مناجات شعبانیه
گنجینه امید و آرزو
□ حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی خسروی
مناجات شعبانیه گوهری گران بها ولی قدر ناشناخته است. افسوس و صد افسوس که بازیهای رنگارنگ روزگار کمتر مجالی برای ما گذاشته که لحظاتی را فارغ از همه چیز، به خلوت انس با محبوب یگانه سر کنیم و با زمزمه این دعای کم نظیر جان و دل را به نور اخلاص صفا دهیم.
انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری مصادف با ماه مبارک شعبان بود. در ایامی که غوغای انتخابات همه چیز را تحت الشعاع خود قرار داده نباید لحظات گرانقدر ماه پر برکت شعبان و مناجات شعبانیه را به فراموشی سپرد. باید دانست همانگونه که انتخابات بسیار مهم و سرنوشت ساز است استفاده از فرصت دعا و خودسازی نیز در سرنوشت دنیوی و اخروی ما تأثیر فراوان دارد.
ما اگر با مناجات شعبانیه و مفاهیم تکان دهنده و تحول آفرین آن در سالهای گذشته بیشتر مأنوس بودیم امروز شاهد این همه بداخلاقی و حریم شکنی در صحنه انتخابات نبودیم. اگر فرازهای بلند و شکوه آفرین این مناجات را می دیدیم بالاترین مقامهای دنیوی در نظر ما بسیار پست و حقیر جلوه می کرد همانگونه که امام موحدان علی(ع) فرمود: مقامهای دنیوی از آب بینی بز بیمار برای من کم ارزش تر است مگر آنکه در این جایگاه حقی را زنده کنم. به هر حال ماه شعبان و فرصت دعا تکرار ناشدنی است و سزاوار است دقایقی را در روزهای باقی مانده به ارتباط خصوصی با آن یگانه ای که پرتو جمالش منشأ عشق بی زوال است و امید وصالش گنجینه خیر و کمال، اختصاص دهیم.
این مناجات زیبا به تازگی با خط زیبای استاد امیرخانی و استاد بنی رضی و با ترجمه اینجانب و
حضورج. 100صفحه 58
به اهتمام معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است. بر آن شدم بخشهایی از آن را همراه با شرحی کوتاه تقدیم خوانندگان گرامی کنم. به امید آنکه عنایتش در همه حال دستگیرمان باشد.
ای نـاز تو روشـنایــی شــمع نـیاز
ما عیـن نیازیم و تـویی مظــهر ناز
از درد نیــاز با صـبا گفتم گفـت
یک ناز از او و صد هزار از تو نیاز
این مناجات با این جمله آغاز می شود:
اللهمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُکَ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُکَ
در فراز اول دعا سه نکته قابل یادآوری است:
نکته اول اینکه از ویژگیهای مناجات شعبانیه شروع آن با ذکر صلوات است که از خدا درخواست می کنیم بر محمد و آل او درود و رحمت بفرستد. ما در میان دعاهای مشهور مانند دعای کمیل، ابوحمزه، سحر، عرفه، جوشن کبیر این ویژگی را نمی بینیم.
نکته دوم اینکه تقاضای دیگرمان را که شنیده شدن دعا و استجابت آن است «وَ اسْمَعْ دُعَائِی» با حرف عطف واو به جمله « صَلِّ عَلَی مُحَمَّد...» عطف نموده و همه را به هم پیوند زده و یک
حضورج. 100صفحه 59
جمله قرار می دهیم. و چون صلوات بر محمد و آل محمد دعای مستجاب است بعید می دانیم که خدای مهربان بخشی از یک درخواست را مستجاب و بخش دیگر را رد کند. بلکه به یمن وجود آن نازنینان بقیه درخواست مان نیز پذیرفته خواهد شد.
نکته سوم اینکه « ندا» با «نجوا» متفاوت است از این رو ندا را صدای بلند و نجوا را صدای آهسته معنی کرده ام:
(بارالها! بر محمّد و خاندان محمّد درود بفرست، و دعای مرا بشنو آنگاه که تو را می خوانم، و فریاد مرا بشنو آنگاه که صدایت می کنم، و به من توجّه فرما هنگامی که با تو آهسته سخن می گویم. )
جز او همه هیچ اند
وَ قَدْ جَرَتْ مَقَادِیرُکَ عَلَیَّ یَا سَیِّدِی فِیمَا یَکُونُ مِنِّی إِلَی آخِرِ عُمْرِی مِنْ سَرِیرَتِی وَ عَلانِیَتِی وَ بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیَادَتِی وَ نَقْصِی وَ نَفْعِی وَ ضَرِّی إِلَهِی إِنْ حَرَمْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَرْزُقُنِی وَ إِنْ خَذَلْتَنِی فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُنِی.
(ای آقای من! حکم تقدیر تو بر من جاری است در تمامی آنچه تا آخر عمر از ظاهر و باطن من سر می زند.
افزونی و کاستی من و سود و زیان من همه به دست توست نه به دست دیگران.
