مرامنامه اخلاقی امام خمینی(س)
□ حسن پویا
چکیده
امام خمینی فقیه و عارف و سیاست مداری است که به چهره ای کاملاً سیاسی شهرت یافته است، آنگونه که همه شخصیت ایشان را بُعد سیاسی تحت الشعاع قرار داده و ابعاد دیگر شخصیت این انسان وارسته و واصل إلی الله مغفول مانده است.
متأسفانه این نگاه به شخصیت امام خمینی نه تنها در بیرون مرزها که در داخل نیز عده ای را به خود مشغول داشته، تا آنجا که وقتی سخن از ابعاد دیگر شخصیت ایشان به میان می آید، بعضاً با اعجاب می نگرند و نمی توانند باور کنند که این سیاست مدار پرآوازه، مفسر قرآن، معلّم اخلاق، استاد سیر و سلوک نیز بوده است.
ما در این نوشته کوتاه درصدد آنیم که به صورت بسیار گذرا و با نشان دادن شواهد عینی از آثار برجا مانده از این شخصیت بزرگ، به بهانه سالگرد عروج آسمانی اش، به گوشه ای از بُعد اخلاقی، معنوی، روحانی و عرفانی ایشان اشاره کنیم، باشد که همگان را سودمند افتد.
کلید واژه ها: امام خمینی، اخلاق، عرفان، سیر و سلوک و آثار اخلاقی.
حضورج. 100صفحه 4
مقدمه
در منظومه فکری امام خمینی، اخلاق و معنویت بالاترین جایگاه را دارد. در اوج و قله نظام فکری ایشان در عرصه های مختلف علمی و اجتماعی، مسائل اخلاقی و معنوی است.
از این رو، بیان هدف بعثت پیامبر اکرم(ص) که فرمود: «إنّما بعثت لاتمّم مکارم الأخلاق» (مجمع البیان، ذیل تفسیر آیه 4 سوره قلم) در نگاه امام اخلاق چنین تفسیر شده است:
انبیای خدا برای این مبعوث شدند که آدم تربیت کنند؛ انسان بسازند؛ بشر را از زشتی ها، پلیدی ها، فسادها و رذایل اخلاقی دور سازند، و با فضایل و آداب حسنه آشنا کنند: بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق. چنین علمی که خداوند متعال نسبت به آن، آن قدر اهتمام داشته که انبیا را مبعوث فرموده است . (جهاد اکبر، ص 12)
امام فضیلت و معنویت در جای دیگری می فرماید:
غایت بعثت و نتیجه دعوت خاتم الانبیاء(ص)، اکمال مکارم اخلاق است. و در احادیث شریفه مجملاً و مفصلاً به مکارم اخلاق بیش از هر چیز، بعد از معارف، اهمیت دادند... و اهمیت آن بیش از آن است که ما از عهده حق بیان آن برآییم، این قدر معلوم است که سرمایه حیات ابدی آخرت و رأس المال تعیش آن نشئه، حصول اخلاق کریمه است . (شرح چهل حدیث، ص 511)
با این نگاه خاص، اخلاق همواره مورد توجه امام بوده است و در زندگی علمی و عملی ایشان نمود یافته است. چه آن زمان که در راه تحصیل علم تلاش می کرد و یا آنگاه که بر کرسی تدریس می نشست و نیز زمانی که به مقام مرجعیت دینی رسید و چه آن هنگام که به عنوان رهبری سیاسی در جهان سیاست مطرح شد.
با نگاهی به آثار مکتوب و سخنان و نامه های ایشان می توان ادعا کرد تقریباً به همه مقولات علمی، اجتماعی، سیاسی از منظر اخلاقی می نگریسته است.
آنگاه که به تألیفات آثاری گرانسنگ دست می زد، اولین نوشته های ایشان در اوج مباحث اخلاقی و سیر و سلوکی است که بیان تاریخچه نگارش آنها این مهم را بازگو می کند.
حضورج. 100صفحه 5
درس اخلاق و جایگاه بلند آن در حوزه علمیه قم و نجف و تأثیر شگرف و جان سوز مباحث اخلاقی ایشان، حکایتی دیگر از روح معنوی و بلندای اخلاقی ایشان دارد.
