مرجعیت قرآنی در اجتهاد اسلامی امام خمینی
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لبنان در تاریخ 11 / 9 / 85 همایشی را تحت عنوان مرجعیت قرآنی در اجتهاد اسلامی امام خمینی برگزار نمود. در این همایش که در مرکز فرهنگی شهر نبطیه برگزار شد جمعی از اندیشه مندان و متفکران اسلامی لبنانی به بررسی آراء و اندیشه حضرت امام درباره بحث مرجعیت پرداختند. حجت الاسلام آقای محمدتقی سبحانی سخنران ایرانی این همایش بودند.
در ابتدای جلسه حجت الاسلام و المسلمین آقای غالب حلّال به عنوان مدیر همایش با تجلیل از شخصیت حضرت امام گفت: اسلام به اعتبار اینکه آخرین دین است، شریعت مقدس این دین را برای همه زمانها و مکانها قرار داده است. اسلام به اعتباری مانند سایر ادیان نیست بلکه ویژگیهایی دارد که این دین را از سایر ادیان سماوی متمایز می سازد. اگرچه همه ادیان الهی دارای تشابهات فراوانی با یکدیگر هستند ولی وجود باب اجتهاد در شیعه سبب شده است اسلام به عنوان دین زنده جوابگوی عصر و زمان خود باشد.
حرکت عملی اسلام و بویژه تشیع مرهون وجود باب اجتهاد در دین و مذهب است و اجتهاد کلمۀ دقیقی است که شهید مرتضی مطهری با استناد به قرآن به آن اشاره می کند.
در ادامه حجت الاسلام و المسلمین آقای محمدتقی سبحانی (رئیس مرکز علوم فرهنگی اسلامی از جمهوری اسلامی ایران) مقاله خود را تحت عنوان «امام خمینی و فقه الدوله» ارائه نمود. وی گفت همانطوری که از اسم فقه دولت برمی آید این بحث شامل ابعاد گوناگون حیات سیاسی جامعه از مشروعیت حکومت گرفته تا تنظیم روابط داخلی و خارجی می شود و این مقاله تلاش می کند اندیشه های حضرت امام خمینی را تحت عنوان مبانی فقه الدوله شرح دهد:
فقه سیاسی حضرت امام اگرچه در صحنه سیاست (بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی) تجلی یافته است اما تحقیقات نشان می دهد که هسته فقه سیاسی ایشان از قبل از انقلاب اسلامی تکوین یافته و دو کتاب ایشان که با موضوع فقه دولت است یعنی کشف الاسرار و ولایت فقیه در سالهای پیش از انقلاب اسلامی تألیف شده است.
حضورج. 60صفحه 203
ایشان در ادامه با بیان لزوم آشنایی با تعریف حکومت از نظر امام خمینی گفتند حکومت از نظر ایشان با مفهوم مصطلح آن متفاوت است و تعریف ایشان از حکومت با مفهوم خاص آن حضرت از سیاست پیوندی نزدیک دارد. سیاست به تعبیر حضرت امام خمینی یک مفهوم عام و شاملی است که همۀ ابعاد حیات انسان را تا آنجا که در آن مصالحی برای انسان متصور است در بر می گیرد. از این رو حکومت به هدایت همۀ ظرفیتهای جامعه به سمت مصالح مطلوب انسانی ارتباط می یابد. با این تعریف، امام سیاست حقیقی را مختص انبیاء می داند. ایشان در ادامه مقاله خود تأکید کرد حضرت امام اسلام را دینی سیاسی می دانستند و با تأکید بر مفهوم امت و ولایت در قرآن کریم تصریح می کردند که اسلام تمامش سیاست است. از دیدگاه امام موضوعات اجتماعی قرآن نسبت به آیات عبادی خیلی بیشتر است. از سوی دیگر فقه در ادبیات حضرت امام خمینی جلوه ای دیگر یافته است و آنرا «تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور» می شناسد. دیدگاه حضرت امام به فقه نه به عنوان مجموعه ای از احکام تجویزی و یا دستوری بلکه منظومه ای از معارف است که به توصیف شیوه ها و ارزش های صحیح زندگی کردن در عرصه های فردی و اجتماعی می پردازد.
ایشان با بیان اینکه حضرت امام، ضمن دفاع از جوهره اجتهاد مصطلح در فهم منابع دینی، منحصر ماندن در همان قواعد و نگرشها را نیز کافی نمی دانستند. از این دیدگاه حضرت امام همانطوری که سیاست و حکومت به همۀ حوزه های فعال حیات آدمی پیوند دارد، فقه نیز عهده دار ارائه تئوری و برنامه یک زندگی مطلوب در ساخت این جهانی است و علوم معهود حوزه های علمیه در دست یابی به چنین معرفتی کفایت نمی کند.
