. (همان، 159)
توجه ویژه به قرآن
امام خمینی توجه ویژه ای به قرآن داشت به طوری که روزی هفت بار قرآن می خواندند. هر فرصتی که به دست می آوردند ـ ولو اندک ـ قرآن می خواندند. بارها دیده شد که امام حتی در دقایقی قبل از آماده شدن سفره که معمولاً به بطالت می گذرد قرآن تلاوت می نمود.(برداشتهایی از سیره امام، ج 3، ص 8)
یکی از همراهان امام در نجف اظهار می کرد که امام خمینی در ماه رمضان هر روز ده جزء قرآن می خواندند؛ یعنی در هر سه روز یک دوره قرآن می خواندند. برادران خوشحال بودند که توانستند دو دوره قرآن را در ماه رمضان بخوانند ولی بعد فهمیدند امام ده دوره قرآن را ختم کرده اند. (مختاری، 1394: 159- 161)
حضورج. 100صفحه 80
علاوه بر آن هر سال چند روز قبل از ماه رمضان دستور می دادند که چند ختم قرآن برای افرادی که مد نظر مبارکشان بود قرائت شود.(رحیمیان، 1388: 115)
منابع:
قرآن کریم
- غزالی، امام محمد (1995). احیاء علوم الدین، بیروت، دارالکفر، ج3
- عبدالحلیم، محمود (1990). فقه الدعوه الی الله، دارالوفاء الطبعه الاولی 1410 ه. ق
- داودی، محمد (1391). تربیت اخلاقی سیره پیامبر(ص) و اهل بیت (ع). چاپ پنجم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
- الترمذی، ابی عیسی (1983). سنن الترمذی، بیروت، دارالفکر
- قطب محمد و محمدپور لقمان (1379)، مفاهیم بنیادی اسلام، تهران، نشر احسان، چاپ اول
- الغزالی مصری، محمد (1378). خلق المسلم، ترجمه دکتر محمود ابراهیمی، تهران، نشر احسان، چاپ اول
- کلینی، محمد بن یعقوب کلینی (1363). الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج 2
- وجدانی، مصطفی (1367). سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (ره)، پیام آزادی، ج 2
- رجایی، غلامعلی (1363) برداشت هایی از سیره ی امام خمینی (ره) (دوره 5 جلدی). انتشارات عروج، ج 5
- رضایی، حسن رضا (1387). اخلاق قرآنی با اخلاق سکولار چه تفاوتی دارد؟، مجله صباح، سال سوم، شماره 12- 11
- موسوی هوایی، سید جواد (1388). آشنایی با سیره و اندیشه امام خمینی(ره)، معاونت آموزشی و پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی، با همکاری محمود احمدی و داوود میرزایی مقدم، چاپ اول
- هدایتی، ابوالفضل (1391). امام خمینی و مفاهیم اخلاقی- ذکر، چاپ و نشر عروج(وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران، چاپ اول
- امام خمینی (ره)، (1389). صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، تهران
- مختاری، رضا (1394). سیمای فرزانگان، بوستان کتاب قم، چاپ 25
- رحیمیان، محمد حسن (1388). در سایه آفتاب، نشر شاهد، چاپ دوم
حضورج. 100صفحه 81