نگاهی به سخنرانی ها و پیام های مناسبتی و نیز توصیه های ایشان به فرزندان که به صورت وصیتنامه جمع آوری شده، همه و همه حکایت از ابعاد معنوی و اخلاقی این عارف واصل و وارسته دارد. تنها نگاهی به دو نامه عرفانی که به صورت اجازه نامه در کتاب ارزشمند صحیفۀ امام آمده است، بازگو کننده این حقیقت ژرف و عمیق است. این دو نامه در سنین جوانی امام، در ستیغ معرفت شهودی و گناه عرفانی صادر شده است.
آثار مکتوب
الف) کتابها
از آنجا که در نگاه امام خمینی اخلاق باید جنبه درمان داشته باشد نه اینکه نسخه برای درمان باشد، آثار مکتوب ایشان نیز همین گونه است، زیرا هر کس که به آنها مراجعه کند و با توجه و تأمل آنها را مطالعه نماید خود به خود تحت تأثیر مباحث عرفانی و معنوی آن قرار می گیرد و گام به گام انسانِ طالب معرفت و کمال را پیش می برد تا به سر منزل مقصود می رساند.
مباحث اخلاقی حضرت امام خمینی که در کتابهای چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، شرح دعای سحر، جهاد اکبر، سرالصلوة، آداب الصلوة و... سامان یافته است به گونه ای طرح گردیده که خواننده این آثار خود را در دریایی از معارف سیر و سلوکی و معنوی می بیند که درمان دردهای مزمن و صفات ناپسند او را در پی دارد. امام خمینی در این آثار با تحلیل های عقلی مبتنی بر قرآن و احادیث به استنباط حقایق معنوی می پردازد که نیاز اصلی و درونی هر انسانی را پاسخ می دهد و عمیقانه در جان آدمی رسوخ می کند، به گونه ای که به مرور زمان خویشتن را در دریایی از معارف اخلاقی و معنوی ژرفی می بیند و با تمام وجود آنها را احساس و لمس می کند و دیگر نیاز به انبوهی از آگاهی ها و معلومات ندارد که پس از آن به دنبال عمل برود و چگونگی تأثیر آنها را دریابد.
حضورج. 100صفحه 6
وقتی حضرت امام؛ قرآن را کتاب انسان سازی(صحیفه امام، ج 3، ص 230) می داند و انبیاء(ع) را برای ساختن انسان، آموزه های آنان را نیز درمان درد بزرگ «فراق و انسانیت» می داند و تلاش می کند به خواننده و شاگرد خویش این گونه القاء کند که تمام دردها و گرفتاری های تو از چیست؟ و درمان آنها در کجاست! که ناخودآگاه شخص خواننده به درمانها می رسد و نیازی به نسخه پیچی ندارد.
امام خمینی(س) خود نیز با استعداد سرشاری که داشت، با بهره مندی از اساتید فرهیخته و خود ساخته ای همچون مرحوم شاه آبادی که در شکل گیری شخصیت معنوی و عرفانی ایشان بسیار مؤثر بوده و آنگاه که نامی از ایشان می برد با کلمه «روحی فداه» یاد می کند، توانست شخصیتی استثنایی در زمینه معنویات از خود به یادگار بگذارد.
نگاهی به آثار مکتوب ایشان و سن و سالی که این آثار به سامان رسیده، حکایت از عظمت روحی و معنوی آن بزرگمرد دارد، زیرا متن آثار آنچنان عرفانی و بلند است که سالها بعد برخی اساتید بزرگوار از فهم و درک آنها اظهار ناتوانی می کردند، در حالی که حضرت امام این آثار را در سنین قبل چهل سالگی و برخی را قبل از سی سالگی نوشته اند.
از جمله آثار بسیار ارزشمند و عمیق عرفانی ایشان، شرح دعای سحر است که در سن 27 سالگی به نگارش درآمده است. در این کتاب ارزشمند مفاهیم بلند عرفانی به تصویر کشیده شده است. امام خمینی(س) با نگارش این کتاب در قد و قامت عارفی خودساخته ظاهر شده که توانسته است مفاهیم بلند دعای سحر را با تصویری عمیق و در اوج عرفان عرضه نماید.