آقای محمدتقی سبحانی در ادامۀ مقاله خود به بیان ماهیت حکومت و رابطه آن با فقه از دیدگاه امام خمینی اشاره نمود و تعبیر حضرت امام را که «حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه عملی در تمام زوایای زندگی بشریت است، حکومت نشان دهنده جنبه عملی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی است» بکار بردند.
ایشان همچنین از دیدگاه حضرت امام اهداف اصلی دولت اسلامی را بسط عدالت فردی و
حضورج. 60صفحه 204
اجتماعی، جلوگیری از ستمگران و حکومتهای جائرانه، اجرای قوانین بر طبق معیار قسط و عدل، گسترش تعلیم و تربیت، منع از فساد و فشار و انواع کجروی ها و آزادی بر معیار حق و عدل و استقلال و خودکفایی و جلوگیری از استعمار و استثمار و استبداد برشمرد و گفت، بر همین اساس نظریه ولایت فقیه مطرح می شود.
وی در ادامه با بیان اینکه در زمان ما بهترین نمونه شیوه حکومت از نظر حضرت امام رژیم جمهوری و تفکیک قوا است گفت آن حضرت قالب حکومت را امری ثابت و نهایی نمی داند. از دیدگاه امام، ارکان ثابت دولت است، ویژگی حاکم و کارگزاران است. حاکم اسلامی علاوه بر مشروعیت مردمی باید از دو خصلت «فقاهت» و «عدالت» برخوردار باشد و کارگزاران نظام بسته به مسئولیت خویش باید از این دو ویژگی برخوردار باشند.
از دیدگاه حضرت امام دیدگاه تغلب که قدرت را مشروعیت و قداست می بخشد باطل است و برای این عقیده است که مشروعیت در گرو پذیرش عمومی و برخورداری از ویژگیهای اساسی همچون عدالت ورزی، رعایت مصلحت مسلمین و مقابله با سلطه کافران و مستکبران است.
ایشان در ادامۀ مقاله خود با اشاره به واقع گرایی سیاسی در دیدگاه حضرت امام گفت طرح کلان امام در رابطه با اتحاد سیاسی دولتهای اسلامی بیان نظریۀ تمدن اسلامی به مثابۀ شرط ضروری و اولیه شکل گیری امت اسلامی و ادامه حیات و تکامل جوامع اسلامی در دنیای معاصر است.
در پایان مقاله، وی فقه حکومت از نظر امام را در سطح فقه خرد و فقه کلان تقسیم نمود. فقه خرد سیاسی به مناسبات درون یک دولت یا جامعۀ خاصی ارتباط می یابد فقه کلان به مناسبات سیاسی در سطح امت اسلامی و عرصۀ تمدنی می پردازد. فقه کلان سیاسی را می توان فقه الحضاره در برابر فقه الدوله نیز نامید.
سخنران بعدی این همایش، آقای دکتر سیدحسین ابراهیم (محقق و از اساتید حوزه علمیه رسول اکرم(ص) لبنان) بودند و عنوان مقاله ایشان «اجتهاد بین النص القرآنی و حرکیه الواقع» بود. وی با بیان حرکت تاریخی اجتهاد در نزد شیعه، به تغییر شرایط و حرکت بر اساس مقتضیات جدید
حضورج. 60صفحه 205
اشاره نمود و گفت عصری که در آن زندگی می کنیم روابط اجتماعی و اقتصادی گسترش یافته است و مسائل جدیدی پدید آمده است که نیازمند بحث و بررسی و به لحاظ شرعی نیازمند فتوای علمای دینی می باشد چرا که تا قبل از آن، این موضوعات وجود نداشته است و از طرف دیگر مباحث فقهی که تاکنون وجود داشته بیشتر جنبۀ فردی داشته است و سؤالی که مطرح می شود این است که آیا با فقه موجود می توان به سؤالهای جدید عصر ما پاسخ داد؟
امروزه ما با انقلاب عظیمی در ارتباطات جمعی و سایر موضوعات اقتصادی و اجتماعی روبه رو هستیم و در واقع نیازمند اجتهادی متناسب با حرکت جامعه می باشیم که می توانیم آن را اجتهاد مرجعیت قرآنی و حرکت واقع در اجتماع بنامیم. به همین دلیل برای مقاله خود این عنوان را انتخاب کرده ایم تا دلایل لزوم توجه به حرکت واقع در جامعه را اجتهاد قرآنی بیان کنیم.
