مقالۀ سوم در شمّه ای از خصایص و صفات این دو حقیقت عقلیه و جهلیه، به حسب آنچه در این حدیث شریف به آن اشاره فرموده

‏‏اوّل ‏‏آن که فرموده: ‏‏«انَّ الله خَلَقَ العَقلَ»‏‏، و در این، دو نکته است که اشارت‏‎ ‎‏به اصل حقیقت عقلیه تواند بود:‏

‏‏اوّل آن که: نسبت خلق به عقل داده و او را مخلوق شمرده، و این ممکن‏‎ ‎‏است اشارت به آن باشد که حقیقت عقلیه در مقابل اَمر و از تنزلات آن است؛ چه‏‎ ‎‏که عالم امر عبارت از: فیض منبسط و نَفَس الرحمن و وجود مطلق و مقام‏‎ ‎‏برزخیّت کبری و اضافۀ اشراقیّه و روحانیّت محمدیّه و علویّه ـ علیهما و علی‏‎ ‎‏آلهما الصلوة و السلام ـ است، و او را تعیُّن و تقیُّد و مقابلی نیست و به او نسبت‏‎ ‎‏تخلُّق نتوان داد مگر مجازاً؛ چنانچه در بعض احادیث به این نسبت مجازیه او را‏‎ ‎‏منتسب فرمودند‏‎[1]‎‏. و اهل معرفت گویند: یکی از محتملات ‏‏«‏‏الاَ لَهُ الخَلقُ وَ‏‎ ‎
‏‎

‎‏الامرُ‏‏»‏‎[2]‎‏، همین فیض اشراقی منبسط است‏‎[3]‎‏؛ چنانچه ‏‏«‏‏الله نُورُ السَّمواتِ وَ‏‎ ‎‏الارضِ‏‏»‏‎[4]‎‏ با آن لطایف و اسرار عجیبه ای که در آیۀ شریفه به آن اشاره فرموده،‏‎ ‎‏شاید اشاره به همین حقیقت باشد. بنابراین، حقیقت عقل ـ که اول مخلوق از‏‎ ‎‏روحانیّین است ـ تعیّن اوّل و اوّلین منزل نور پاک فیض منبسط الهی است.‏

‏‏به حسب این تحقیق، وصف دیگری که حق تعالی عقل را به آن توصیف‏‎ ‎‏فرموده ظاهر می شود. و آن، آن است که: این حقیقت را از نور خود خلق فرموده‏‎ ‎‏ـ یعنی از فیض منبسط و نور اشراقی خود ـ ؛ زیرا متعیّن ظهور مطلق و متقوّم به‏‎ ‎‏آن است؛ چنانچه اشاره جلیّه به این معنی است حدیثِ شریف ‏‏کافی‏‏ در باب‏‎ ‎‏صفات فعل، سند به حضرت‏‏ صادق ‏‏[‏‏علیه السلام‏‏]‏‏ رساند.‏

‏‏قالَ عَلَیهِ السَّلامُ: ‏‏«خَلَقَ الله المَشِیئَةَ بِنَفسِها ثُمَّ خَلَقَ الاشیاءَ بِالمَشِیئَةِ».‏‎[5]‎

‏‏مقصود از «مشیّت» در این حدیث شریف، شاید همان فیض اشراقی منبسط‏‎ ‎‏باشد که آن نور سماوات و ارض است، و «بنفسها» تجلّی ذاتیّ بلاواسطۀ حق‏‎ ‎‏است؛ زیرا که حقایق مُتعیّنه عقلیّه یا غیر عقلیّه نتواند مرتبط به ذات مقدس از‏‎ ‎‏جمیع تَعیُّنات و تَقیُّدات باشد؛ زیرا که این ربط ذاتی که مصحِّح مخلوقیت است،‏
‏‎

‎‏در صورت تقیّد و تعیّن، مستلزم تعیّن در متجلی و خالق شود ‏‏ـ تعالی الله عن‏‎ ‎‏ذلک ـ .‏

