انتخابات و جناح ها
در منظر امام خمینی
میز اندیشه حضور با:
علی شکوهی (روزنامه نگار و نویسنده، معاون فرهنگی مؤسسه جام جم)
فیروز دولت آبادی (تحلیلگر مسائل سیاسی)
حضور: با تشکر از برادران گرامی، برای آغاز گفتگو پرسشی را مطرح می کنم که یکی از پرسشهای مهم در باره وقایع سال گذشته است. استناد این پرسش،سخنان مقام معظم رهبری است که چندی قبل طی سخنانی سال گذشته را به عنوان "سال تلخ" یاد آوری کردند. سال گذشته سال اصلاح الگوی مصرف بود که به نظر می رسد تبدیل به سال اسراف و تبذیر در بسیاری از عرصه های مادی و معنوی شد. ایشان این سخنان را در برابر بخشی از نیروهای انتظامی بیان کردند و ضمن تأکید بر لزوم حفظ آمادگی و صلابت این نیروها از آنان خواستند با مردم مهربانتر باشند. پرسش من این نیست که سال گذشته چه شد. این را روزنامه ها و رسانه های دیگر منعکس کردند و همه تا حدودی می دانیم چه شد. پرسش این است که چرا و چه عواملی باعث شد تا ما سال تلخی را تجربه کنیم و چگونه می توان حوادث سال گذشته را از منظر امام خمینی تحلیل کرد و نهایتاً اینکه چه باید بکنیم تا دیگر از این سالهای تلخ نداشته باشیم؟
آقای فیروز دولت آبادی: بسم الله الرحمن الرحیم.آنچه از سخنان و سیرۀ حضرت امام به روشنی قابل برداشت و فهم است پذیرش تکثر سیاسی در چارچوب نظام جمهوری اسلامی ایران
حضورج. 72صفحه 189
است. اگر به نقطه شروع مراجعه کنیم می بینیم که انقلاب اسلامی ایران دیدگاههای مختلفی را در خود هضم کرد و به پیروزی رسید.در انتخابات نظام جمهوری اسلامی ایران از همان آغاز،اکثریت عظیمی از مردم با تنوع دیدگاه و تنوع جایگاه اجتماعی و سیاسی و سواد متفاوت از طبقات مختلف در این پدیده بزرگ، مشترک شدند و نظام جمهوری اسلامی پدیده ای شد که دیدگاههای وسیع و متکثری را در خود جای داد و همگان این نظام سیاسی را به عنوان یک نظام سیاسی ایده آل انتخاب کردند.
اگر فرایند قانونمند شدن نظام را پی بگیریم باز مشاهده می کنیم که در قانون اساسی هم همین شرایط فراهم شد. دیدگاههای مختلفی در شکل دادن به قانون و در رأی دادن به آن مشارکت داشتند. واقعاً نمی توان گفت همه کسانی که به قانون اساسی رأی دادند به همه اجزای آن اشراف و آگاهی داشتند یا همه اجزای آن را پذیرفته بودند بلکه می توان گفت این دیدگاهها متکثر،جامعیتی را بوجود آورد که می تواند گروهها و افراد مختلف را در خود جای دهد و می تواند آرزوها و آمال آنان را برآورده سازد.
مقوله دیگری که در روند شکل گیری نظام سیاسی ما خیلی اهمیت دارد پیام هشت ماده ای حضرت امام است. بر خلاف بعضی از برداشتها ادراک من این است که این پیام به دنبال مفهوم ملت سازی است یعنی یک مفهوم واحدی به ملت می دهد و می خواهد بگوید اشخاص متفاوت با سلایق و کارکردهای متفاوت در پناه قانون جمهوری اسلامی و دیدگاه شارع مقدس،قرار دارند.از اینجا که بگذریم و به حوزه انتخابات و رقابت که برسیم می بینیم امام خمینی اقدامات ویژه ای انجام دادند. مثلاً در انتخابات مختلف به هیچ گروهی اجازه ندادند که به تنهایی برای همه تعیین تکلیف کند و نماینده معرفی کند. یعنی هر جایی متناسب با سلیقه و خواسته ها و علایق خودشان نمایندگان خود را انتخاب کنند. در نهایت، شکل کلی و منطقی نظام، مشخص شد و رسیدیم به بحث جناحین، یعنی بیرون کشیدن روحانیون مبارز از دل روحانیت مبارز. در نتیجه امام، یک ساختار جناحینی درست کردند که هر دو، انقلابی و هر دو معتقد به انقلاب و آرمانهای انقلاب و آرمانگرایی شیعی بودند. چنین سازماندهی قابل تأملی حاکی از بینش عمیق امام خمینی است. و
حضورج. 72صفحه 190
حاکی از درایت و فهم تاریخی ایشان از تحولات نظامهای سیاسی دنیا بخصوص در دویست سال اخیر است. نظامهای سیاسی دنیا که توانستند دو جناح یا دو حزب را در درون خودشان سازمان دهند اولاً توانستند گرایشهای پراکنده ای را که در همه کشورهای دنیا هست تحت این دو گرایش اصلی ساماندهی کنند و ثانیاً فرصت انتخابی را برای مردم،آماده کردند که چنانچه یکی از این دو جریان نتوانست خواسته های کلی مردم را برآورده کند و به انتظارات آنها جامه عمل بپوشاند آنها بتوانند به سمت گروه دیگری که در درون خود نظام بود بروند.
اگر نمونه های نظام دو جناحی را در عالم رصد کنیم می بینیم که شاخصترین آنها در ایالات متحده و انگلیس است.آمریکا در ساختارهای اقتصادی و سیاسی خودش با اتکا به این وضعیت دو حزبی موفقیتهای چشمگیری بدست آورد.در انگلستان که همین وضعیت به شکل ضعیفتری وجود دارد یک ساختار قدیمی دو حزبی حاکم است.در اروپای غربی هم نمونه های دیگری هست. بعد
حضورج. 72صفحه 191
از جنگ جهانی دوم نیز کشورهایی که به پیشرفتهای بزرگی نائل شدند مانند ژاپن، همانهایی بودند که این تجربه در کشورشان تکرار شد. البته هر جا ساختار سیاسی از دو جناحی به چند جناحی میل کرده دچار مشکلات بیشتری شده و سرعت رشد و توسعه آن محدودتر و عقب تر از کشورهای دو جناحی بوده است، زیرا دولتهای ائتلافی شکنندگی خیلی زیادی دارند.
امام خمینی دو جناح را درست کردند که در رأس این دو جناح،شخصیت های طراز اول و ممتاز انقلاب قرار داشتند که در صحنه کار و صحنه سیاست حضور داشتند.جناحها افراد مورد نظر خود را به مردم معرفی می کردند و مردم از میان آنها به هرکس می خواستند رأی می دادند. جناحها حق داشتند کسانی را جایگزین کسان دیگر کنند، یارگیری و یارگزینی کنند و مردم هم می توانستند اگر گرایششان تغییر می کرد به سمت آن دیگری بروند. ضمناً جناحها این حق را نداشتند که جایی که منافع ملی و امنیت ملی مطرح بود در مخالفت یا مقابله با نظام قرار گیرند. چنین چیزی البته امکان نداشت زیرا رؤسای دو جناح خودشان حافظان نظام بودند. مسائلی که در حوزه منافع و امنیت ملی قرار می گیرد در نظامهای سیاسی غربی به عنوان "موضوعات غیر حزبی" می شناسند. در چنین جاهایی مدیران ارشد احزاب موظفند فعالیت خود را با نظام هماهنگ کنند و مواضع یکپارچه ای داشته باشند. خلاصه حضرت امام،ساختاری بوجود آورد که هم به نظام جمهوری اسلامی ایران قوام داد و هم مشارکت مردمی را فراهم ساخت.
این ساختار دو جناحی و تنوع دیدگاه، علاوه بر اینکه بخش وسیعی از جامعه را به صورت مداوم در عرصه تعیین سرنوشت سیاسی کشور حاضر نگه می داشت باعث شد تا جناحها آرام آرام به دیدگاههای منسجم تر و پخته تری دست یابند.
برخورد پدرانه حضرت امام با جناحها بگونه ای بود که اگر یکی از آنها در انتخابات رأی نمی آورد از نیروهای آنها در سمتهای دیگری استفاده می کرد و آنها می توانستند به خدمت خود ادامه دهند. در واقع امام این نیروها را در درون نظام نگه می داشت. این سیره بعد از رحلت امام خمینی هم ادامه داشت تا امروزکه ما شاهد یک اختلالات و اشکالاتی در این ساختار سیاسی هستیم که امیدواریم با بلوغ سیاسی که در کشور وجود دارد بتوانیم مجدداً به بحران و به این
حضورج. 72صفحه 192
مشکل غلبه کنیم و شاهد باشیم که ساختار سیاسی نظام مجدداً شکل جناحینی کامل خودش را بدست بیاورد.