حضورج. 100صفحه 7
کتاب دیگر ایشان که در سن 28 سالگی به رشته تحریر درآمده، کتاب گرانسنگ مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة است که سرشار از نکات عرفانی ـ اخلاقی در مسأله ولایت است. ولایتی که نویسنده ارجمند آن را به سرسپردگی به ولایت الله پیوند داده است و همه عالم را به معنای واقعی کلمه تحت ولایت الله می بیند و در این گردونه معرفتیِ بی بدیل، هیچ چیز جز خدا نمی بیند و معتقد است:
اسم اعظم الله جامع جمیع جلال و جمال و همه اسما و صفات الهی است. و برای ظهور و تجلی او مظهر تام لازم است تا در آینه وجود او جلوه نماید و از رهگذر تجلیات او عالم علمی و عینی ظهور یابد. (ر.ک: مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، ص 35)
و اینگونه است که پیامبر اکرم حضرت محمد(ص) را، نبی اعظم و دارای ریاست تامه بر همه امت ها می داند.
رسول خدا ریاست و حاکمیت تام بر همه امت های سابق و لاحق دارد، بلکه همه نبوت ها از شئون نبوت او سرچشمه گرفته است. (همان، ص 77)
عارف واصل و عامل به احکام الهی حضرت روح الله موسوی خمینی، در سن 35 سالگی بر قله عرفان تکیه زده و شرح فصوص الحکم قیصری را که از پر آوازه ترین کتب عرفانی است و شرح ها و تعلیقه های فراوانی بر آن نوشته شده است، شروع به نگارش تعلیقات علمی و عرفانی کرده است، که با عنوان تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الأنس در جلد 45 موسوعة الامام الخمینی به چاپ رسیده است.
این کتاب پس از بهره مندی از محضر پر برگ و بار آیت الله شاه آبادی نوشته شده است، که از ایشان با القاب «شیخ عارف ما»، «شیخنا العارف الکامل»، «حضرت شیخ عارف ما روحی فدا» و «شیخنا و اُستاذنا فی المعارف الإلهیه» یاد می کند.
مصباح الأنس نیز از آثار برجسته و پر ارزش عرفانی است که امام خمینی بر آن تعلیقه های علمی و ارزشمندی زده است.
امـام خمـینی در تعلیـقات خـود، اقـوال حـکمـا و عارفـان دیگـری ماننـد مـلاصـدرا، مـیردامـاد،
حضورج. 100صفحه 8
شیخ الرئیس، ابن عربی، جامی و استادش شاه آبادی را نیز متعرض شده و از آنها بهره برده است.
در مصباح الأنس که شرح مفتاح الغیب قونوی است نیز به نقل اقوال و آراء دیگر فلاسفه و عرفا پرداخته است.
پس از شرح آثار عرفانی و ارائه تعلیقات عمیق بر آنها، اوج تلاش علمی و اخلاقی امام خمینی(س) در سنین سی و هشت تا چهل و دو سالگی است که در واقع رو آوری به نگارش آثار تألیفی است در جهت ارائه به بخش عمومی تر و شاید به انگیزه به صحنه آوردن عملی مباحث اخلاقی می باشد. در این راستا کتاب های شرح چهل حدیث، شرح حدیث عقل و جهل، سرالصلوة و سپس آداب الصلوة قابل توجه است.
ایشان در سن 38 سالگی دو کتاب شرح چهل حدیث یا اربعین حدیث و سرّ الصلوة را به نگارش در می آورد.
کتاب چهل حدیث گرچه بنابر شیوه عالمان گذشته و بر طبق حدیث: «من حفظ علی اُمتی أربعین حدیثاً ینتفعون بها بعثه الله تعالی یوم القیامة فقیهاً عالماً» (بحار الأنوار، ج 2، ص 156)؛ هر که برای نفع امت من چهل حدیث از بَر کند، خدای تعالی او را روز قیامت فقیهی دانشمند برانگیزد، نوشته شده چنانکه در مقدمه کوتاه حضرت امام بر کتاب چهل حدیث آمده است (چهل حدیث، ص 1)، و لکن مهم انتخاب احادیث و شیوه نگارش ایشان و توجه و تأمل در مسائل اخلاقی و عرفانی است.
حضورج. 100صفحه 9
امام خمینی با توجه به انتخاب احادیث در ذیل هر حدیث به مباحث اخلاقی و عرفانی عنایت خاص دارد و آنها را به خوبی به خواننده خویش القا می کند. در شرح احادیث با عنوان «نکته مهمه» و یا «فصل»، به نکات مهمی که غالب آنها مسائل سیر و سلوکی است، می پردازند و با نقل کلمات بزرگانی همچون استادشان مرحوم شاه آبادی، و با استناد به احادیث دیگر، به بیان و شرح مباحث عرفان عملی پرداخته و یافته های خود را به خواننده عرضه می دارند.