‏‏پس تجلی ذاتی حق و نور ظهوری جمال جمیل مطلق، همین فیض مطلق و‏‎ ‎‏مشیت اشراقیّه است و این همان نور است، به حسب این بیان و احتمال که در‏‎ ‎‏این حدیث می فرماید:‏

‏‏«انَّ الله خَلَقَ العَقلَ وَ هُوَ اوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرُّوحانِیِّینَ عَن یَمِینِ العَرشِ مِن‏‎ ‎‏نُورِهِ»؛ ‏‏ای من نوره الاشراقی و فیضه المنبسط الاطلاقی.‏

‏‏و به این بیان، رفع شبهه ای که به حدیث شریف ‏‏«خَلَقَ الله المَشِیئَةَ بِنَفسِها»‏‎ ‎‏وارد شده است، می شود و محتاج به توجیه بعید محقق عظیم الشان «‏‏[‏‏میر‏‏]‏‎ ‎‏داماد»‏‎[6]‎‏ ـ نَضَّر الله وجهه ـ و تاویل غریب‏‎[7]‎‏ محقق بزرگوار ‏‏«فیض»‏‎[8]‎‏ و تاویل‏‎ ‎
‏‎

‎‏عجیب‏‎[9]‎‏ محدِّث خبیر ‏‏«مجلسی»‏‎[10]‎‏ ـ علیهما الرحمه ـ نباشیم.‏

‏‏و عجب آن است که فیلسوف کبیر اسلامی، ‏‏«صدرالمتالهین»‏‎[11]‎‏ ـ قدّس سرّه‏‎ ‎‏ـ نیز در این حدیث از تحقیق اهل معرفت و اصحاب قلوب، صرف نظر فرموده‏‎ ‎‏و به طور دیگر تاویل فرموده است این حدیث را، که شاهد بزرگ آن مشرب و‏‎ ‎‏مسلک است‏‎[12]‎‏. و ما در رسالۀ ‏‏«مصباح الهدایة»‏‎[13]‎‏ تحقیق این مقصد را با‏‎ ‎‏حکومت بین عرفای شامخ و حکمای عظام، راجع به «اوّل ماصدر»، به طور وافی‏‎ ‎‏نمودیم‏‎[14]‎‏؛ هر کس خواهد به آن رجوع کند تا جلیّه حال معلوم گردد.‏

‏
‏‎

‎‏نکتۀ دوّم‏‏ که در ‏‏«انّ الله خَلَقَ العَقلَ»‏‏ است، آن است که نسبت خلقِ عقل را‏‎ ‎‏به اسم «الله» ـ که اسم اعظم جامع و از برای آن مقام احدیّت جمع است ـ داده و‏‎ ‎‏شاید اشارۀ به آن باشد که تجلّی در مرآت عقل اوّل، تجلی به جمیع شوون و‏‎ ‎‏حقیقت عقلیّه ظهور تام و کلُّ الظهور است در مراتب تعیّنات خلقیّه.‏

‏‏وحاصل این فقره حدیث چنین شود ـ والعلم عندالله ـ که: ذات مقدس حق‏‎ ‎‏ـ جلّ و علا ـ به حسب تجلّی به اسم اعظم و مقام احدیّت جمع، به مقام ظهور به‏‎ ‎‏فیض مقدس اطلاقی و وسَطیَّت آن در مرآت عقل اوّل به جمیع شوون و مقام‏‎ ‎‏جامعیت تجلّی فرمود؛ و از این سبب، همین اوّل مخلوق را به نور مقدس نبیِّ‏‎ ‎‏ختمی ـ که مرکز ظهور اسم اعظم و مرآت تجلّی مقام جمع و جمع الجمع است ـ‏‎ ‎‏تعبیر نموده اند؛ چنانچه در حدیث است از رسول خدا که: «اوّل مخلوق، نور من‏‎ ‎‏است»‏‎[15]‎‏، و در بعض روایات «اول مخلوق، روح من است».‏‎[16]‎