خدایا! اگر تو محرومم کنی، پس کیست آنکه روزیم رساند؟ و اگر تو تنها و بی یاورم گذاری، پس کیست آنکه یاریم کند؟ )
براساس آموزه های قرآن و احادیث اهل بیت (ع) انسانها در اندیشه و عمل از آزادی و اختیار برخوردارند و لذا مسئولیت همه کارهایشان به عهده خود آنهاست. اما از این نکته مهم و اساسی نباید غفلت ورزید که همه هستی و امور عالم حتی همان اختیار انسانها هم مخلوق خداوند و تحت فرمان و مشیت اوست.
اینکه همه چیز به دست خداست یک سخن گزاف نیست. بلکـه یک حقیقت تام و تـمام و یک
حضورج. 100صفحه 60
واقعیت غیر قابل تردید است. متأسفانه بسیاری از مردم اگر هم به زبان اقرار کنند، ولی از رفتار آنها چنین بر می آید که در این مسأله به باور قلـبی نرسـیده اند. به دلـیل آنکه تا حـادثه عجـیبی را مانند زنده ماندن یک فرد در زیر آوار می شنوند و یا می بینند، بلا فاصله در کمال بهت و حیرت به یاد خدا می افتند و با حالتی از اخلاص به قدرت لا یتناهی خداوند اعتراف می کنند. در صورتی که یک مؤمن واقعی در همه جا و برای همه چیز چنین اقرار و باوری را دارد. زیرا امور عادی روزمره هم در سایه لطف و قدرت او محقق می شود و در واقع همه کاره عالم خداست. درک این معنی که تأثیر فوق العاده ای در تربیت نفوس و تکامل روحی دارد در مناجات شعبانیه به گویاترین صورت مطرح شده است. فرازی که امروز از این مناجات نقل کرده ایم خواننده خود را با عبارات لطیف به وادی تسلیم در برابر حق و اقرار به همه کاره بودن خدا می برد، و هیچ بودن انسان را در برابر آن قادر مطلق و خالق بی همتا به تصویر می کشد.
حضورج. 100صفحه 61
عارف کامل و استاد مسلم علوم الهی آیت الله العظمی امام خمینی (ره) در بیانات شان به این نکته اساسی در مناجات شعبانیه اشاره کرده و فرموده اند:
«... مناجات «شعبانیه» را خواندید؟ بخوانید آقا! مناجات شعبانیه از مناجات هایی است که اگر انسان دنبالش برود و فکر در او بکند، انسان را به یک جایی می رساند. آن کسی که این مناجات را گفته و همه ائمه هم به حسب روایت می خواندند، اینها، آنهایی بودند که وارسته از همه چیز بودند. مع ذلک آن طور مناجات می کردند.... برای اینکه می بیند خودش هیچ نیست و هر چه هست نقص است و هرچه هست از اوست. و هر چه کمال است از اوست، خودش چیزی ندارد هیچ یک چیزی ندارند، انبیا هم هیچی نداشتند. همه هیچ اند و اوست فقط....»(صحیفه امام، ج 19، ص 253)
پیامهای مناجات شعبانیه
إِلَهِی إِنْ کُنْتُ غَیْرَ مُسْتَأْهِلٍ لِرَحْمَتِکَ فَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَجُودَ عَلَیَّ بِفَضْلِ سَعَتِکَ
(خدایا! اگر من شایسته رحمت تو نیستم، ولی تو شایسته این هستی که از برکات رحمت واسعه ات بر من بخشش کنی.)
إِلَهِی کَأَنِّی بِنَفْسِی وَاقِفَةٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ قَدْ أَظَلَّهَا حُسْنُ تَوَکُّلِی عَلَیْکَ فَقُلْتَ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ وَ تَغَمَّدْتَنِی بِعَفْوِکَ
إِلَهِی إِنْ عَفَوْتَ فَمَنْ أَوْلَی مِنْکَ بِذَلِکَ
(خدایا! احساس می کنم اکنون با تمام وجود در حضور تو ایستاده ام و حسن توکّلی که بر تو دارم به سرم سایه افکنده و تو با کلماتی که زیبنده خود توست با من سخن می گویی ، و مرا در پوششی از عفو خود فرو برده ای.)