کتاب سرّ الصلوة چنانکه از نام آن پیداست به بیان و تفسیر معراج حقیقی نمازگزاران پرداخته و مقامات روحانی اولیاء الله را در سلوک عرفانی به رشته تحریر درآورده است.
امام خمینی در تاریخ 15 ربیع سال 1407 طی نامه ای سراسر اخلاقی و ناصحانه، این کتاب را به فرزندشان سید احمد خمینی اهدا می کنند و در بخشی از آن یادآور شده اند:
فرزندم، کتابی را که به تو هدیه می کنم شمّه ایست از صلاة عارفین و سلوک معنوی اهل سلوک؛ هر چند قلم مثل منی عاجز است از بیان این سفرنامه.
... پسرم، آنچه در این معراج است غایة القصوای آمال اهل معرفت است، که دست ما از آن کوتاه است . (سر الصلوة، ص بیست و هفت)
در بخش دیگری از این نامه نورانی با اشاره به جوانی و شور و حالی که در این سن در انسان وجود دارد و توان جسمی و روحی انسانها بیشتر است، می فرماید:
عزیزم، از جوانی به اندازه ای که باقی است استفاده کن که در پیری همه چیز از دست می رود، حتّی توجه به آخرت و خدای تعالی. از مکاید بزرگ شیطان و نفس اماره آن است که جوانان را وعده صلاح و اصلاح در زمان پیری می دهد تا جوانی با غفلت از دست برود؛ و به پیران وعده طول عمر می دهد. (همان، ص بیست و نه)
زمانی که این کتاب ارزشمند به طالبان معرفت و کمال عرضه می گردد، به قدری از مفاهیم بلند عرفانی و معنوی در آن استفاده شده، که برخی آن را برای همگان سنگین می شمارند و از امام خمینی درخواست می کنند که آنچه درباره سلوک معنوی نماز می دانند، با قلمی روان تر و محتوایی ساده تر عرضه نمایند تا همگان را مفید افتد؛ از این رو ایشان سه سـال بعد یعنی در سـن
حضورج. 100صفحه 10
چهل و یک سالگی کتاب آداب نماز یا آداب الصلوة را تقدیم علاقه مندان می نمایند و در مقدمه آورده اند:
ایّامی چند پیش از این، رساله ای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار صلاة در آن گنجانیدم، و چون آن را با حال عامّه تناسبی نیست در نظر گرفتم که شطری از آداب قلبیّه این معراج روحانی را در سلک تحریر درآورم. (آداب الصلوة، ص 2)
این کتاب گرانسنگ را نیز یکبار در 23 ربیع الاول 1405 به فرزند عزیزشان حاج سید احمد آقا، اهدا می کنند و بار دیگر در 2 صفر / 1405 به عروس فاضل و ارجمندشان سرکار خانم فاطمه طباطبایی تقدیم می نمایند. (همان، مقدمه، ص یازده تا چهارده)
کتاب آداب الصلوة را .... هدیه کردم به فرزند عزیزم احمد، که از قدرت جوانی کامیاب است. (همان، مقدمه، ص یازده)
کتاب آداب الصلوة را که به دختر عزیزم فاطی ـ که خدایش از مصلین قرار دهد ـ اعطا می نمایم، از تاریخ اتمام آن بیش از چهل سال می گذرد. (همان، ص سیزده)
آری اینچنین است امام عارفان ما و بنیانگذار معنویت و اخلاق در حکومت جمهوری اسلامی ایران، و باشد که مردم ما نیز چنان باشند که او و اولیای بزرگوار دین می پسندیدند.
در زمینه مباحث اخلاقی و معنوی اثر ارزشمند دیگر حضرت امام کتاب: شرح حدیث جنود عقل و جهل است.
حدیث بلند جنود عقل و جهل از حضرت صادق(ع) با سندی قابل توجه نقل شده است که بر
حضورج. 100صفحه 11
آن عالمان بزرگی مثل میرداماد و ملاصدرا نیز شرح نوشته اند.
گرچه تاریخ تألیف دقیق این کتاب معلوم نیست و لکن شواهدی نشان دهنده آنست که در سن 42 سالگی حضرت امام، نگارش یافته است.