حضور: در واقع شما معتقدید که اختلال در ساختار دو جناحی نظام باعث بروز تلخی های سال گذشته شد. ولی مسأله این است که برداشت اشخاص و جناحها از اندیشه و سیرۀ امام خمینی با هم تفاوت دارد و هر کدام به بخشی از این اندیشه ها استناد می کنند. در واقع به نظر می رسد هر کس بر اساس منافع گروهی یا حتی شخصی خود نوعی برداشت گزینشی از سخنان حضرت امام دارد یا به نوعی آن را مصادره به مطلوب می کند.به نظر می رسد همه جناحها بروز اختلال را قبول دارند ولی هریک دیگری را متهم به ایجاد آن می کند.جناب شکوهی در این زمینه اظهار نظر بفرمایند.
آقای علی شکوهی: بسم الله الرحمن الرحیم. بنده فکر می کنم امام خمینی به عنوان مؤسس انقلاب اسلامی و به عنوان کسی که مبانی اندیشه ای ایشان راهنمای عمل همه دوره هاست، یک دسته اصولی را مطرح کردند و ارائه دادند که در واقع، محکمات اندیشه ایشان است و در تمام شرایط متغیر اجتماعی و سیاسی، این اصول می تواند مبنا قرار گیرد. برخلاف دسته ای از
حضورج. 72صفحه 193
موضع گیریها، قضاوتها، ارزیابی ها، تأیید ها، ردها و غیره که مصداقی و موردی هستند و حضرت امام در شرایط خاص، آن مباحث را بیان و متناسب با آن، اقدام کرده اند یعنی مصالح و مفاسد روز در این موضع گیریها و بیانات، مؤثر بوده است و باید این مسأله را لحاظ کرد که چنین مواردی جنبه دائمی و ثابت اندیشه امام را بیان نمی کند. ما باید میراث فکری و عملی حضرت امام را ملاحظه و محکمات اندیشه ایشان را از مصادیق موردی تفکیک کنیم و آن محکمات را مبنای رفتاری خودمان قرار دهیم.
در موضوع مورد بحث،یکی از محکمات اندیشه امام این است که ایشان کثرت را پذیرفته بودند. این طور نبود که ایشان – چه در بعد نظری و چه در بعد عملی – به این باور رسیده باشند که همه یک کاسه و یکدست باشیم و یک جور فکر کنیم و یک جور عمل کنیم. حضرت امام اعتقاد داشتند که این کثرت، هم در جامعه وجود دارد و هم به سود و مصلحت جامعه است البته با لحاظ کردن شرایطی که آن شرایط را نیز تبیین کردند و توضیح دادند.
نکته دیگر اینکه معتقد بودند دو جناح اصلی کشور که برجسته ترین نماد کثرت سیاسی در میان نیروهای انقلاب هستند، بر سر اصول و محکمات با هم همفکر و همسو هستند ولی بر سر روش یعنی چگونگی تحقق آرمانهای انقلاب با هم اختلاف نظر دارند که یک امر کاملاً بدیهی است.
نکته سوم این بود که امام خودشان از جایگاهی فراتر از نگاه تنگ نظرانه جناحی و حزبی به فضای سیاسی کشور نگاه می کردند و محصور به یکی از این جناحها نمی شدند زیرا شاهد بودند هر وقت یک کسی از منظر یک جناح به رخدادهای سیاسی جامعه نگاه می کند و به ارزیابی عملکرد طرف مقابل می پردازد، این اشراف را ندارد که به یک قضاوت عادلانه برسد. امام در این زمینه تعابیر زیبایی دارند از جمله اینکه جناحهای سیاسی به اختلافات بین خودشان رنگ عقیدتی می دهند، نسبت خودشان و طرف مقابل را در حد ایمان و کفر مطرح می سازند در حالی که واقعاً چنین نیست. آنها رقیب خودشان را بیرون از دایره دوستان انقلاب تعریف می کنند در حالی که همه آنان بر سر محکمات انقلاب اسلامی با یکدیگر همسو هستند.آنچه آنها را در برابر هم قرار
حضورج. 72صفحه 194
داده یا ریشه در روشهایی دارد که آنان در تحقق آرمانهای انقلاب دارند یا خدای ناکرده مسأله، مسأله منیّت ها و جنبه های شخصی و فردی است که امام می فرمایند به این راحتی نمی شود این مورد اخیر را درمان کرد.
از نظر امام، نحوه مواجهه جناحهای سیاسی با یکدیگر نیز بسیار اهمیت دارد. اجازه بدهید من چند فراز از نامه ایشان به جناب محمد علی انصاری را که به «منشور برادری» معروف شد، از روی متن آن برای شما قرائت کنم و آنچه را عرض کردم مستند به سخنان حضرت امام نمایم. البته خیلی متأسفم که در سالهای اخیر این نامه چندان مورد توجه قرار نمی گیرد و خیلی بها به آن نمی دهند در حالی که این پیام می تواند پایه مناسبات جناحهای سیاسی امروز ما را تا حد زیادی تعیین کند.
عرض کردم امام خمینی کثرت را پذیرفته بودند. به عنوان مثال در حوزه تفکر به صراحت می گویند: «در حکومت اسلامی همیشه باید باب اجتهاد باز باشد و طبیعت انقلاب و نظام همواره اقتضا می کند که نظرات اجتهادی- فقهی در زمینه های مختلف ولو مخالف با یکدیگر آزادانه عرضه شود و کسی توان و حق جلوگیری از آن را ندارد».
حضورج. 72صفحه 195
در چارچوبی که امام، ارائه می دهند و منازعات در آن پیش می رود، اختلافات تا حدی مفید است که آثار منفی ببار نیاورد و به اصول صدمه نزند: «شما باید توجه داشته باشید تا زمانی که اختلاف و موضع گیریها در حریم مسائل مذکور است، تهدیدی متوجه انقلاب نیست. اختلاف اگر زیربنایی و اصولی شد، موجب سستی نظام می شود و این مسأله روشن است که بین افراد و جناحهای موجود وابسته به انقلاب اگر اختلاف هم باشد، صرفاً سیاسی است ولو اینکه شکل عقیدتی به آن داده شود».
بعد از این امام به ترسیم اصول مشترکی می پردازد که بین جناحهای سیاسی وجود دارد و باید مبنا قرار گیرد: «همه در اصول با هم مشترکند و به همین خاطر است که من آنان را تأیید می نمایم. آنها نسبت به اسلام و قرآن و انقلاب وفادارند و دلشان برای کشور و مردم می سوزد و هر کدام برای رشد اسلام و خدمت به مسلمین طرح و نظری دارند که به عقیده خود موجب رستگاری است. اکثریت قاطع هر دو جریان می خواهند کشورشان مستقل باشد، هر دو می خواهند سیطره و شرّ زالوصفتان وابسته به دولت و بازار و خیابان را از سر مردم کم کنند. هر دو می خواهند کارمندان شریف و کارگران و کشاورزان متدین و کسبه صادق بازار و خیابان، زندگی پاک و سالمی داشته باشند. هر دو می خواهند دزدی و ارتشا در دستگاههای دولتی و خصوصی نباشد، هر دو می خواهند ایران اسلامی از نظر اقتصادی به صورتی رشد نماید که بازارهای جهان را از آنِ خود کند، هر دو می خواهند اوضاع فرهنگی و علمی ایران به گونه ای باشد که دانشجویان و محققان از تمام جهان به سوی مراکز تربیتی و علمی و هنری ایران هجوم آورند،هر دو می خواهند اسلام قدرت بزرگ جهان گردد».
علاوه بر اینها موارد متعدد دیگری را ذکر می کنند که به مثابه باورهای مشترک نیروهای انقلاب با یکدیگر است که بر سر این اصول با هم تفاهم دارند ولی بر سر چگونگی تحقق آن با یکدیگر اختلاف دارند. اما چرا علیرغم اینکه ما می بینیم اصول، مشترک است ولی نیروهای انقلاب گاه با هم همان برخوردی را می کنند که باید با ضد انقلاب و منافقین صورت گیرد؟ این طرز برخورد به پیش فرضهایی بر می گردد که حضرت امام در همین «منشور برادری» متعرض آن
حضورج. 72صفحه 196
شده اند. از جمله می فرمایند: «اگر آقایان از این دیدگاه که همه می خواهند نظام و اسلام را پشتیبانی کنند به مسائل بنگرند، بسیاری از معضلات و حیرتها برطرف می گردد».
یعنی نکته محوری از نظر امام آن است که متأسفانه جناحهای سیاسی در مواجهه با یکدیگر پیش فرضهایی دارند که با موقعیتی که الان وجود دارد، انطباق ندارد. واقعیت همان است که امام، ترسیم کرده بود. از نظر ایشان جناحهای سیاسی درون انقلاب که اثبات برادری کرده اند به صورت طبیعی، حق ارث طلب کردن دارند و این ارث را هم در چارچوب مصالح و منافع ملی باید پیگیری کنند. ولی هر یک از جناحها که به قدرت می رسند برای اینکه مزاحمی برای آنها نباشد و حکومت کردن برایشان آسانتر باشد، اقتدار خود را به بهای حذف بخشی از نیروهای انقلاب توسعه می دهند.
