شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر

‏‏ ‏

‏‏شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر‏

‏‏ ‏

‏‏لزوم شناخت معروف و منکر‏

‏‏ ‏

‏‏امر کننده و نهی کننده بداند که آنچه را مکلف ترک کرده، معروف‏‎ ‎‏است و آنچه را مرتکب شده، منکر است. بنابراین، بر جاهل به‏‎ ‎‏معروف و منکر امر و نهی واجب نیست، و در اینجا علم، شرط‏‎ ‎‏وجوب است مانند استطاعت در حج.‏‎[1]‎‏(184)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏راههای شناخت معروف و منکر‏

‏‏ ‏

‏‏در شناخت معروف و منکر بین آگاهی از راه یقین یا از راههای‏‎ ‎‏معتبر اجتهادی و تقلیدی، فرقی نیست، بنابراین اگر دو نفر از‏‎ ‎‏مجتهدی تقلید می کنند که نماز جمعه را واجب عینی می داند و‏‎ ‎‏یکی از آن دو نماز جمعه را ترک می کند، بر دیگری واجب است‏‎ ‎‏که او را به انجام نماز جمعه امر کند، و همچنین اگر مجتهد آن دو،‏‎ ‎‏آب انگوری را که با آتش جوش آمده، حرام بداند و یکی از آنها از‏‎ ‎‏آن استفاده کند، بر دیگری نهی او واجب است.(185)‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏حکم امر و نهی در مسائل اختلافی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اگر مسأله ای اختلافی باشد و احتمال بدهد که نظر و عقیدۀ فاعل یا‏‎ ‎‏تارک آن کار (اگر خود وی مجتهد است) یا عقیدۀ مجتهد او (اگر‏‎ ‎‏مقلد است) با نظر و عقیده اش (آمر و ناهی) مخالف است و آنچه‏‎ ‎‏را که او انجام می دهد به نظر خودش جایز است، در این صورت‏‎ ‎‏امر و نهی واجب، بلکه جایز نیست، و در صورتی که بداند نظر و‏‎ ‎‏عقیده اش مخالف با اوست، بی تردید امر و نهی جایز نیست.(186)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏جهل به حکم از سوی فاعل مقصور قاصر‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اگر مسأله مورد اختلاف نباشد و احتمال داده شود که انجام دهندۀ‏‎ ‎‏کار، به حکم آن آگاهی ندارد، ظاهر آن است که امر و نهی واجب‏‎ ‎‏است بویژه اگر جاهل مقصر باشد، و احتیاط آن است که ابتدا او را‏‎ ‎‏نسبت به حکم آگاه کند و پس از آن اگر اصرار ورزید، مورد انکار‏‎ ‎‏قرار دهد بخصوص اگر جاهل قاصر باشد.‏‎[2]‎‏(187)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏جهل فاعل، نسبت به موضوع‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اگر فاعل نسبت به موضوع جاهل باشد، انکار او و از بین بردن‏‎ ‎‏جهل او، واجب نیست؛ مانند آنکه نماز را از روی غفلت و یا‏‎ ‎‏فراموشی ترک کند، یا مایع مست کننده ای را در حالی که نمی داند‏‎ ‎‏مست کننده است بنوشد؛ بلی اگر موضوع از مواردی است که‏‎ ‎‏شارع هیچ گاه راضی به انجام و یا ترک آن نیست، به پا داشتن و امر‏‎ ‎‏و نهی واجب است، مانند کشتن نفس محترمه.(188)‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏امر و نهی در صورت تجرّی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اگر آنچه را ترک کرده بنابر نظر او، یا مجتهدش واجب باشد، یا‏‎ ‎‏آنچه را انجام داده حرام باشد و دیگری عقیده ای مخالف با آن‏‎ ‎‏داشته باشد، ظاهر آن است که انکار واجب نیست؛ مگر اینکه‏‎ ‎‏اعتقاد داشته باشیم تجری‏‎[3]‎‏ یا عملی که با آن تجرّی صورت‏‎ ‎‏می گیرد حرام است.(189)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏امر و نهی در موارد احتیاط‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اگر آنچه را مرتکب شده، مخالف با احتیاط لازم (به عقیدۀ خود‏‎ ‎‏آنها یا مجتهدشان) باشد، احتیاط آن است که او را انکار نماید؛‏‎ ‎‏بلکه وجوب انکار دور نیست.