در مقدمه این کتاب آمده است:
این کتاب، آخرین کتاب اخلاقی ـ عرفانی نوشته شده به قلم امام می باشد. (شرح حدیث جنود عقل و جهل، مقدمه ناشر، ص نه)
این اثر نیز بر اساس همان روش پیش گفته در مباحث اخلاقی سامان یافته است و مطالعه آن، انسان را به مقصد والای انسانی نزدیک می کند و قلب ظلمانی را نور می بخشد و دوای دردهای انسان می باشد.
در این کتاب گرانسنگ، مؤلف ارجمند کوشیده است لشگریان عقل و جهل را که در بیان امام صادق(ع) تصویر شده است، شرحی بر آن بنگارد و به انسان راه عقل و جهل را بنمایاند. انسان طالب خردمندی، جهت دوری از شیطان و لشگریان او، در این اثر به خوبی راه سعادت را پیش روی خویش می یابد.
ب) نامه های عرفانی
حضرت امام خمینی در طول زندگی سراسر معنوی و سیر و سلوکی خویش به مناسبت های مختلف، نکات اخلاقی و عرفانی مهمی را با افراد گوناگون، در قالب نامه و یا وصیتنامه بیان می داشتند که مجموعه این نامه ها و وصیتنامه ها در کتابی با عنوان نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی جمع آوری شده است.
آنچه در این نوشته ها جلب توجه می کند بهره مندی امام از آیات و روایات ائمه معصومین(ع) است. برداشت های اخلاقی، نکات عرفانی، تذکرات سازنده و عملی و هر آنچه برای انسان علاقه مند به صعود، به قله معرفت لازم است در این نامه ها موج می زند. آدمی با مطالعة این نامه ها تا اوج مسائل عرفانی سیر می کند و جان تشنه و روان دردمند انسان گرفتار در ظلمت ها را
حضورج. 100صفحه 12
به نوری بسیار روشنگر رهنمون می سازد.
دو وصیت عرفانی، یکی به میرزا جواد حجت همدانی و دیگری به سید ابراهیم مقبره ای خوئی است که یکی با عنوان «وصایا عرفانیه ـ اخلاقیه لأحد تلامذته» آمده و دیگری با عنوان «لطائف توحیدیه و أسرار عرفانیه».
نکته مهمی که پس از بیان معارف بلند عرفانی بیان می دارند این است که:
مکرر می گردانم وصیت خود را به آنچه که مشایخ عظام به ما سفارش کردند؛ و آن، فاش نساختن اسرار معارف است مگر به اهلش، و دهان نگشودن به حقایق عوارف مگر در محلش. (دروس تفسیر سوره حمد، نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی، ص 22)
این جملات و امثال آن حکایت از جو حاکم در دوران نگارش این کلمات دارد که ایشان بنابر احتیاط یادآور می شوند، بر مراقبت صاحب خرد و اهل لیاقت برای شنیدن این حقایق نورانی.
حضورج. 100صفحه 13
از آنجا که بخشی از این نامه ها به فرزند گرامی و عروس فاضل و ارجمندشان می باشد، برای همه آنها که در سنین جوانی برآنند که درس زندگی بیاموزند، بسیار مفید است و شایسته است بارها و بارها خوانده شود و بر آنها جامه عمل پوشیده گردد.
بررسی تک تک این نامه و وارسی محتوای هر یک از آنها فرصتی دیگر می طلبد ولکن آنچه از سراسر این وصیت های ارزشمند پیداست، شور و حال عرفانی است که در وجود آن مرد بزرگ تبلور یافته و گوشه هایی از آنها به قلم آورده شده است، و این همه سرچشمه گرفته از چشمه سرشار از علم و معرفت و عمل و قلب نورانی آن بزرگ مرد تاریخ عالمان شیعه است.