گاه ما یک تصویر ذهنی از رقیب خودمان ارائه می دهیم که گویی او قصد خدمت ندارد و گویی او وابسته است یا رنگ عقیدتی به منازعات سیاسی خود می دهیم. ما رقیب را به کنار گذاشتن آرمانهای انقلاب متهم می کنیم یا تصور می کنیم آنها کم آورده اند و نظایر اینها. در حالی که واقعیت قضیه همان است که امام فرمودند. وقتی ما از بالا به جریانات نگاه کنیم ملاحظه می کنیم که اینها جریانات اصیلند که در محکمات انقلاب به هم نزدیکند ولی متأسفانه از این دیدگاه به هم نگاه نمی کنند و در نتیجه این اختلافات و این حیرتها بوجود می آید. روشن است که بستر اساسی این منازعات و این جریانات سیاسی، کم طاقتی جناحها در پذیرش مخالف است. یک جریانی که به قدرت می رسد باید تحمل مخالف را داشته باشد و اگر نداشته باشد بی تردید جریان مقابل را از حیطه دوستان انقلاب، خارج می کند. برای اینکه رقیب را از سر راه بردارند از او تصویر منفی می سازند و به مردم القا می کنند. امام خمینی اعتقاد دارند که هر دوی آنها می خواهند انقلاب و نظام را پشتیبانی کنند ولی در عین حال می فرمایند: «این بدان معنا نیست که همه افراد تابع محض یک جریان باشند». و در باره انتقاد از مسائل تأکید می کنند که: «انتقاد سازنده معنایش مخالفت نبوده و تشکل جدید، مفهومش اختلاف نیست. انتقاد بجا و سازنده باعث رشد جامعه می شود. انتقاد اگر بحق باشد، موجب هدایت دو جریان می شود. هیچکس نباید خود را مطلق و
حضورج. 72صفحه 197
مبرّای از انتقاد ببیند. البته انتقاد غیر از برخورد خطی و جریانی است. اگر در این نظام کسی یا گروهی خدای ناکرده بی جهت در فکر حذف یا تخریب دیگران برآید و مصلحت جناح و خط خود را بر مصلحت انقلاب مقدم بدارد، حتماً پیش از آنکه به رقیب یا رقبای خود ضربه بزند، به اسلام و انقلاب لطمه وارد کرده است».
نکته بسیار مهمی که از این دیدگاههای روشن امام خمینی بدست می آید آنکه در درون جبهه انقلاب، تحمل و مدارا با نیروهای منتقد یک تکلیف است. بر خورد خطی و جناحی به نحوی که باعث حذف و کنار گذاشتن جمع بزرگی از نیروهای انقلاب شود، بی تردید ضربه به نظام و انقلاب است و پیش از آنکه رقیب را حذف کند به نظام صدمه خواهد زد. من این فرمایشات امام را از روی متن صحیفه امام خواندم تا به چند نکته اشاره کنم:
اول آنکه تداوم راهی که امام برای انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ترسیم کردند قطعاً باید متکی به آراء طیفهای گوناگون مردم باشد یعنی پذیرش کثرت سیاسی در درون جبهه نیروهای انقلاب.
دوم اینکه ذهنیت و تصویری که از مخالف و رقیب خود می سازیم و خود را قانع می کنیم که جریانی را از درون انقلاب با تمام سوابق و دلسوزی ها و خدماتش به عنوان یک جریان وابسته به دشمن معرفی کنیم، یقیناً آثار سویی دارد که متوجه انقلاب و نظام و اسلام خواهد شد و حتی به خود همان جریان ظاهراً پیروز ضربه خواهد زد.
سوم اینکه با روش امام هرگونه دامن زدن به کشمکش های جناحهای داخلی و دور کردن اینها از مواضع خدمت به اسلام و انقلاب قطعاً مشتمل بر خیانت است. امام در این «منشور برادری» جمله دیگری دارند که بخوبی رسالت آینده ما را روشن می کند. ایشان می فرمایند: «از کارهایی که یقیناً رضایت خداوند متعال در آن است، تألیف قلوب و تلاش جهت زدودن کدورتها و نزدیک ساختن مواضع خدمت به یکدیگر است. باید از واسطه هایی که فقط کارشان القای بدبینی نسبت به جناح مقابل است، پرهیز نمود. شما آنقدر دشمنان مشترک دارید که باید با همه توان در برابر آنان بایستید، لکن اگر دیدید کسی از اصول تخطی می کند، در برابرش قاطعانه بایستید».
حضورج. 72صفحه 198
اصول را نیز قبلاً روشن کرده اند که جریانات اصیل انقلاب بر سر چه چیزهایی با هم تفاهم دارند.
با این حساب برداشت من از آنچه امروز در جامعه ما می گذرد- اگر آسیب شناسانه بخواهیم بررسی کنیم- این است که ما از این نگاهی که امام خمینی در تنظیم مناسبات بین جناحهای سیاسی داشتند و به ما توصیه کردند، دور شده ایم. اگر رهنمود امام برای تنظیم مناسبات سیاسی مبنا قرار بگیرد یقیناً آن نوع رفتاری که ما با دوستان انقلاب می کنیم، مشابهتی با آن رفتاری که با دشمنان می کنیم پیدا نخواهد کرد. اگر امروز جریان بزرگی از نیروهای انقلاب، دشمن تلقی می شوند یا جریانات بزرگی از عرصه خدمتگزاری کنار گذاشته می شوند، اگر سهم اینها برای بسیج توده های مردم در مقابله با دشمنان و خطرها نادیده انگاشته می شود، اگر پیشنهادها و نقدها و دیدگاههای آنان تحمل نمی شود، عمدتاً به این دلیل است که ما آن نگاه راهبردی امام را در مورد جناحهای سیاسی درون انقلاب کنار گذاشته ایم و آن را مبنای رفتار سیاسی خودمان قرار نمی دهیم. مسأله اساسی همین است.
حضورج. 72صفحه 199
حضور: به نظر می رسد عوامل غیر خودی و جریانهایی که در داخل با اندیشه و راه امام در زمان خود امام مخالف بودند بخصوص جریان تحجر، منافقین، ضد انقلاب و غیره نیز در دامن زدن به اختلافات نیروهای جبهه انقلاب و طرد راه و اندیشه امام، فعال و مؤثر هستند.
دولت آبادی: در سخنان و نوشته های حضرت امام مکرراً از جریاناتی که بدخواه نظام هستند ولی خود را در چهره دوست نشان می دهند یاد شده و کارها و خصوصیات آنان مشخص گردیده است. اینها جریاناتی هستند که در بهم زدن تعادل اجتماعی و سیاسی و عقیدتی نظام، تأثیر زیادی دارند و چون در چهره دوست وارد می شوند شناسایی آنها نیز دشوار است. حضرت امام در باره اینگونه عناصر نفوذی بارها تأکید کرده اند که استعمار اصلاً نمی تواند از کشور بزرگی مانند ایران و از حوزه قدرتمندی مانند حوزه علمیه شیعه- چه در ایران و چه در نجف- غفلت کند. این است که از همه عناصر نفوذی و از همه جریانات داخلی در تضعیف و ضربه زدن به چنین مرکز قدرتمند ضد استعماری استفاده می کند. نفوذیها و دوستان نادان ممکن است در همه جریانات سیاسی و اجتماعی حضور داشته باشند. در سطح بالای آن ساختاری که امام درست کردند نیروهای اصلی نظام قرار داشتند و اینها خود تضمین کننده حفظ انقلاب و نیز تضمین کننده جلوگیری از جریانات نفوذی بودند.
طبیعی است که جریانات نفوذی در همه جناحها هستند و نمی توان وجود و تأثیر مخرب آنان را انکار کرد. حتی نمی توان گفت آدمهای کج اندیش و کم فهم یا تند رو، در جایی نیستند. حتماً در همه جناحها هستند. کسانی هستند که فکر می کنند آنچه به آن معتقدند تمامی حقیقت است. این اشخاص هستندکه ترکیب آنها با هم معضلی بزرگ در برابر اندیشه های امام خمینی است. ولی در رئوس ساختاری که امام خمینی تنظیم کرده بودند شخصیت های اصلی انقلاب قرار داشتند و این اندیشه های انحرافی و رفتارهای نادرست می خورد به این دیواره محکم و بر می گشت لذا آنان نمی توانستند موجب برهم خوردن تعادل سیاسی و اجتماعی نظام بشوند. ولی این ساختار که بعد از رحلت حضرت امام نیز حفظ شده بود در مقطعی دچار بحران شد و رفت به سوی حذف یک طرف و در نتیجه چنین مشکلاتی بروز کرد. ما حتی تا سال 1372 چنین چیزی نداشتیم
حضورج. 72صفحه 200
که افرادی از درون نظام و از جناحهای اصلی رد صلاحیت شوند.البته این طبیعی است که اگر یک کسی در این جریانات از اصول نظام،دور شود یا با آن مقابله کند این حق نظام است که چنین افرادی را پالایش کند و اجازه ندهد آنها بیایند ولی اگر این مسأله به دوستان انقلاب و دلسوزان نظام نیز کشیده شود قطعاً مشکلات زیادی درست خواهد کرد. از اینجاست که تخم نفاق و کینه در میان دوستان انقلاب، رشد می کند.
اگر دقت کنید طی این سالها سران نظام و سران جناحها و بیشتر دلسوزان انقلاب هیچکدام از حذف رقیب خوشحال نبودند، برای اینکه می دانستند که چنین چیزی به اصل نظام لطمه می زند. یک حرکت نسنجیده ممکن است مشکلات عدیده ای را برای نظام ببار آورد.