وی سپس به تعریف دیدگاه اخباری ها پرداخت و از علمایی همچون محمدامین استرآبادی، حر عاملی، مجلسی و بحرانی نام برد. و اضافه کرد دیدگاه اخباری در استنباط فقه شرعی علیرغم تنوعی که دارد معتقد به لزوم درک معانی قرآنی با استفاده از اقوال معصومین(ع) می باشد و فهم و درک قرآن را به فقه اصغر یا همان عترت ممکن می داند.
ایشان در ادامه به ریشه های اختلاف بین اخباری ها و اصولی ها اشاره نمود و گفت اصولیون، اخباری ها را متهم می کنند که فقط به ظواهر قرآن توجه دارند و توجهی به فهم عمیق معانی قرآن کریم ندارند، در حالیکه اصولیون قائل به عدم حصر فهم معانی قرآن کریم به احادیث انبیاء و معصومین(ع) هستند. اخباری ها همچنین تفسیر قرآن کریم را تلاش برای کشف قرآن کریم می دانند و می گویند قرآن، کلام خداوند است و نیازی به کشف مفهوم و معانی ندارد و برای این منظور به احادیث و روایت هایی اشاره می نمایند. وی در ادامه به اختلاف بین اصولیون در خصوص آیات محکم و تشابهات اشاره نمود.
آقای حسین ابراهیم در ادامه مقاله خود به اجتهاد و ادوات فهم نص قرآنی اشاره نمود و گفت استخراج حکم شرعی با دلیل و بیان شرعی عملی است که مجتهد با استفاده از اصول فقه انجام می دهد و در واقع اصول فقه دلیلیت دلیل را بیان می کند. و اجتهاد استفاده از عناصری
حضورج. 60صفحه 206
مشترک برای استنباط حکم است که در زمان ائمه(ع) نیز استفاده می شده است و اخباری از صحابه نیز در این رابطه ذکر شده است که در نزد اهل سنت به بیان نظری (در عصر ائمه) آمده است.
وی با بیان اختلاف بین اصول فقه و علم فقه گفت اصول فقه از سه عنصر، نقل و عقل و مفهوم کلام و لغت تشکیل شده است و به همین دلیل تعامل با قرآن کریم و استفاده از آن نیازمند زبانشناسی دقیق می باشد. در ادامه با بیان اینک غالب فقه اشاره به تکلیف های فردی دارد به برخی از احکام موجود اشاره کرد که نیازمند تحول متناسب با تحولات زمان هستند. برای مثال خروج زن بدون اجازه شوهر از منزل حرام است و این فتوای شرعی است سؤال اینجاست آیا با توجه به شرایط زمانه ما باید تغییری در این حکم ایجاد شود یا خیر؟ در واقع نمونه هایی از این مسائل سبب می شود تا برای معالجه این مشکل که در واقع مشکل در فهم قرآن و فهم سنت است، در خصوص مرجعیت بحث نماییم و این افکار نسبتاً جدید نیز در حوزه های علمیه مورد بحث و بررسی قرارگرفته است که بخشی را می پذیرند و قسمتی از آن را علماء در حوزه های علمیه نمی پذیرند. از دیدگاههای اهل سنت برای حل این موضوع نظریه مقاصد است که اهل سنت آن را می پذیرند تا به احکام موجود بعد اجتماعی بدهند اما اکثر علمای حوزه این نظریه را نمی پذیرند و آن را رد می کنند.
مذهب امامیه راههای مختلف فرار از حرمت یک فعل حرام را بسته است برای مثال موضوع تطهیر ربا با استفاده از حیله های شرعی از آنجمله است که علما مخالفت دارند و شرعاً حرام می دانند.
ایشان در ادامه با اشاره به جایگاه ویژه حضرت امام خمینی در بین مجتهدین و فقهای زمانه خود گفت حضرت امام ـ بویژه در سالهای آخر حیات خویش ـ توجه به مصلحت اجتماعی با توجه به دلایل محکم شرعی در فتوای خود داشت و از ویژگیهای بارز حضرت امام خمینی در بحث فتوا، توسعه فهم نص قرآنی و نص روایی و روش اجتهاد بود که به نوعی توسعه و تحول در اصول فقه می شود که نتیجه آن صدور حکم و فتوای شرعی متناسب با مصلحت جامعه و
حضورج. 60صفحه 207
پاسخگویی به نیازهای عصری است. وی گفت قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت و عقیده و شریعت مرجع اول و اصلی معارف اسلامی می باشد که فقه هم جزئی از آن است. در پایان همایش جلسه بحث و گفتگو در خصوص موضوعات مطروحه برگزار شد و برخی شرکت کنندگان به بیان نظرات و دیدگاههای خود و یا طرح سؤال پرداختند.
حضورج. 60صفحه 208