(190)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏اگر کسی مرتکب هر دو طرف یا یک طرف علم اجمالی‏‎[4]‎‏ مربوط‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏به حرام شد، در صورت اول، نهی او واجب است و در صورت‏‎ ‎‏دوم نیز دور نیست نهی واجب باشد، مگر آنکه احتمال داده شود‏‎ ‎‏علم اجمالی به اعتقاد او هیچ گاه تکلیف آور نیست، حتی در‏‎ ‎‏صورتی که موجب مخالفت قطعی با تکلیف مولی بشود، در این‏‎ ‎‏صورت نهی او واجب نیست؛ بلکه جایز نیست؛ یا احتمال داده‏‎ ‎‏شود که علم اجمالی به عقیدۀ او نسبت به موافقت قطعی مولی‏‎ ‎‏تکلیف آور (منجز) نیست که در این صورت نیز نهی واجب نیست؛‏‎ ‎‏بلکه در صورت دوم (ارتکاب یکی از اطراف) جایز نیست و حکم‏‎ ‎‏مسأله در موارد کاری که وجوب آن به اجمال معلوم باشد نیز چنین‏‎ ‎‏است.(191)‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) یعنی همچنان که بر مکلف حج واجب نخواهد شد مگر پس از حصول استطاعت، بر مکلف امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست مگر پس از آگاهی به معروف و منکر.
• )) جاهل قاصر، کسی است که عدم آگاهی او به دلیل دسترسی نداشتن به وسایل آگاهی بوده است و نقطه مقابل آن، جاهل مقصر است که با وجود امکان دسترسی، به دنبال آگاهی نرفته است.
• )) تجری، از واژه های به کار رفته در علم اصول است و به معنای جرأت و گستاخی به خرج دادن در برابر فرمان مولیٰ آمده است. مانند اینکه کسی آب را به مقصد شراب بنوشد که گاهی با واقع تطبیق می کند و گاهی تطبیق نمی کند. در بین فقها و علمای اصول اختلاف است که آیا این عمل حرام است یا نه، اگر نظر این باشد که تجرّی، حرام است پس، نوشیدن آب به مقصد شراب حرام خواهد بود.
• )) گاهی انسان مطلبی را بدون تردید و شک می داند، در این صورت به آن علم تفصیلی می گویند؛ ولی در برخی موارد با تردید به چیزی، آگاهی پیدا می کند، مانند اینکه می داند از این دو ظرف یکی نجس است، امّا کدامیک نمی داند. این را در اصطلاح اصول «علم اجمالی» می گویند. در مورد علم اجمالی مباحث فراوانی هست که برخی از آن در مسأله مورد بحث استفاده شده است: علم اجمالی، گاهی به وجوب تعلق می گیرد. مانند اینکه نمی داند این عمل واجب است یا آن عمل، و گاهی به حرام تعلق می گیرد مثل اینکه نمی داند کدامیک از این دو حرام است.     مطلب دیگر در علم اجمالی [که در این مسأله به آن اشاره شده است، این است که ]آیا علم اجمالی تکلیف آور است یا نه، که از آن به «منجزیت علم اجمالی» تعبیر می شود. برخی می گویند علم اجمالی نسبت به مخالفت قطعیه، الزام آور است؛ یعنی چون علم اجمالی دو طرف دارد یا گاهی بیشتر، اگر انسان همه اطراف آن را مرتکب شود مثلاً هر دو طرف نجس را به کار ببرد، قطعاً مخالفت با فرمان مولی کرده است؛ از این جهت می گویند علم اجمالی نسبت به مخالفت قطعیه، منجز است؛ یعنی همین مقدار آگاهی ایجاب می کند هر دو طرف را مرتکب نشود تا دچار معصیت نشود، و برخی می گویند علم اجمالی نسبت به موافقت قطعیه، الزام آور است؛ به این معنی که آگاهی به وجوب یک چیز به صورت مردد، ایجاب می کند هر دو را انجام دهد تا قطعاً موافقت مولی را تحصیل کرده باشد؛ البته عقیده ای هم هست که علم اجمالی را در هر دو زمینه الزام آور منجز نمی داند و هر کدام از این نظرات پیامدهای ویژه ای دارد که به برخی از آن در متن مورد بحث اشاره شده است.