مسأله مهم دیگر این است که نهادهایی که ماهیتاً اداره نظام اسلامی را برعهده دارند از منظر قانون اساسی مسئولند و نه از منظر جناحها.اگر آنها به لحاظ شخصی تعلق خاطری به یکی از جناحها دارند وقتی در جایگاه قانونی خود قرار می گیرند باید خود را بالاتر از جایگاه جناحی و تعلقات جناحی ملاحظه کنند. یک مسئولیت بالاتری به آنها واگذار شده و مسأله، حفاظت از نظام است. این نهادها که مسئولیت سخت تر و حساس تر و دقیق تری دارند باید مراقبت کنند تا جریانات جناحی به شکل درست و سالمش باقی بماند. نمی شود حس کنیم کسانی که 30 سال در کنار امام بودند، از قبل از پیروزی انقلاب با امام بودند تا لحظه رحلت ایشان و از آن موقع تا امروز نیز در کنار نظام بودند یکشبه از دایره دوستان انقلاب، خارج شوند و از دایره یاران امام، خارج شوند و کسان دیگری جایگزین آنان گردند. اینها دوستان نظام هستند. البته از اینکه کسان دیگری به این جمع اضافه شود نه کسی مخالف است و نه منطقی است که مخالفت کند. خط امام هم روشن و دقیق است و گستره آن آنقدر وسیع است که می تواند شامل اشخاص و طیف های گوناگونی بشود که اصول اندیشه امام را قبول دارند. گروههای جدید می توانند به این گستره بپیوندند ولی مرزهای اندیشه امام نیز دقیق است و توسط آن بزرگمرد بروشنی ترسیم شده است.
البته کنار گذاشتن افراد ساده است. می توان یک روز تصمیم گرفت و چشم را بست و خیلی ها را کنار گذاشت. ولی آنچه سخت است حفظ آنهاست که مسئولیت بزرگی است.
حضورج. 72صفحه 201
در هر حال من هم مثل خیلی های دیگر معتقدم که اساس مشکلات امروز از آنجاست که ما به ساختار جناحی نظام لطمه زده ایم و یک جناح را به لحاظ عقیدتی اصل قلمداد کردیم و دیگران را از حوزه انقلاب طرد نمودیم و در مقابل، جناحی دیگر مطالبی را برای خود طرح کردند و جناح مخالف را به کج فهمی وعقب ماندگی و تحجر محکوم نمودند. این مسأله مربوط به هر دو جناح بود یعنی آن سه گروهی که عرض کردم، نفوذیها، نادانها و تندروها که در هر دو جناح هستند، اینها مشترکاً باعث این لطمات شدند.
ساختار دو جناحی باعث می شد که فعالیتهای این گروهها تحت کنترل قرار بگیرد ولی وقتی ساختار جناحی نظام شکسته می شود اینگونه عناصر هستند که آزاد می شوند و می توانند فعالتیهای مخرب خود را تشدید کنند و نظام را به روزهایی برسانند در سال 88 که رهبری از آن به عنوان سال تلخ یاد کردند.
یک مطلب دیگری هم به نظر من مهم است و آن اینکه مردمسالاری دینی یک آموزه سیاسی نوینی است، هم در سطح دنیا و هم در فضای فقها و علمای جهان اسلام و بخصوص شیعه. بینش علما و فقهای شیعه به دلیل کنار بودن از مسائل قدرت سیاسی و عدم سازگاری با قدرتهای استبدادی حاکم، تفاوتهای ماهوی زیادی با دیگران دارد. مثلاً مرزبندی هایی که بین مقلدین یک مرجع با یک مرجع دیگر وجود دارد خیلی روشن است. در شرایط غیر سیاسی این مرزبندی ها هیچ اشکالات عمده ای ایجاد نمی کند. هرکسی مقلد یک مرجعی است و دیدگاههای مراجع نیز در آداب دینی در اکثر موارد مشابه یکدیگر است. ولی در باره مسایل سیاسی و اجتماعی که اختلاف رأی و نظر بروز و ظهور پیدا می کند اگر فقط با دید عقیدتی به آن توجه شود مشکل آفرین می شود زیرا ممکن است این اختلافات ماهیتاً منشأ عقیدتی نداشته باشد. به نظر بنده علما و کسانی که مسئولیت کار را به عهده دارند باید توجه ویژه به این مسأله داشته باشند. اقتدار یک فقیه در مرزبندی های عقیدتی خودش با دیگران، با خارج از جهان اسلام، با دشمن و... کاملاً با اختلافی که ممکن است در درون مجموعه نظام در موضوعات سیاسی و اجتماعی پیش بیاید متفاوت است.
روشن تر عرض کنم: شیعه هیچوقت غلبه عددی را در موضوعی که مسأله آن حق و باطل
حضورج. 72صفحه 202
است نپذیرفته است.یعنی اکثریت را ملاک حق و باطل نمی داند. برای شیعه، ملاک و پایه داوری، حق است. ولی اگر همین شیوه را در مسائل و ساختار درونی نظام بخواهیم ملاک قرار دهیم کار خطرناکی است. زیرا در مقولات سیاسی و اجتماعی درون یک نظام، مسأله اقلیت و اکثریت یا دیدگاههای مختلف اساساً موضوع حق و باطل نیستند. موضوع درست و غلط هم نیستند، موضوع دوست و دشمن هم نیستند، چون هیچکس نمی تواند بگوید یک جریان صد در صد درست فکر می کند. اگر اینطور بود فقط یک جناح شکل می گرفت. امروزه تمام حکومتها فهیمده اند که دوام یک حکومت به ابراز آشکار نظرات مخالف است و نه به پنهان کردن آن. وقتی انتقادات و مخالفتها آشکارا بیان شود حکومت قوی تر می شود حتی اگر با خسارتهایی نیز همراه باشد. شما در انگلستان، در فرانسه، در آمریکا و در خیلی جاهای دیگر ملاحظه می کنید که تظاهرات هست، ماشین آتش می زنند، ساختمان آتش می زنند و نظیر این کارها ولی چون اینها یک بحران سیاسی و اجتماعی تلقی می شود اصلاً به آن رنگ مخالفت با نظام نمی دهند. چون ماهیتاً هم اینطور نیست. این کارها مخالفت با یک پدیده ای است، مخالفت با یک اتفاقی است، مخالفت با یک تصمیم گیری است. اینها چیزهایی است که باید به آن توجه شود.
به نظرم چنین مسائلی باید خصوصاً در قوه قضائیه مورد بررسی و مطالعه بیشتری قرار گیرد.
حضورج. 72صفحه 203
چنین اتفاقاتی در بدترین حالت یک نوع بیماری محسوب می شود که باید آن را علاج و اصلاح کرد. برخوردهای تند و خشن در درون حکومت به عامل وحدت نظام صدمه می زند.
ما هرگز انتظار نداشتیم و نداریم، که در جمهوری اسلامی زندانی سیاسی داشته باشیم، یعنی آنچه از بزرگانمان آموختیم مانند شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید باهنر و بزرگان دیگر و آنچه به ما آموختند از سیرۀ حضرت رسول(ص) و حضرت علی(ع)، انتظارمان اساساً همین است که نظام جمهوری اسلامی زندانی سیاسی نباید داشته باشد. اصلاً برای نظام جمهوری اسلامی با این پشتوانه عظیم مردمی و قدرت بی پایان،منطقی نیست که زندانی سیاسی داشته باشد. منتقدان وحتی مخالفان هرچه آزادتر باشند باعث دوام و قوام بیشتر نظام می شوند. البته نظام، خط قرمزهای خود را دارد و اجازه نمی دهد کسی از آن مرزها رد شود ولی آنها که دوست انقلاب هستند و دلسوز نظام هستند اگر اشکالی دارند بهتر است بیایند بگویند تا مسائل و مشکلات درون نظام حل شود. امام در اینگونه مسایل سخنان روشنی دارند. علاوه بر منشور برادری، پیام منشور روحانیت و سایر سخنان و نوشته های حضرت امام دارای تذکرات مهمی است از جمله اینکه روحانیت باید برای مسائل سیاسی و مشکلات دنیا راه حل داشته باشد. طبعاً در درون خود نظام بایستی به این مسائل و راه حل های اصولی بیشتر توجه شود.