گرچه همه فراز های نامه های حضرت امام سرشار از معارف اخلاقی و نصایح عرفانی است، لکن به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:
سعی کن در خلوات، در این بارقۀ الهی فکر کنی، و به طفل قلبت تلقین کن و تکرار کن تا به زبان آید و در ملک و ملکوت وجودت این جلوه، خودنمایی کند، و به غنی مطلق بپیوند تا از هر کس جز او غنی شوی. (همان، نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی، ص 33)
در جای دیگری می فرمایند:
پسرم! آنچه مورد نکوهش و سرمایه و اساس شقاوت ها و بدبختی ها و هلاکت ها و رأس تمام خطاها و خطیئه ها است، حبّ دنیا است که از حبّ نفس نشأت می گیرد. (همان، ص 40)
در نامه دیگری به عروس گرامی خود می فرمایند:
دخترم! سرگرمی به علوم، حتی عرفان و توحید، اگر برای انباشتن اصطلاحات است ـ که هست ـ و برای خود این علوم است، سالک را به مقصد نزدیک نمی کند، که دور می کند. (همان، ص 60)
در نامه ای دیگر چنین آمده است:
دخترم! آفات زیاد بر سر راه است. هر عضو ظاهر و باطن ما آفت ها دارد که هر یک حجابی است که اگر از آنها نگذریم، به اول قدم سلوک إلی الله نرسیدیم. (همان، ص 75)
حضورج. 100صفحه 14
ج) پیام ها
امام خمینی(س) در طول زندگی خویش چه قبل از انقلاب و چه پس از آن، در کنار فعالیتهای علمی و حوزوی، در مناسبتهای مختلف، به ویژه پس از انقلاب پیامهای مهمی را صادر می کردند. این پیامها که بخشی از آنها در ابتدای هر سال و به مناسبت عید نوروز و بخشی در ایام حج و قسمتی از آنها به برخی سران کشورها نوشته شده، سرشار از آموزه های اخلاقی ـ عرفانی است. روش امام خمینی در بیان معارف دین در قالب این پیامها، همان روش سازندگی و بر مبنای انسان ساز بودن معارف اسلام است. واکاوی این صفحات زرین که به قلم خود امام نگارش یافته، فرصتی فراخ تر می طلبد. لکن:
آب دریا را اگـر نـتوان کشیـد
لیک قدر تشنگی بتوان چشـید
اینک در این مجال کوتاه نگاهی گذرا به برخی از پیامهای حج خواهیم داشت. حضرت امام به مناسبت برگزاری مراسم حج و گاه به مناسبت عید قربان به حجاج ایرانی و همه مسلمانان جهان پیام می دادند که مجموع آنها بیش از 15 پیام می باشد.
محورهای مورد توجه حضرت امام خمینی در این پیامها غالباً درباره بیداری مسلمین جهان، نقش استکبار در جهان معاصر، بیداری عالمان دینی، توجه به مستضعفان و انسانهای تحت سلطه، اشغال سرزمین فلسطین، استفاده و بهره مندی از ایام حج، گرفتاری مسلمانان جهان، ندای مظلومیت ملت ایران، توجه به وحدت کلمه مسلمانان، توجه به تعالیم انبیای عظام، دوری از اختلافات مذاهب، توجه به مسائل معنوی حج، هشدار درباره فلسفه حج و چگونگی این سفر
حضورج. 100صفحه 15
معنوی و... .
برخی از نکات کلیدی و مهم بیانات و پیامهای امام خمینی عبارت است از:
توجه داشته باشید که سفر حج، سفر کسب نیست؛ سفر تحصیل دنیا نیست. سفر الی الله است. (کنگره عبادی سیاسی حج، ج 1، ص 46 و نیز صحیفه امام، ج 10،ص 175)
ای مسلمانانی که در کنار خانه خدا به دعا نشسته اید، به ایستادگان در مقابل امریکا و سایر ابر قدرتها دعا کنید. (همان، ج 1، ص 77 و نیز همان،ج 13،ص 213)
امام در بخشی از پیام دیگری برای بیداری مسلمانان دعا می کنند:
ما در این روز به همه مسلمین دعا می کنیم و دست تضرع پیش خدای تبارک و تعالی بلند می کنیم که مسلمین بیدار بشوند، حکومتهای اسلامی بیدار بشوند. (همان، ج 1، ص 94 و نیز همان،ج 13، ص 281)
امام خمینی در این پیام ها گاهی بر کرسی دعوت جهانی می نشیند و خطاب به همه مسلمانان جهان و مستضعفان و در بندان تحت سلطه فریاد برمی آورد:
هان ای مسلمانان جهان، و مستضعفان تحت سلطه ستمگران، بپاخیزید و دست اتحاد به هم دهید و از اسلام و مقدرات خود دفاع کنید و از هیاهوی قدرتمندان نهراسید که این قرن به خواست خداوند قادر، قرن غلبه مستضعفان بر مستکبران و حق بر باطل است. (همان، ج 1، ص 116 و نیز همان، ج 15، ص 171)
ایشان در بیان فلسفة حج خطاب به روحانیون کاروانها می فرمایند:
حقیقت حج این است که شما بروید درد مردم را ببینید؛ ببینید فقرا چه جوری هستند، شما هم همانطور بشوید آنطور، ببینید مستمندان جهان چطورند، شما هم [به ] آن رنگ درآیید. (همان، ج 1، ص 138 ـ 139 و نیز همان، ج 16، ص 427)
در جای دیگری در همین رابطه می فرمایند:
تمام مسائل برای معنویّات است. پیغمبرها هم که آمدند و احکام را منتشر کردند برای این است که تزکیه بکنند مردم را: (... یُزَکّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتابْ) (جمعه، آیه2)، همه برای این آمدنـد
حضورج. 100صفحه 16
که مردم را با مبدأ وحی آشنا کنند، سیر إلی الله بدهند،...هدایت را به صراط مستقیم بکنند. (همان، ج 1، ص 206 و نیز همان، ج19، ص51)
در هنگامه توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی حج، آنگاه که امام خمینی نگاهی به مسائل معنوی حج و ابعاد گسترده آن می نمایند و در این زمینه با حجاج بیت الله سخن می گویند، به راستی جان آدمی را نشاطی دوباره و روحانیت و معنویت صدچندان می بخشد، زیرا از انسان وارسته ای همچون امام که خود طعم شیرین مناسک حج را چشیده و آن را به خوبی لمس کرده است و با آن روح بلند و آرامش آفرین سخن می گوید، تأثیری صد چندان در روان آدمی می گذارد، آنگاه که می فرماید:
در میقات های الهی و مقامات مقدس، در جوار خانه پر برکت خداوند تعالی، آداب حضور محضر مقدس خداوند عظیم، مراعات و قلوب حجاج عزیز از تمام وابستگیهای به غیر حق، آزاد و از آنچه غیر دوست هست، تهی و با انوار تجلیات الهی منور گردد، تا اعمال و مناسک این سیر الی الله با محتوای حج ابراهیمی و پس از آن، حج محمدی، آراسته گردد. و با سبکباری از افعال طبیعت، همگان سالم از وزرهای منی و منیت، با کوله باری از معرفت حق و عشق محبوب، به اوطان خود بازگردند. (همان، ج 1، ص 154و نیز صحیفه امام، ج16، ص515)
آنگاه از فرصت بهره برده و تذکری به حجاج ایرانی می دهند که بیش از هر چیز به سوغات مادی توجه دارند و از معنویات حج غافل مانده اند، می فرمایند:
حضورج. 100صفحه 17
به جای سوغات های مادی فانی، دستاوردهای باقی ابدی برای دوستان به سوغات آورند. با مشتی پر از ارزشهای انسانی ـ اسلامی که پیغمبران بزرگ از ابراهیم خلیل الله تا محمد حبیب الله ـ صلی الله علیهم و آلهم اجمعین ـ به انگیزه آن مبعوث شدند، به دوستان عاشق شهادت بپیوندند.(همان و نیز همانجا)
چنانکه ملاحظه کردیم محور عمده پیامها و بیانات امام درباره حج و مناسک آن به مسائل معنوی و اخلاقی و سیاسی و توجه به ابعاد مختلف این عبادت بزرگ و جهانی بر می گردد.
ایشان مهاجرت برای سفر حج را مهاجرت الی الله می دانند:
اکنون که حجاج بیت الله الحرام از خانه تن و دنیا مهاجرت الی الله و رسوله، که خانه دل است، می کنند و همه چیز جز محبوب حقیقی در ورای آنان است بلکه چیزی جز او نیست که درون و برون داشته باشد، باید بدانند که «حج ابراهیمی محمدی» ـ صلی الله علیهما و آلهما ـ سالهاست غریب و مهجور است، هم از جهات معنوی و عرفانی و هم از جهات سیاسی و اجتماعی. (همان، ج 2، ص 62 و نیز همان، ج 20، ص 89)
ایشان در این پیام که مربوط به حج سال 65 می باشد، در ادامه پیام بلند خود به برخی مناسک حج از جمله تلبیه، لمس حجر الاسود، سعی صفا و مروه، مشعر الحرام، عرفات، منا، رمی جمرات و... اشاره می کنند و به گوشه ای از فلسفة این اعمال می پردازند که در جای خود، قابل تأمل و واکاوی می باشد.