‏‏دوم از خصایص عقل‏‏ آن است که: اوّل مخلوق از روحانیّین است، و اوّل‏‎ ‎‏مخلوق از روحانیّین اوّل مخلوق به قول مطلق است؛ زیرا که غیر روحانیّین بعد‏‎ ‎‏از روحانیّین مخلوقند.‏

‏‏و مقصود از روحانیّین، یا عالم عقلی و جملۀ عقول قادسه طولیّه و عرضیّه‏‎ ‎‏است، و اطلاق روحانی به تخلّل نسبت به آنها نمودن، به ضَربی از تجرید است؛‏‎ ‎‏و یا جمله عوالم مجرده است، و اطلاق روحانی نیز یا مبنی بر تجرید یا تغلیب‏‎ ‎‏است. و بیان آن که عالم روحانیّین مقدّم بر سایر موجودات، و عقل اعظم مقدم بر‏‎ ‎‏همه است، موکول به محالّ خود از کتب عقلیّه است.‏‎[17]‎

‏
‏‎

‎‏سوم از خصایص عقل،‏‏ آن است که مخلوق از یمین عرش است و در‏‎ ‎‏متعلَّق این جارّ، چند احتمال است:‏

‏‏یکی آن که ‏‏[‏‏متعَلَّق‏‏]‏‏ کلمۀ «خَلَقَ» فی قوله: ‏‏«خَلَقَ العَقلَ»‏‏ باشد، و معنی چنین‏‎ ‎‏شود که: خلق فرمود عقل را از یمین عرش، و جملۀ حالیۀ: ‏‏«وَ هُوَ اوَّلُ خَلقٍ»‏‎ ‎‏متوسّط بین جارّ و مجرور باشد. و این توجیه به نظر نویسنده، اقرب است و پس‏‎ ‎‏از این، وجهِ آن معلوم خواهد شد.‏

‏‏دیگر آن که متعلِّق به ‏‏«اوَّلُ خَلقٍ»‏‏ باشد، در صورتی که مراد از روحانیّین‏‎ ‎‏جملۀ مجرّدات عقلیّه و غیر آن باشد؛ یعنی اوّل خلق از یمین عرش است، از‏‎ ‎‏جملۀ روحانیین.‏

‏‏سوم آن که متعلِّق به «روحانیّین» باشد؛ یعنی اوّل خلق از روحانیّین، که آن‏‎ ‎‏روحانیّین همه از یمین عرشند. و در این صورت، مراد از روحانیّین عالم عقلی‏‎ ‎‏است. و این دو احتمال را بعضی از بزرگان ذکر فرموده اند.‏‎[18]‎

‏‏و باید دانست که عرش را اطلاقات یا مصادیقی است که به بعض آن در‏‎ ‎‏روایات شریفه تصریح شده‏‎[19]‎‏ و بعض آن در لسان اهل معرفت است؛ مثل:‏‎ ‎‏جسم کلّ محیط‏‎[20]‎‏ یا مجموع عالم‏‎[21]‎‏ یا علم‏‏(5)‏‏ یا علم مفاض به انبیاء و‏‎ ‎
‏‎