حضور: این محرز است که جمهوری اسلامی ایران دشمنان خارجی زیادی دارد و عوامل قدرتهای استعماری در کشور ما بیکار ننشسته اند ولی در هر حال آنها از نیروی خود ما و از گرایشهایی که در دورن خود ما شکل می گیرد برای ضربه زدن و ایجاد اختلاف و تفرقه استفاده می کنند. مثلاً بعضی از نویسندگان و تحلیلگران می گویند رشد طبقه متوسط در ایران و رخ نمودن مطالبات جدید زمینه تازه ای است برای ایجاد اختلاف و بهم خوردن تعادل داخلی نظام. چطور می توان اختلافات طبیعی داخلی را در مرز اصول انقلاب نگاه داشت و کنترل کرد؟
شکوهی: من اجازه می خواهم یک مورد را از باب مصداق بیان کنم و از آنها نتایج نظری را که مترتب بر آنهاست، اتخاذ کنم. قبل از انقلاب، دعوایی داشتیم درباره فهم دین میان روشنفکران مسلمان و روحانیت. نسل ما به یاد دارند که چه بحثهایی در باره دکتر شریعتی و نگاه او به
حضورج. 72صفحه 204
روحانیت در آن سالها وجود داشت. در آن ایام، جریانی را می بینیم که در پوشش دفاع از یک طرف، تعارضات میان این دو جریان را دامن می زد. یک جریان می خواست روشنفکر بازی در بیاورد و به اسم دفاع از نوآوری و روشنفکری دینی به نفی روحانیت بپردازد و نیاز جامعه به این حوزه بزرگ علمی و کارکرد تاریخی آن را نفی کند، نقش اجتماعی آن را نپذیرد و حتی تلاش می کرد تا بنیان روحانیت را در جامعه اسلامی از بین ببرد. در مقابل کسان دیگری را در درون روحانیت می دیدیم که در موضع دفاع از روحانیت اصرار داشتند که روشنفکری دینی را به کفر متهم کرده و کل جریان روشنفکری دینی را انکار کنند. من تعمداً اسم یکی از این بزرگان را می برم که در آن سالها تا حد تکفیر دکتر شریعتی پیش رفت. جناب آقای مصباح بر سر حمله به شریعتی و نفی شریعتی و انکار تأثیر شریعتی در دیندار کردن جوانان، کار را به آنجا رساند که به تکفیر مرحوم شریعتی روی آورد. این عمل منجر به آن شد که یک جریان بزرگ انقلابی که در مدرسه حقانی در قم به صورت منسجم کار می کردند، از هم فرو پاشید و شهید بهشتی و دوستانش از آقای مصباح جدا شدند. در همان سالها خیلی از چهره ها از جمله مقام معظم رهبری به دفاع از شریعتی پرداختند و چنان موضع گیریهایی را علیه ایشان رد و انکار کردند.
حالا یک نگاه به موضع گیری حضرت امام بیاندازیم. در زمان شهادت حاج آقا مصطفی، در سال 1356 وقتی حضرت امام می خواستند درسها و بحثهای خود را در نجف اشرف مجدداً شروع کنند، یک سخنرانی عمومی کردند و اوضاع و شرایط کشور را تبیین کردند و از جمله به نقد روشنفکری دینی پرداختند و گلایه خود را از مرحوم شریعتی بدون نام بردن از شریعتی بیان کردند. در این سخنرانی همین نگاهی که در منشور برادری هست، آنجا هم وجود دارد. امام می پذیرند که ما، دو جریان داریم که هر دو جریان دغدغه دینی دارند. در آن سخنرانی به علما و روحانیون می گویند این روشنفکران اگر درد دین نداشتند که نمی آمدند راجع به مسائل اسلامی بنویسند و بخوانند و بگویند. معلوم است که اینها درد دین دارند که وارد این موضوعات می شوند. خوب، حالا اینها اشکالاتی دارند، مبانی آنها اشکال دارد، با زبان نرم و لیّن بدون تکفیر، بروید و حرفهای خود را به آنها بزنید. اینها تأثیرات گسترده خواهند داشت. اینها قدرت آینده جامعه ایران
حضورج. 72صفحه 205
خواهند بود. شما با نفی روشنفکران می دانید چه بلایی به سر روحانیت می آورید؟ می دانید نسل بعدی چه قضاوتی در باره روحانیت خواهد کرد؟ بعد خطاب به همین روشنفکران دینی می گویند شما مگر دلتان نمی خواهد که تحولی بوجود بیاید و کاری بکنید؟ چرا فکر می کنید به روحانیت نیازی نداریم؟ این حرف چیست که اسلام بدون آخوند. شما بدون آخوند هیچ کاری نمی توانید بکنید. بعد شروع می کنند از تاریخ مثال آوردن و شواهد دادن برای اینکه روحانیت چقدر در بسیج توده ها تأثیر داشته، چقدر جلوی استبداد ایستاده، چقدر جلوی استعمار ایستاده و نقش تاریخی و اجتماعی روحانیت و این جامعه بزرگ علمی را تبیین می کنند. خیلی ها معتقدند که این سخنان حضرت امام، نقد مرحوم شریعتی است. من هم فکر می کنم اینگونه است با این توضیح که بسیاری از مفاهیم و محتوای سخنان امام در دفاع از روحانیت، در خود آثار مرحوم شریعتی نیز با بیانی بسیار زیبا منعکس شده و همین نقشهای روحانیت اصیل مورد تأیید و تأکید ایشان هم قرار گرفته است.
شما همان جریان سالهای قبل از انقلاب را که بنا را بر نفی و تکفیر، عدم تحمل و بی مدارایی با نیروهای دیگر می گذاشت تا امروز ردیابی بکنید و ببینید آیا یک سر منازعات سیاسی و فکری امروز ایران، همین ها نیستند که به جای تحمل و به جای مدارا و به جای همزیستی و به جای نزدیک کردن دیدگاهها، بنا را بر تفرقه و تعارض و تضاد گذاشته اند؟ آیا اینها همانها نیستند که در یک مقاطعی چون از تأثیرگذاری بر جامعه عاجز بودند و به تعبیر امام در بعضی از مقاطع از اداره یک نانوایی نیز عاجز بودند اما امروز از فرصتهایی که ایجاد شده استفاده می کنند و خود را مروج مبانی و تفکرات امام خمینی قلمداد می کنند که البته در خیلی جاها با آرای امام تناقض دارد؟
بنابراین من فکر می کنم نگاه امام امروز هم با همان رویکرد می تواند مبنا واقع شود اما متأسفانه به واسطه کسانی کمرنگ شده و میدان برای جولان کسانی که خیلی با نگاه امام به جناحهای سیاسی نگاه نمی کنند، باز شده است و به همین دلیل، اکنون باید اندیشه های امام بیشتر مورد تأکید و بازخوانی قرار بگیرد.
نکته دیگری که به نظر من اهمیت دارد اینکه ما نه تنها از کثرت و تکثر و تعدد جناحهای
حضورج. 72صفحه 206
سیاسی نباید ناراحت باشیم بلکه همانگونه که آقای دولت آبادی گفتند در بعضی جاها باید از آن استقبال کنیم برای اینکه در درون جبهه انقلاب برای مردم فرصت انتخاب بیشتری ایجاد می شود. یکی از رخدادهای مهم دوران حضرت امام، شکل گیری مجمع روحانیون مبارز بود. همه قبول دارند که به صورت مستقیم و غیرمستقیم این تشکل با نظر حضرت امام بوجود آمد و رشد کرد و تأثیرات سیاسی خود را در آن مقطع گذاشت و خیلی از نهادها از جمله مجلس سوم را این گرایش فکری بدست گرفت. یکی از تحلیلهایی که همان زمان گفتند و بعدها شواهد و قراین فراوان تری برای آن پیدا شد این بود که حضرت امام بر این باور بود که ما باید موجهایی ایجاد کنیم و طیفها و جریاناتی را خودمان مدبرانه بسازیم که اگر گروهی از مردم و جوانان از طیفی از جبهه انقلاب رنجیدند، از برخی از نیروها فاصله گرفتند، از عملکرد یک روحانی مثلاً خوششان نیامد، این امکان را داشته باشند که به سمت جریان دیگری بروند که آن هم اتفاقاً در جبهه انقلاب هست. بنابر این اگر جریانات روشنفکری دانشگاهی از برخی از روحانیون سنتی ما فاصله بگیرند حتماً باید هدایت این جریان را بدست کسانی داد که در جبهه انقلابند ولی مثلاً روشنفکرتر، مردم گرا تر، عدالتخواه تر
حضورج. 72صفحه 207
هستند و آرمانهای مورد پسند جوانان را بیشتر مورد تأکید قرار می دهند.
به گمان من در وضعیت فعلی بعضی از نیروهای سیاسی تصورشان این است که اگر انقلاب یک کاسه و حکومت یکدست بشود، این به نفع آنهاست در حالی که قطعاً به نفع آنان نیست. برای اینکه فرصت انتخاب از میان جبهه انقلاب از بسیاری از افراد جامعه گرفته می شود و در نتیجه، انتخابها به بیرون از نظام هدایت خواهد شد. هنوز در جبهه انقلاب، نیروهای مسلمان و انقلابی و روحانی با سابقه از یاران امام وجود دارند که می توانند بسیاری از بحرانهای فکری و سیاسی را مهار کنند و اصلاً مجالی برای نیروهای بیرون از حکومت نماند که جلب توجه بعضی از جوانان ما را بکند. اما متأسفانه با این مدل برخورد، با یک کاسه کردن، با حذف نیروها، با نسبت دادن نیروهای انقلاب به دشمن، عملاً این امکان انتخاب را از دورن می گیریم و حتی با بعضی از گفتارها و رفتارها، نیروها را به خارج از نظام سوق می دهیم. به نظر من این اوج بی هنری است که قطعاً امام از این اتهام مبراست. حضرت امام، برعکس، هنرمندانه و مدبرانه در این موضوع وارد می شد که در موارد متعدد، سابقه آن موجود است.