از جملات فوق حد اقل دو پیام مهم استنباط می شود:
حضورج. 100صفحه 62
1 - آگاهی از رحمت بی انتهای خـدا. خواننـده دعـا به این نتیـجه می رسـد که فضـل و بخشـش پروردگار آن قدر گسترده و وسیع است که جایی برای نومیدی باقی نمی گذارد. پر واضح است این حقیقت تنها برای کسانی به واقعیت می پیوندد که به سوی او روی آورند و به رحمت واسعه او توجه کنند. در این صورت است که فرد خود را و گناهان خود را نخواهد دید آنچه مشاهده می کند انوار رحمت و تفضل خداوند است. این جمله دعا چقدر زیبا و امید بخش است:
2 – تقویت روحیه امید. عنصر امید سرنوشت ساز ترین عنصر روانی در وجود آدمی است، ولی بدون پایگاه و تکیه گاه حاصل نمی شود. امید را تنها با سخن و شعار نمی توان در دل ایجاد کرد، بلکه پایه و اساس لازم دارد، پایه امید «توکل» است. توکل به معنی واگذار کردن امور و اتکاء به قدرت لایتناهی خداوند است. و امید زاییده توکل و حاصل آن است. در اهمیت توکل همین بس که خداوند اجازه نداده است به غیر او توکل کنند و در قـرآن کریم با مقـدم داشتـن «عَلَی الله» که مفید حصر است همراه با چندین تأکید فرموده است: کسانی که می خواهند توکل و اعتماد کنند باید تنها بر الله تکیه کنند وَ عَلَی الله فَلْیَتَوَکّلِ الْمُتَوَکّلُونَ
عقل و نقل و تجربه ثابت کرده است کسانی که به غیر خدا تکیه کرده اند به زودی امیدشان ناامید شده و در زندگی شکست خورده اند. در این دعا می گوییم پروردگارا اعتماد و توکل من بر تو سایه ای از آرامش بر سرم انداخته و مرا غرق در امید و رحمت بی منتهای تو کرده است:
حضورج. 100صفحه 63
مدرسه خودسازی
مناجات شعبانیه مدرسه تربیت و خودسازی است. کارآمدترین روشهای خودسازی را در این مدرسه می توان فراگرفت. یکی از فارغ التحصیلان این مدرسه عارف وارسته امام خمینی است که هم خود در این مدرسه پرورش یافت و بهره ها برد و هم دیگران را تعلیم داد و بهره مند نمود. ایشان قبل از تبعید از ایران، در کلاسهای درس اخلاق خود در مدرسه فیضیه قم، همواره سخنش را با جمله ای از مناجات شعبانیه آغاز می کرد: « الهی هب لی کمال الانقطاع الیک» و با همین جمله کوتاه مجلس را منقلب می نمود.
رمز عظمت این دعا در چیست؟ این مناجات که در واقع کلاس آموزش انسانیت و ایجاد تغییر جدی در روش و رفتار آدمی است، ادبیات خاصی در شیوه تربیت دارد.
این مناجات با یک سطر تازیانه ندامت و پشیمانی را بر تنِ روح می نوازد و با سطر دیگر درهای هشتگانه بهشت را به روی خواننده می گشاید.
این مدرسه برای همه طبقات و همه سنین و همه مذاق ها کلاس درس دارد. برای جوان و نوجوان که در آغاز راه است و از پیچ و خم ها و دشواریهای راه اطلاع چندانی ندارد ابتدا سختی راه و کمینگاه ها را می نمایاند تا خود را برای سفری سخت و طولانی در راهی هراسناک آماده کند. اما بلافاصله او را از وجود راهنمایی مطمئن و راه آشنا که در تمام مراحل قدم به قدم با مهربانی وی را همراهی خواهد کرد و لحظه ای او را به حال خود وا نخواهد گذاشت مطلع می سازد. و با یک جمله کوتاه چنان شور و نشاط و اطمینانی در دل ایجاد می کند که سختی ها آسان و عزم ها جزم می شود.
این دعا برای فرد بزرگسالی که عمری را با خطا و غفلت پشت سر نهاده است ابتدا با جمله ای گذشته برباد رفته اش را یادآوری می کند و افسوس و آه از نهادش بر می آورد ولی در جمله دیگر محبت های خدا را گوشزد می کند تا بداند خداوندی که در گذشته او را از مهلکه ها و خطرات رهانیده و با پوشش لطف خود اسرار او را افشا نکرده است هم اینک در کنار اوست و چـیزی از دریـای لطـف او کاسـته نشـده و مـی تواند در آینـده نیز حتـی بیـش از گـذشـتـه از او
حضورج. 100صفحه 64
دستگیری کند.
همه این نکات و بیش از اینها را شما خواننده گرامی در این عبارات می یابید:
إِلَهِی قَدْ جُرْتُ عَلَی نَفْسِی فِی النَّظَرِ لَهَا فَلَهَا الْوَیْلُ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَهَا
خدایا! من بر خود ستم کردم به خاطر توجّهی که به نفس خویش داشتم، پس وای بر این نفس اگر او را نیامرزیده باشی.
إِلَهِی لَمْ یَزَلْ بِرُّکَ عَلَیَّ أَیَّامَ حَیَاتِی فَلا تَقْطَعْ بِرَّکَ عَنِّی فِی مَمَاتِی
خدایا! خوبی های تو بی وقفه در طول زندگی شامل حالم بود، پس در عالم مرگ نیز این خوبی ها را از من دریغ مدار.
إِلَهِی کَیْفَ آیَسُ مِنْ حُسْنِ نَظَرِکَ لِی بَعْدَ مَمَاتِی وَ أَنْتَ لَمْ تُوَلِّنِی إِلّا الْجَمِیلَ فِی حَیَاتِی.
خدایا! چگونه از حسن عنایت تو پس از مرگ مأیوس باشم، در حالی که در مدت زندگیم جز زیبایی را بر من روا نداشتی.
حضورج. 100صفحه 65