الحدیث السادس و الثلاثون
بالسّند المتّصل إلی ثقة الإسلام، محمّد بن یعقوب الکلینیّ، عن علیّ بن إبراهیم، عن محمّد بن خالد الطّیاسیّ، عن صفوان بن یحیی، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، قال سمعت أبا عبد الله، علیه السّلام، یقول: لم یزل الله عزّ و جلّ ربّنا و العلم ذاته و لا معلوم، و السّمع ذاته و لا مسموع، و البصر ذاته و لا مبصر، و القدرة ذاته و لا مقدور، فلمّا أحدث الأشیاء و کان المعلوم، وقع العلم منه علی المعلوم، و السّمع علی المسموع، و البصر علی المبصر، و القدرة علی المقدور.
قال قلت: فلم یزل الله متحرّکا؟ قال فقال: تعالی الله عن ذلک! إنّ الحرکة صفة محدثة بالفعل. قال فقلت: فلم یزل الله متکلّما؟ قال فقال: إنّ الکلام صفة محدثة لیست بأزلیّة، کان الله عزّ و جلّ و لا متکلّم. ترجمه «ابو بصیر گوید شنیدم حضرت صادق، علیه السلام می فرمود: همیشه خداوند عزّ و جلّ پروردگار ما بود و حال آنکه علم ذاتش بود با آنکه معلومی نبود، و شنوایی ذاتش [بود] با آنکه مسموع و چیزی که شنیده می شود نبود، و بینایی ذاتش بود با آنکه دیده شده ای نبود، و توانایی ذاتش بود با آنکه مقدوری نبود، پس چون ایجاد فرمود اشیاء را و موجود شد معلوم، واقع شد علم او بر معلوم، و سمع او بر مسموع، و بصر او بر مبصر، و قدرت او بر مقدور. گفت عرض کردم «پس همیشه خداوند متحرک بود؟» فرمود: «خداوند برتر است از این، همانا حرکت صفت حادثی است به ایجاد.» گفت گفتم: «پس همیشه خدا متکلم بوده؟» فرمود:
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 605
«کلام صفت حادثی است که ازلی نیست، بود خداوند عزّ و جلّ و حال آنکه متکلم نبود.» شرح قوله: لم یزل الله عزّ و جلّ ربّنا به حسب ظاهر ربّنا خبر «زال» است، و جمله و العلم ذاته حال برای آن است، ولی به حسب معنی سلیس نیاید و مقصود حاصل نشود، زیرا که مقصود اثبات ازلیت ربوبیت نیست، بلکه اثبات ازلیت علم است قبل از معلوم. و توان گفت از مجموع این ترکیب استفاده مقصود می شود. و محتمل است که «ربّنا» مرفوع باشد و تابع اسم «زال» باشد و خبر محذوف باشد، و جمله و العلم ذاته دلالت بر آن می کند، تقدیر چنین شود: لم یزل الله ربّنا عالما و العلم ذاته. و محتمل است «زال» تامّه باشد و به مرفوع اکتفا کند، و بنا [بر این ] «زال، یزول» می باشد، نه «زال، یزال»، که ماضی «یزال» ناقص است دائما، به خلاف «یزول» که تامّ است دائما.
قوله: و کان المعلوم «کان» تامّه است در اینجا. یعنی، چون ایجاد کرد اشیاء را و معلوم موجود شد.
قوله: محدثه بالفعل محتمل است «بالفعل» مقابل «بالقوّة» باشد، و بالجمله معنی مصدری باشد، یعنی، صفتی که به ایجاد حاصل شود صفت حق نتواند بود.
و در این حدیث مباحث شریفه ای است که به مناسبت مقام بعضی از آن را مذکور می داریم.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 606