نکته دیگری که به نظر من اهمیت دارد اینکه از میان نیروهای انقلاب، جریانات سنتی تر ما به دلیل نوع نگاهشان به دین و پایبندی شان به ارزشها و نیز فهم سنتی از این مفاهیم، خیلی در معرض انحرافاتی چون گریز از دین و فاصله گرفتن از دین قرار ندارند. این جریانات سنتی ممکن است متحجر بشوند ولی ممکن نیست بی دین بشوند. در مقابل، جریانات روشنفکری موجود در جامعه ما- حالا تحت تأثیر رشد طبقه متوسط که اشاره کردید یا تحت تأثیر رسانه های گروهی جدید که در سطح بین الملل عمل می کنند و برداشته شدن مرزها و ظهور اندیشه های تازه و خیلی از این عوامل- ممکن است اساساً کل بنیان اعتقادی شان از دست برود. ما اگر قرار باشد رأفتی به خرج بدهیم این رأفت را باید متوجه کدام یک از این دو جریان بکنیم؟ من فکر می کنم سیرۀ اسلامی حضرت امام می گوید که ما بایستی برای نگه داشتن این جریان که در معرض لغزندگی قرار دارد و احتمال گریز از دین آن هست تلاش خود را بکنیم که اینها را همچنان به دین، خوشبین و به ارزشهای انقلاب پایبند نگه داریم وگرنه با جریانات مقابل که تکلیف روشن است.
حضورج. 72صفحه 208
امام با همین روش اسلامی، توجه خودش را برای جلب اینگونه نیروها در جبهه انقلاب معطوف کرده بود. در اسلام بخشی از زکات را برای «تألیف قلوب» به تازه مسلمانها می دادند. چرا این اولویت را قائل شدند؟ برای اینکه آنها تازه مسلمان بودند و می باید به آنها رسید.
در روزگار ما، وضع ثابت قدمها روشن است. اگر انعطافی داشته باشیم باید نسبت به آنهایی باشد که در معرض لغزشند. امروز جوانان در زوایای مختلف، تردید فکری و اعتقادی و سیاسی دارند و صدها سؤال جلویشان سبز شده و عملکردهای ما را بر نمی تابند. حال اگر ما به جای اینکه دست رأفت به سرشان بکشیم، بیاییم با عملکردهای خشن و با سیاست حذف، اینها را از کل جبهه انقلاب دور بکنیم، آیا واقعاً این روش اسلام و امام است؟ امام در یک مقطعی تعبیر بسیار زیبایی دارند. به ایشان اطلاع دادند که در دانشگاهها برخی از آقایان آمدند و گفتند سیاست یک تکلیف شرعی است و در این موضوع، مجتهدین حق نظر دارند و مردم هم باید ببینند مجتهدین چه می گویند تا همان را تبعیت کنند. حضرت امام بلافاصله به این مطلب اعتراض کردند و طی یک سخنرانی تند گفتند این جمله از تز اسلام منهای سیاست هم خطرناکتر است چون آنجا که می گفتند آخوندها نباید در سیاست دخالت کنند آخوندها را از مردم می گرفتند اما اینجا که
حضورج. 72صفحه 209
می گویند سیاست اختصاص به آخوند و مراجع و علما دارد، مردم را از روحانیت می گیرند و این خطرناکتر است.
به نظر من در سالهای اخیر جهت گیری امام در مواجهه با نیروهایی که احساس می کنیم بایستی رأفت بیشتری نسبت به آنها بخرج داده و سیاست جذب نسبت به آنها بیشتر اعمال شود، مغفول واقع شده است. همانگونه که گفتم خیال ما از نیروهایی که از موضع سنتی به انقلاب وابسته هستند، راحت است و حتی توپ و تشر هم به آنها بزنیم از دامن انقلاب نمی ریزند. آنها آنقدر پایبندی سنتی به دین دارند که برخی از روشنفکری های نسل جوان را اصلاً حاضر نیستند تجربه کنند و شاید به همین علت بعضی جاها نوعی جمود فکری هم بر تفکراتشان حاکم شده باشد. خطر برای آنها دچار شدن به تحجر و جمود است. در حالی که اینها مورد رأفت واقع می شوند و در مقابل، بخش بزرگی از جامعه یعنی نسل روشنفکران این جامعه، اساساً به هیچ انگاشته می شوند و ایده و آرمان و حضور و نقش و تبلیغ آنها از دین از آنها سلب می شود. این است که من فکر می کنم از روش و سیرۀ حضرت امام خیلی فاصله گرفته ایم.
حضور: در واقع اصلاً یکدستی و یک کاسه بودن نیروهای درون یک جامعه یا یک واحد سیاسی امکان پذیر نیست و گرایشهای مختلف وجود دارد. حتی در صورت یک کاسه شدن هم پس از مدتی خود را نشان می دهد و باز هم انشعاب و دو جناحی یا چند جناحی حاکم خواهد شد .گویی اختلاف نظر طبیعت بشر است و در طول تاریخ، حکومتها هرگز نتوانسته اند برای مدت طولانی اتباع خود را یکدست و یکپارچه نگاه دارند. ولی ما در اینجا به ذات بشر کاری نداریم بلکه علل و عوامل اجتماعی مسائل روز را بررسی می کنیم. همانطور که عرض شد بعضی از نویسندگان، رشد طبقه متوسط را از عوامل بهم خوردن بخشهایی از تعادل جامعه می دانند که در سال گذشته نیز خود را نشان داد. خوب است جناب دولت آبادی در این زمینه نیز توضیح بفرمایند.
دولت آبادی: من هم در ادامه فرمایشات آقای شکوهی و آنچه جنابعالی اشاره کردید عرض می کنم بعضی مسائل که مطرح می شود درباره رشد طبقه متوسط و مطالبات آنها، چنین مسائلی در نظام سیاسی آنقدرها مطرح نیست چون این وضعیت در سایر نقاط دنیا نیز اتفاق افتاده است.
حضورج. 72صفحه 210
حضور: خوب، بر اثر آن تغییراتی هم بوجود آمده است.
دولت آبادی: بله، ولی این تغییرات به معنای تغییر نظام سیاسی نبوده است. بزرگترین رشد رفاه و ثروت در اروپای غربی و آمریکای شمالی پیش آمد ولی نظام سیاسی آنها تغییر پیدا نکرد. البته دولتها مشکلاتی داشتند اما ربطی به ماهیت نظام نداشت. این قدرتِ یک نظام سیاسی را می رساند که گروه بزرگی از شهروندان را به رفاه برساند و در شرایط مطلوب قرار دهد. کدام نظام سیاسی از بابت رشد طبقه متوسط احساس خجالت و ناراحتی می کند؟ درست است مطالبات جدیدی مطرح می شود ولی نظام هم به همان اندازه رشد کرده است و به این گونه مطالبات پاسخ می گوید. چون راهی غیر از این وجود ندارد. نظام سیاسی اصلاً برای همین بوجود می آید که بتواند به مطالبات مردم جامعه خودش پاسخ گوید که این مطالبات حتماً درخواست یک چیز مادی نیست. مثلاً هویت ملی خودش یکی از مطالبات اساسی است. جامعه، منافع ملی خودش را طلب می کند. انقلاب اسلامی یک واکنش بزرگ بود برای مطالبه استقلال از قدرتهای بیگانه. استقلال، خواست بزرگ مردم ما بود و هست. انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی به این خواست بزرگ ملی پاسخ داد.
امروز جامعه ما به طور طبیعی نسبت به زمان جنگ، مطالبات بیشتری دارد ولی کشور هم برای پاسخگویی به نیازهای جدید امکانات بیشتری دارد. به نظر من اساس کار در این است که ما
حضورج. 72صفحه 211
هنوز با مسائل دنیای مادی و مدرن و استخراج احکامی که متناسب با این شرایط باشد به تلاش بزرگی دست نزده ایم و کار بزرگی در این زمینه انجام نداده ایم. بعضی مشکلات تاریخی هم داریم که به این آسانی ها حل نمی شود. یک نکته در این رابطه عرض می کنم: حکومت حضرت رسول(ص) و حضرت علی(ع) از نظر خیلی از بزرگان الگوی حکومت است در حالی که از نظر امام خمینی، منبع حکومت است. شما در الگو گرفتن می خواهید شکل الگوی خود بشوید ولی وقتی این الگو می شود منبع، شما از آن استنباط می کنید. مثلاً یک پدیده جدید بوجود می آید شما می گردید و نحوه برخورد با آن را و حکم مسأله را از آن منابع استخراج می کنید. مسأله اقلیت و اکثریت از ابتدای رحلت حضرت رسول(ص) در جهان اسلام پیش آمد که تبعات نامطلوبی داشت. ولی همین اقلیت و اکثریت در دل یک نظام، موجب قدرت نظام می شود. این اقبالی که در دنیا بعد از انقلاب اسلامی ایران به فقه سیاسی شیعه شد باور نکردنی است. چون توانست انقلابی را رشد دهد و به پیروزی برساند و نیروهای فراوانی را درون خود جذب کند و آنها را در انتخابات متعددی سازماندهی کند که در روش و منش اختلافات اساسی داشتند. این نظام توانست همه آنها را جذب کند و قدرت خود را به منصه ظهور برساند. همچنین بیشترین رشد اقتصادی و اجتماعی و سیاسی را هم داشته باشد. نظام ما هیچوقت از رقابتهای سیاسی خالی نبوده است.