‎‏حُجَج‏‎[22]‎‏. ویکی از اطلاقات آن، که مناسب با قول خدای تعالی است ‏‏«‏‏الرَّحمنُ‏‎ ‎‏عَلَی العَرشِ استَوی‏‏»‏‎[23]‎‏ نفس فیض منبسط است که مستوایِ رحمان و مجلای‏‎ ‎‏بروز سلطنت الهیّه است. و بنابر این اطلاق، معلوم شود که: حقیقت عقلیّه‏‎ ‎‏مخلوق از یمین عرش است، و آن تعیُّن اوّل اقرب به حق و جلوۀ مقدم بر سایر‏‎ ‎‏جلوات است؛ که از برای آن، جنبۀ یمینیّت است و «یدُ الله» به اعتباری، خود‏‎ ‎‏همین فیض است که در نظر کثرت، یمین و یسار پیدا کند و در نظر وحدت ‏‏«کِلتا‏‎ ‎‏یَدَیهِ یَمِینٌ»‏‎[24]‎‏ باشد. و بنابر این توجیه از عرش، قوله علیه السلام: ‏‏«مِن نُورِهِ»‏‎ ‎‏بیان عرش باشد، اگر نور را به معنای تجلّی فعلی محسوب داریم. و اگر نور را به‏‎ ‎‏تجلّی ذاتی حمل نمائیم، اشاره به غایت توحید و تجرید است که قلم و بیان را‏‎ ‎‏یارای بسط آن نیست. و در این نظر، حدیث شریف از احادیث صعبۀ مستصعبه‏‎ ‎‏است که اظهار آن افشاء سِرّ است. و این ‏‏خصیصۀ چهارم عقل‏‏ است که در‏‎ ‎‏حدیث شریف به آن اشارت شده.‏

‏‏پنجم از خصایص عقل‏‏ آن است ـ که به آن سابق اشاره نمودیم ـ که خلق‏‎ ‎‏عقل از نور منبسط و اضافۀ اشراقیه است، و با آن که جمیع دارِ تحقق ظهور فیض‏‎ ‎‏منبسط است و تجلّی فیض اشراقی است، اختصاصِ عقل اوّل یا جملۀ عقول به‏‎ ‎‏آن برای افادۀ این مطلب شاید باشد، که عالم عقلی جلوۀ تام و اولین تجلی این‏‎ ‎‏فیض است و سایر موجودات را وسایط و وسایل است؛ و از این جهت، آنها‏
‏‎

‎‏انوار مختلطه به ظلمات هستند، به حسب مراتب قرب و بُعد و کمی و زیادی‏‎ ‎‏وسایط. پس نسبت خلق آنها را به نور حق نتوان داد مگر به نظر وحدت و جمع،‏‎ ‎‏که آن ورایِ تخلیق است که نظر به کثرت است.‏

‏‏و ما به خواستِ خدایِ تعالی پس از این، بقیۀ صفات و آثار عقل را به قدر‏‎ ‎‏مناسب این اوراق، ذکر می نمائیم. و از آنچه دربارۀ حقیقت عقلیّه و صفات آن‏‎ ‎‏مذکور شد، به قیاس و مقابله حقیقت جهل و صفات آن نیز معلوم گردد.‏