اما درد دل مشفقانه و جانسوز و حرکت آفرین امام در این پیام، آنگاه که خطاب به حوزه های علمیه و دانشگاه می کنند، این است که:
هان ای حوزه های علمیه و دانشگاههای اهل تحقیق! بپاخیزید و قرآن کریم را از شرّ جاهلان مُتنسِّک و عالمان متهتک که از روی علم و عمد به قرآن و اسلام تاخته و می تازند، نجات دهید.
و این جانب از روی جِد، نه تعارف معمولی، می گویم از عمر به باد رفته خود در راه اشتباه و جهالت تأسف دارم.
حضورج. 100صفحه 18
و شما ای فرزندان برومند اسلام! حوزه ها و دانشگاهها را از توجه به شئونات قرآن و ابعاد بسیار مختلف آن بیدار کنید. (همان، ج 2، ص 67 و نیز همان،ج 20،ص 93)
و اما آخرین پیام امام به حجاج بیت الله الحرام در سال 1367، سرشار از نصایح مشفقانه و دلسوزانه آن مرد بزرگ و الهی است و ما این مقال را با یکی ـ دو جمله از دهها نکته آن به پایان می بریم:
مردم عزیز و شریف ایران، من فرد فرد شما را چون فرزندان خویش می دانم. و شما می دانید که من به شما عشق می ورزم؛ و شما را می شناسم؛ شما هم مرا می شناسید... . من در اینجا به جوانان عزیز کشورمان، به این سرمایه ها و ذخیره های عظیم الهی و به این گلهای معطر و نو شکفته جهان اسلام، سفارش می کنم که قدر و قیمت لحظات شیرین زندگی خود را بدانید؛ و خودتان را برای یک مبارزه علمی و عملی بزرگ تا رسیدن به اهداف عالی انقلاب اسلامی آماده کنید. (همان، ج 2، ص 170 ـ 171 و نیز همان، ج 21، ص 96- 95)
و آخرین سخن امام اخلاق و معنویت، امام مستضعفان و محرومان، امام شب زنده دار و بیدار دل، امام عاشق الله و معصومین(ع)، امام مشفق و دلسوز این است که:
نکته دیگر اینکه من اکثر موفقیتهای روحانیت و نفوذ آنان را در جوامع اسلامی در ارزش عملی و زهد آنان می دانم. و امروز هم این ارزش نه تنها نباید به فراموشی سپرده شود، که باید بیشتر از گذشته به آن پرداخت.
هیچ چیزی به زشتی دنیاگرایی روحانیت نیست. و هیچ وسیله ای هم نمی تواند بدتر از دنیاگرایی، روحانیت را آلوده کند. (همان، ج 2، ص 174 و نیز همان، ج 21،ص 99)
حضورج. 100صفحه 19
نتیجه گیری
از مجموع آثار قلمی و سیره بنیانگذار جمهوری اسلامی و آنچه را در طول سالیان دراز با مردم در نامه ها و سخنرانی ها بیان داشته اند، هر انسان منصفی به این نتیجه می رسد که شخصیت امام خمینی قبل از آنکه سیاسی یا اجتماعی باشد اخلاقی و عرفانی است و قبل از آنکه تنها یک فقیه و اصولی برجسته باشد یک انسان خود ساخته و بدون هیچ تعلقی به دنیا و مقامات دنیوی است. این همه در رفتارهای ایشان در طول زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی و سیاسی ایشان رخ نموده است.
اینک بر ماست که از این شخصیت ماندگار و خودساخته درس زندگی بگیریم و ایشان را به عنوان الگویی ارزشمند به فرزندانمان معرفی کنیم و او را افتخاری برای جهان اسلام و بویژه برای مردم ایران بدانیم.
منابع:
قرآن کریم.
خمینی، روح الله، جهاد اکبر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 9، 1378 ش.
خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 24، 1380 ش.
خمینی، روح الله، سر الصلوة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 6، 1378 ش.
خمینی، روح الله، آداب الصلوة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378 ش.
خمینی، روح الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389 ش.
خمینی، روح الله، مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376 ش.
خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 7، 1382 ش.
خمینی، روح الله، دروس تفسیر سوره حمد، جهاد اکبر یا مبارزه با نفس، نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 2، 1395 ش.
حضورج. 100صفحه 20
خمینی، روح الله، کنگرۀ عبادی ـ سیاسی حج، مجموعه سخنان و پیامهای امام خمینی، مرکز تحقیقات و انتشارات حج، بی تا.
خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الانس، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392 ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق.
حضورج. 100صفحه 21