به هر حال همانطور که شما اشاره کردید اگر اجزای حکومت، یکدست یکدست هم باشد از درون خودش تجزیه می شود.اشخاص با هم اختلاف پیدا می کنند،گرایشهای مختلف بوجود می آید و این یک مسأله طبیعی است. پس آن قاعده ای که شیعه نفی اش می کرد و می گفت ملاک آن حق است، بحث حق و باطل بود. ولی در مورد بحث ما بحث حق و باطل نیست بلکه بحث تقویت نظام اسلامی است. داشتن جناحهای مختلف برای نظام اسلامی رحمت است.همانطور که اختلاف علما رحمت است، اختلاف سیاسی هم رحمت است.آن برای دین است و این برای نظام سیاسی دینی است.
مسأله مهم دیگری که به نظر من می رسد این است که بخشی از حاکمیت، اعتماد خود را به مردم از دست داده است یا اعتماد به مردم کم شده است. من جنبه های واقعی و عملی موضوع را
حضورج. 72صفحه 212
در نظر دارم وگرنه هیچکس نمی تواند بیاید در تلویزیون بگوید من به مردم اعتماد ندارم. خوب، منطقی هم نیست. ولی وقتی شما عملکردها را می گذاری و صغرا و کبرا می کنی به این نتیجه می رسی. اگر اعتماد ما به مردم همچنان که در دوران انقلاب و جنگ بود پایدار باشد می دانیم که اینها همان مردمی هستند که به بنی صدر رأی دادند بعد هم خودشان وقتی خیانت بنی صدر آشکار شد رأی خودشان را پس گرفتند. حادثه ای که ممکن بود در هر جای دنیا اسباب معضلات عجیب و غریب شود و در شرایط عادی هم مشکلات زیادی داشت در جمهوری اسلامی ایران در آن شرایط دشوار با کمترین خسارات ممکن حل شد. در سالی که نظام تأسیس شده بود یک رئیس جمهور منحرف، مردم را با شعارهای خود فریب داد و مردم هم به او رأی دادند. امام او را می شناخت و مسائل را می دانست ولی حتی فرماندهی جنگ را نیز به او واگذار کرد و او را تا آخر حمایت کرد برای اینکه نمی خواست در جمهوری اسلامی اولین رئیس جمهور به چنان سرنوشتی دچار شود. امام می خواست او را طوری اداره کند که مردم هم از رأی خود پشیمان نشوند. امام می خواست بالاخره با کم و زیاد با او مدارا کند زیرا برای امام، رأی مردم مهم بود. ولی بنی صدر خودش سماجت و کینه ورزی کرد و مردم هم در کنار مسئولین خودشان مسأله اش را حل کردند.
حضورج. 72صفحه 213
از آن مسأله مهمتر مسأله منافقین مسلح است که تا اعماق نظام نفوذ کرده بودند و از داخل و خارج مسلحانه هجوم آوردند برای نابودی نظام ولی با تدبیر امام و قدرت مردم از پای درآمدند و فرار کردند. مسأله آنها حل شد و حداکثر اعتراضی که ضد انقلاب فراری مطرح کرد این بود که چرا عده ای از ما را اعدام کردید. طبیعی است که یک محارب مسلح که می خواهد یک نظام مردمی را از بین ببرد و در کنار دشمن خارجی علیه کشور خودش فعالیت و جاسوسی می کند و مسئولان و مردم کشورش را به بدترین وضعی می کشد چنین مجازاتی دارد.
بازهم مسأله بزرگتر از این، جریان آیت الله منتظری بود. این موضوع یک مسأله نخبگانی بود در داخل نظام. نخبگان نظام نیز آن را حل کردند. درست است امام، پرچمدار بود و این کار را به نتیجه رساند ولی نخبگان همکاری لازم را کردند و مسأله ای که می توانست برای آینده نظام معضلات بزرگی درست کند با تدبیر امام و آگاهی و حمایت مردم حل شد. به هر حال غرضم این است که اگر ما اعتماد کنیم به مردم و باور کنیم که تکثر سیاسی و بودن گرایشهای مختلف برای نظام ما مفید است خیلی از مسائل حل می شود. البته من با خائنین و نفوذی ها کاری ندارم. این وظیفه وزارت اطلاعات است که آنها را شناسایی کند و دستگیر کند و به مقامات قضایی تحویل دهد. اتفاقاً وظیفه ما پالایش همین عناصر است ولی این درست نیست که چون ما نمی توانیم این کار را بکنیم پس یک حکم کلی بدهیم و همه را در قالب آن حکم کلی از صحنه فعالیت سیاسی دور کنیم یا هرکسی را که نقد و اعتراضی دارد وابسته به دشمن معرفی کنیم. اعتماد به مردم حلال مشکلات است و در وقایع اخیر هم بدون همکاری مردمی و بدون قدرت مردم مسائل حل نمی شد.
حضور: پس شما اعتقاد ندارید که تحولات اجتماعی نظیر رشد طبقات متوسط، رشد شهر نشینی، رشد سوادآموزی و همین رشد مشارکت سیاسی و اقتصادی می تواند در تحولات سیاسی مؤثر واقع شود؟
دولت آبادی: من می گویم چنین مسائلی مانند رشد طبقه متوسط از مباحث جامعه شناسی
حضورج. 72صفحه 214
غربی است که آنها برای بررسی تحولات سیاسی خودشان مطرح کرده اند و عیناً قابل کپی برداری برای کشور ما نیست مضافاً اینکه چنین تحولاتی منجر به تخریب نظامی سیاسی آنها نشده است.
حضور: وقتی ما از دنیای مدرن و تحولات دنیای مدرن سخن می گوییم طبعاً بایستی چنین چیزهایی را نیز لحاظ کنیم. حضرت امام هم در همین منشور برادری به خیلی از این تحولات اشاره کرده اند و علما را به بررسی و چاره جویی دعوت کرده اند.
دولت آبادی: درست است. ولی در دنیای مدرن نظامهای سیاسی متفاوتی با بینشهای متفاوتی وجود دارند و با حفظ نظام خودشان تحولات جدید را پیش می برند. امروزه درکی که از نظام اسلامی داریم با گذشته متفاوت است.مثلاً قبل از انقلاب وقتی راجع به اقتصاد اسلامی فکر می کردیم همه همّ و غم ما این بود که مضاربه و مساقات و اینها چگونه باید باشد. بعداً حضرت امام در نامه ای خطاب به مقام معظم رهبری نوشتند که حکومت چه امکاناتی دارد و اینگونه
حضورج. 72صفحه 215
مسائل اصلاً می تواند کنار گذاشته شود. قابلیتی که امام از نظام اسلامی مطرح کردند قبلاً مطرح نبود. ایشان اعتقاد دارند که تمام اختیارات حکومتی یا در واقع وظایف حضرت رسول(ص) و حضرت امیر(ع) را ولی فقیه دارد.
یک نکته آخری را نیز می خواهم عرض کنم. ببینید تا صد سال گذشته مسائل سیاسی و حکومتی و مباحث مربوط به موضوعات اجتماعی اساساً در حوزه ها مطرح می شد که فضاهای بسته ای بودند. در این دوران، هم روشنفکران منحرف بوجود آمدند و هم روشنفکران سالم. اینها با آموزه های کلامی جدید و با اندیشه های جدید آشنا شدند و اندیشه خود را به میان مردم آوردند و مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام را از آن فضای بسته خارج کردند. بعضی از منحرفین اینها تأثیرات سویی داشتند مثلاً انقلاب مشروطه را به انحراف کشیدند و بعضی دیگر از رضا شاه حمایت کردند و آن ساختار سیاسی دیکتاتوری را تثبیت کردند. ولی بعضی دیگر از جریان روشنفکری اسلامی در برابر روشنفکری غربگرا ایستادند و بر اسلام اصیل تأکید کردند. از سالهای دهه 40 این جریان خود را نشان داد و چهره هایی مانند شهید مطهری، شهید بهشتی، مرحوم شریعتی و مرحوم جلال آل احمد دیگران در عرصه اندیشه اسلامی ظاهر شدند. امام خمینی که خود الهام بخش آنان بود تلاش کرد این جریان روشنفکری دینی را با روحانیت بهم گره بزند و پیوند محکمی درست کند و موفق هم شد.
من فکر می کنم در حال حاضر عده ای دارند این جریان فکری را که در درون انقلاب اسلامی رشد کرد از انقلاب اسلامی دور می کنند.در حالی که اینها را باید در درون انقلاب نگاه داشت. اینها سرمایه های بزرگی هستند برای اینکه انتقاد کنند و سؤال مطرح کنند و با همکاری حوزه ها پاسخهای درست و اساسی را از منابع استخراج کنند.