‏‏پیش از این در مقام دوم مذکور شد که حقیقت جهل کلّ، مقابل عقل کلّ،‏‎ ‎‏عبارت است از وهم کلّ که وهم عالم کبیر است و بالذّات مایل به شرّ و کذب و‏‎ ‎‏اغلوطه و فساد است، و اوهام جزئیّه در عوالم نازله، نازلۀ آن حقیقت باطله است.‏‎ ‎‏و شاید فرمودۀ رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ : ‏‏«انّ الشَّیطانَ یَجرِی‏‎ ‎‏مَجرَی الدَّمِ مِنِ ابنِ آدَمَ»‏‎[25]‎‏ ـ چنانچه مشهور است ـ اشاره به احاطۀ وهم کلّ به‏‎ ‎‏اوهام جزئیّه باشد یا اشاره به اوهام جزئیّه ـ که نتایج و مظاهر ابلیس بزرگ است ـ‏‎ ‎‏باشد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) گویا نظر به این حدیث امام صادق (علیه السلام) دارند که: «انَّ الله کانَ اذ لا کانَ، فَخَلَقَ الکانَ وَ المَکانَ، وَخَلَقَ نُورَ الانوارِ الَّذی نُوِّرَت مِنهُ الانوارُ، وَاجری فیهِ مِن نُورِهِ الَّذی نُوِّرَت مِنهُ الانوارُ،  وَ هُوَ النُّورُ الَّذی خَلَقَ مِنهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً». (خداوند بود وقتی که کانَ نبود، پس کانَ و مکان را خلق فرمود، و نور الانواری را که انوار از آن نورانی شدند خلق کرد، و از نور او انوار در او جاری ساخت، و آن نوری است که محمّد و علی (علیهما السلام) را از آن خلق فرمود). (اُصول کافی، ج 1، ص 367، کتاب الحُجّة، باب 111، ح 9).
• )) همانا برای خداوند است آفرینش و امر.  (اعراف / 54).
• )) انوار جلیّه، ملاّ عبدالله مدرس زنوزی، 131.
• )) خداوند، نور آسمانها و زمین است.  (نور / 35).
• )) امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند مشیّت را به خود آن آفرید، سپس همه چیز را به مشیّت  خلق فرمود. (اصول کافی، ج 1، ص 85، کتاب التوحید، باب 14، ح 4).
• )) میر محمّد مدعوّ به باقر بن شمس الدین محمّد استرآبادی، مشهور به میرداماد که از اجلّۀ حکماء و اعاظم فلاسفه اسلام است. وی دخترزاده فقیه مُتبحّر محقّق کرکی بوده و در استرآباد تولّد یافته و در اصفهان سکنی گزید. وی علاوه بر تبحّر فوق العاده در حکمت، در حلّ بسیاری از مشکلات فقهی و روائی نظیر نداشت. با همۀ عُلوّ مرتبت علمی، در زهد و تقوی و عبادت و توجّه به وظائف مقرّره دینی از نوادر بوده است. او را مُصنّفاتی ارزشمند می باشد که از آن میان کتابهای: القَبَسات، الایقاضات، الرواشح السماویّة، تعلیقه بر اُصول کافی و الاُفق المُبین، مشهورتر هستند. وی در سال 1040 هجری در بین راه کربلا و نجف، رخت جان به سرای باقی کشید و در ارض مقدّس نجف به خاک سپرده شد. (ریحانة الادب، ج 6، ص 56).
• )) الوافی، ج 1، ص 458، باب 44 از صفات افعال، ذیل حدیث 371.
• )) مولی محمّد مدعوّ به محسن بن شاه مرتضی مشهور به مولی محسن فیض کاشانی. وی عالمی فاضل، محدّثی محقّق، حکیمی متالّه و عارفی کامل و از اعاظم علمای امامیّه و صاحب تالیفات بسیار بوده است. مرحوم فیض از اجلّه شاگردان مولی صدرا شیرازی و داماد او بوده، و در سال 1091 هجری در کاشان دیده از جهان فرو بسته و در همانجا به خاک سپرده شده است.مشهورترین تالیفات او عبارتند از: الوافی، علم الیقین، عین الیقین، المحجَّة البیضاء، الحقائق خلاصة الاذکار و کلمات مکنونه. الکُنی و الالقاب، ج 3، ص 39.
• )) مرآة العقول، علاّمه مجلسی(ره)، ج 2، ص 18.
• )) مولی محمّد باقر بن مولی محمّد تقی مجلسی، مشهور به علاّمه مجلسی. وی شیخ الاسلام عصر  خویش بوده و از علماء و محدّثین بزرگ امامیّه است. در علم و تحقیق و احیاء کلمۀ دین و ترویج دین مُبین و نشر احادیث ائمّه معصومین و تالیف و تدوین آثار علمی کمتر کسی با وی برابری می کند. او در امر به معروف و نهی از منکر تصلُّب و سختگیری داشته و اهل سخاوت و بخشش بوده است. وی در سال 1037 متولّد و در 27 رمضان سال 1111 دیده از جهان فرو بست و بر جمال جانان گشود، و در جامع اعظم اصفهان در خاک آرمیده است. (الکُنی و الالقاب، ج 3، ص 147).
• )) محمّد بن ابراهیم بن یحیی، ملقَّب به صدرالدین و صدرالمتالّهین و معروف به ملاّ صدرا از اکابر حکماء و افاخم فلاسفۀ اسلام است و در علوم کلام، فلسفه، تفسیر، حدیث و عرفان تبحّری به سزا داشته، و از اجلّه شاگردان میرداماد، شیخ بهایی و میر فندرسکی بوده است. آثار وی مملوّ از ابتکارات علمی و تبحّر فراوان اوست. از میان تالیفات بسیار او، این آثار شهرتی فراوان دارند: الاسفار الاربعة، الشواهد الرّبوبیّة، شرح اُصول الکافی، تفسیر القرآن الکریم و تعلیقه بر الهیّات شفا. وی هفت بار پیاده به سفر حجّ مشرّف شد، و سرانجام در سفر هفتمین در سال 1050 هجری در بصره وفات یافته و در همان جا به خاک سپرده شد. (ریحانة الادب، ج 3، ص 420).
• )) شرح اصول الکافی، صدرالمتالّهین شیرازی، ج 3، ص 227.
• )) مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، یکی از آثار عرفانی و ارزشمند امام خمینی(ره) است، که ابحاث آن حول انسان کامل و نبوّت و ولایت می باشد. این اثر گرانبها اخیراً توسّط موسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به همراه مقدّمۀ استاد سیّد جلال الدّین آشتیانی به شکلی نفیس به چاپ رسیده است.
• )) مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، ص 64.
• )) قال علیه السلام: «اوَّلُ ما خَلَقَ الله نُورِی». عوالی اللاّلی، ج 4، ص 99، ح 140؛ بحارالانوار، ج 15،  ص 24، ح 44.
• )) عن النّبی صلّی الله علیه و آله: «اوَّلُ ما خَلَقَ الله رُوحی». بحارالانوار، ج 54، ص 309، س 4.
• )) الاسفار الاربعة، ج 7، ص 262، موقف 9، فصل 7.
• )) شرح اصول الکافی، صدرالمتالّهین شیرازی، ج 1، ص 400.
• )) اصول کافی، ج 1، ص 100، کتاب التوحید، باب 20؛ توحید صدوق(ره)، ص 321، باب 50.
• )) تفسیر صافی، فیض کاشانی(ره)، ج 2، ص 204.
• )) هر سه معنی ماخوذ از فرمایش امام صادق (علیه السلام) در معنی عرش، که فرمودند: «العَرشُ فی وَجهٍ: هُوَ جُملَةُ الخَلقِ ... وَ فی وَجهٍ آخَرَ: هُوَ العِلمُ الَّذی اطلَعَ الله عَلَیهِ انبِیاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ ...»(عرش به یک وجه، مجموع عالم و تمامی آفریدگان است، و به وجه دیگر عرش، علمی است که خداوند، انبیاء و پیامبران و حُجج خود را بر آن آگاه و مطَّلع ساخته است).5ـ همان. (معانی الاخبار، ص 29، باب معنی العرش و الکرسی، ح 1).
• )) همان.
• )) خداوند رحمان، مُستوی بر عرش است. (طه / 5).
• )) هر دو دستِ خدا، دست راست هستند. (اصول کافی، ج 2، ص 101، کتاب الایمان و الکفر، باب الحُبّ فی الله و البُغض فی الله، باب 60، ح 7).در نسخۀ دستنوشتۀ حضرت امام (س) کلمه «کِلا» درج شده است.
• )) به درستی که شیطان، مانند خون در تن فرزند آدم جریان پیدا می کند. (عوالی اللاّلی، ج 4، ص 113، ح 175؛ موسوعة اطراف الحدیث النَّبوی الشریف، ج 3، ص 95-94).