حضور: در واقع همانطور که امام اعتقاد داشتند آنچه می تواند معضلات امروز جامعه ما را حل کند اجتهاد پویاست که از نظر شما با همکاری و فعالیت روشنفکران دینی به صورت کاملتری بدست خواهد آمد.ولی این موضوع جریانی است که در حال و آینده بایستی وجود داشته
حضورج. 72صفحه 216
باشد.آنچه در وضعیت فعلی مطرح است همین اختلالی است که در ساختار سیاسی درون جبهه انقلاب پیش آمده است که با دیدگاه حضرت امام همخوانی ندارد.مناسب است که برادران گرامی ضمن یک جمع بندی چنانچه نظر دیگری هم دارند بیان بفرمایند.
شکوهی: اگر من یک بخش از حرفهای خود را نگویم شاید جفای به حضرت امام باشد.اجازه دهید با این بیان، سخنم را به پایان می برم. یکی از موضوعاتی که به نظر من جزء جوهره تفکر حضرت امام است و در مناسبات حکومت و جناحهای سیاسی بشدت تأثیر می گذارد، نگاهی است که امام به برخورد فراجناحی داشت و نهادهایی را فراتر از جناحهای سیاسی تعریف می کرد. نهادهایی مانند شورای نگهبان، نیروهای مسلح و غیره، نهادهای عمومی انقلابند که هویت و کارکردشان فراتر از جناحهای سیاسی است. هرگاه این نهادها و این مجموعه ها با هدف حذف یک جریان سیاسی و به نفع یک جریان سیاسی دیگر،در درون نظام بکار گرفته شوند،هم به پایگاههای مردمی و مشروعیت مردمی خود صدمه می زنند و هم انقلاب را دچار معضلات و مشکلات عدیده می کنند و هم از آن آرمان و خطی که حضرت امام برای حکومت ترسیم کرده بود، فاصله می گیرند. ما بدون اینکه بخواهیم مرعوب دستاوردهای جدید بشر بشویم با عقلانیت و کشورداری مدرن هم باید آشنا باشیم. عناصری که اجزای اصلی حکومت را تشکیل می دهند ریشه در منافع ملی دارند، از بودجه عمومی مصرف می کنند و با امکانات دولتی و ملی عمل می کنند. قاعدتاً اینها نمی توانند جهت گیری حزبی و جناحی داشته باشند.
من معتقدم یکی از عواملی که منجر به این شد که رهنمودهای امام برای تنظیم مناسبات
حضورج. 72صفحه 217
جناحها، مغفول واقع شود لحاظ نکردن این بعد دیدگاه حضرت امام بود. یعنی برخی از نهادها و ارکان حکومت که بایستی فراجناحی عمل کنند خودشان را در درون جناحها تعریف کردند. مثلاً شورای نگهبان به عنوان یک نهاد فراجناحی و نیروهای مسلح به عنوان یک قدرت ملی، جایگاهی فراجناحی دارند. در انتخابات سال گذشته هفت یا هشت نفر از اعضای شورای نگهبان رسماً به سود یک کاندیدا وارد صحنه شدند. این کار مورد اعتراض و انتقاد خیلی ها قرار گرفت که نهادی که به عنوان داور در صحنه حضور دارد نباید به گونه ای عمل کند که جانبداری پیشاپیش آن نسبت به یک کاندیدا مشخص شود. در پی این انتقادها بود که اخیراً آقای کدخدایی از طرف شورای نگهبان در مصاحبه ای گفتند یقیناً آنچه در این انتخابات اتفاق افتاد دیگر در انتخابات بعدی تکرار نخواهد شد. امیدواریم این درس و تجربه تحصیل شده باشد که نهادی مثل شورای نگهبان، خود را در درون جریانهای سیاسی معرفی نکند و فراتر از آنها باشد. همچنین در مورد نیروهای مسلح و لزوم عدم مشارکت آنها در فعالیتها و بازیهای سیاسی، حضرت امام تأکیدات مکرر دارند. در اینکه نیروهای مسلح ما عضو احزاب نیستند من تردیدی ندارم. این رهنمود حضرت امام کاملاً رعایت شده و اجازه داده نمی شود که افراد عضو نیروهای مسلح، وارد احزاب و گروهها شوند و عضو آنها باشند. اما حضرت امام هشدار دیگری هم خطاب به نیروهای مسلح دارند و آن اینکه این نیروها در بازیهای سیاسی نیز وارد نشوند. این سخن را امام در جاهایی گفته اند که کاندیداهای سیاسی مورد حمایت نیروهای مسلح و سپاه و بسیج قرار می گرفتند. حتی امام یک بار گفتند به شما چه ربطی دارد که چه کسانی به مجلس می روند. بنابراین حمایت یا عدم حمایت از یک کاندیدا و بکار گرفتن سازمان و تشکیلات و بودجه و امکانات یک نیروی نظامی به نفع یک کاندیدا، یقیناً فاصله گرفتن از دیدگاههای امام خمینی است. این موضوع را نیز من از عوامل تفرقه های موجود می دانم و معتقدم تأثیر سوء خود را گذاشته است. هیچیک از جناحهای سیاسی این انتظار را ندارد که در یک رقابت سیاسی، صحنه بازی بهم بخورد. البته اشکالی ندارد که این نیروها خارج از جایگاه خود از کاندیدای خاصی حمایت کنند و طبعاً مثل همه مردم حق رأی دارند. آنها شهروند این مملکت هستند ولی در شخصیت حقوقی خود جزء نهادی هستند که توان و امکانات آنها
حضورج. 72صفحه 218
مربوط به منافع ملی است و نبایستی در جهت حمایت از جناحهای سیاسی بکار گرفته شود. فراتر قرار گرفتن نهادهای عمومی از گروهها و احزاب، هم به سلامت انتخابات و رقابتهای انتخاباتی کمک می کند و هم سوء استفاده جناحها را از امکانات ملی سدّ می کند و هم اینکه فرصت لازم را برای همه جناحهای سیاسی ایجاد می کند تا به همان مبانی که از دوران امام برای اداره کشور تثبیت شده بود، پایبند بمانند.
خلاصه این که متأسفانه در سالهای اخیر، مسائلی در درون جبهه انقلاب مطرح شده که در بعضی موارد، امکان بهم رسیدن مجدد آنها را تقریباً باید منتفی بدانیم. در واقع به علت غفلت از رهنمودهای امام خمینی، سوء ظن و دشمنی میان جناحها به شکلی در آمده که گفتگو و مصالحه مجدد غیرممکن به نظر می رسد. یعنی هیچکدام از این جناحها، از زاویه دید حضرت امام به قضایا نگاه نمی کنند که همه نیروهای درون انقلاب می خواهند خدمت کنند. نزدیک کردن مواضع نیز در دستور کار کسی قرار ندارد. ولی بنده معتقدم که اگر می خواهیم به عدالت عمل کنیم و انقلاب را برای آینده نگه داریم و نیروهای انقلاب را حفظ کنیم، همچنان تنها راه چاره، رجعت به رهنمودهای امام خمینی و محکمات اندیشه ایشان است.
دولت آبادی: من هم فکر می کنم مناسبات جناحها باید بر اساس همان منشور برادری و
حضورج. 72صفحه 219
منشور روحانیت و سایر دیدگاههای عمیق حضرت امام مجدداً ساماندهی شود. زیرا اگر نظام از جناحها خالی شود یا از یک جناح خالی شود حتماً صدمات سختی خواهد دید، بخصوص حالا که دشمنان جلو آمده اند و کاملاً پشت در قرار گرفته اند.امروزه باید ساز و کار سیاسی نظام قوی تر از گذشته درست شود. باید از اشتباهاتی که روابط میان جناحها را تیره کرده پند گرفت تا در آینده شاهد چنین مشکلاتی نباشیم. باید سعی کنیم حداکثر مشارکت را با اعتماد به مردم، سرو سامان دهیم بگونه ای که مشروعیت نظام را بیش از پیش بالا ببرد و هیچکس احساس نکند که در آراء او دخل و تصرفی شده است. این حس به هر صورت در انتخابات سال گذشته بوجود آمد در حالی در انتخابات ریاست جمهوری دوره قبل علیرغم اینکه آقای هاشمی ادعای تقلب داشتند ولی این حس در جامعه بوجود نیامد زیرا مردم در مجموع حس می کردند از آراء آنان پاسداری شده است.
ما همه باید بدانیم که یک جناح را به صورت کاذب بزرگ یا کوچک کردن به نفع نظام نیست. کوچک شدن و بزرگ شدن جناحها در جامعه سالم به صورت طبیعی و بر اساس عملکرد خودشان اتفاق می افتد. تاریخ مکرر نشان داده است که خواستهای عمومی را نمی توان محدود کرد و نادیده گرفت. نزدیکترین حادثه در این رابطه حادثه 15 خرداد سال 1342 است که نظام شاه آن را سرکوب کرد و نادیده گرفت ولی بعد از 15 سال در افق وسیع تری بروز کرد.
نهایتاً تأکید می کنم آن ساختاری که امام خمینی، زحمت کشیدند و ایجاد کردند و رهبری نیز سالها تلاش کردند تا حفظ شود نبایستی با بینشهای تنگ نظرانه کنار گذاشته شود بخصوص در حال حاضر که نظام از بابت مسائل سال قبل نگرانی ندارد و قضایا کنترل شده است بایستی حداکثر رأفت اسلامی بکار گرفته شود.
حضورج. 72صفحه 220