بسم الله الرحمن الرحیم
چهل حدیث یکی دیگر از آثار ضمیر فیض پذیر عارف و عالم ربّانی، حضرت امام خمینی سلام الله علیه، است. معظم له این کتاب را در شرح و بیان چهل حدیث از احادیث موروث از معصومان نگاشته اند. سنت «اربعین» نویسی از قدیم الایام در میان علمای دین معمول بوده است، و حضرت امام نیز برای مسلوک داشتن سنت سلف برعهده گرفته بودند که کتابی در این زمینه تصنیف کنند. مطاوی کتاب همه در تفحص از حقیقت اخباری از پیشوایان معصوم دین و سرشار از تذکرات اخلاقی و نکات عرفانی و حِکمی است.
«اربعین» (چهل حدیث) عنوان کتابهایی است که معمولاً در بردارنده 40 حدیث است؛ یا آنکه 40 باب است در حدیث. تألیف «اربعینیات» ظاهرا از قرن چهارم هجری معمول شده و در کتابهای عربی به «کتب الاربعینیات» معروف است. بنای اربعینیات حدیث مشهوری است که در طرق کثیر روایت شده، و آن حدیث چنین است: من حفظ علی أمتی أربعین حدیثا فی أمر دینها، بعثه الله تعالی یوم القیامة فی زمرة الفقهاء والعلماء. کسانی همچون ابوبکر کلاباذی (وفات 380) و ابوعبدالرحمن سلمی و ابونعیم اصفهانی و شیخ بهایی، و غیر ایشان در این باب تألیف کرده اند، و هر یک اربعین خود را به قصدی پرداخته اند، مثلاً یکی احادیث مربوط به توحید، و یکی احادیث درباره زهد و نسک و مواعظ، و دیگری احادیث در باب عبادات را جمع کرده؛ مانند اربعین حاوی 40 حدیث از طریق اهل بیت نبوت از شیخ بهایی، که ابن خاتون، از علمای شیعه و از شاگردان شیخ، بر آن شرح نوشته است. اربعین مجلسی دوم، شرحی مفصل به عربی بر 40 حدیث که تقریرات درسی مجلسی است. یا کتاب الاربعین از شهید اوّل که مشتمل است بر 40 حدیث، بدون شرح و توضیح، و بیشتر احادیث آن در باب عبادات است. یا اربعین نورالدین عبدالرحمن جامی که حاوی 40 حدیث و ترجمه منظوم آنهاست.
کتاب حاضر در اصل تقریرات امام خمینی، قدس الله روحه، بوده است که مضامین آن را در مدرسه فیضیه و ملاصادق در قم برای شاگردان خود ایراد فرموده بودند؛ سپس تصمیم گرفتند کتابی در همین زمینه تألیف کنند، و این کتاب را در 1358 ه . ق. به پایان آوردند.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه V
33 حدیث از احادیث این دفتر مربوط به اخلاقیات و مهلکات و منجیات، و 7 حدیث آخر در باب اعتقادات و معارف است. روش معظم له در توضیح احادیث چنین است که ابتدا حدیث را نقل می کنند؛ سپس آن را به فارسی ترجمه می کنند؛ و آن گاه کلمات اصلی حدیث، و گاه غالب تعبیرات و کلمات آن، را شرح و معنا می کنند، و در معنای حدیث متعرض نکته ای که در شرح حدیث سودمند است می شوند؛ و پس از فراغ از شرح تعبیرات و اصطلاحات و تمهیدات لازم، به شرح متن می پردازند، و طی چند «فصل» شرح حدیث را به پایان می برند.
همان طور که در بالا یاد شد، 33 حدیث اوّل مربوط به مسائل اخلاقی است. در این قسمت وجهه همت مصنف بزرگوار کتاب این است که تمویهات نفس را آشکار کنند و مفاسد هر یک از ذمایم اخلاقی همچون کبر، ریا، غضب و حسد، را شرح دهند و در خلال مطالب مواعظی درج کنند که در بازداشت نفس از معصیت سودمند قرار گیرد. در هر باب آیاتی از کلام آسمانی استشهاد کرده اند و گهگاه از سخنان ارباب ضمایر پاک نیز استفادت جسته اند که در بین آنان در درجه اوّل معلم روحانی و ارجمند خود ایشان، مرحوم شاه آبادی، است که در زمان تألیف این کتاب در قید حیات بوده اند.
چنانکه گفته شد، آنچه در شرح این روایات مطمح و مطرح نظر معظم له بوده بیدار ساختن خواننده و تنبه دادن به اوست که از مباشرت لذات دست بردارد و مباشر اعمال صالح گردد، و با طی طریق سلوک خود را از صفات بد و ناپسند مبرا سازد، تا به فیض هدایت نایل گردد و با ایمان درست و عمل پاکیزه خدای خویش را ملاقات کند. مصنف بزرگوار که معلم بزرگ اخلاق بوده اند در این ابواب بیاناتی عالی و قوی و مؤثر دارند که در شدت تأثیر و نفوذ در قلب می توان گفت که در وقت تحریر مطالب سرّ ایشان از عالم قدس فایض بوده است.
7 حدیث آخر کتاب در شرح مطالبی است که از سنگینترین و در عین حال عالیترین و نفیسترین مطالب و مباحث عرفانی محسوب است. مباحثی از قبیل جبر و تفویض عرفانی، بحث ذات و اسماء و صفات حق تعالی، شناحت باری و آفرینش آدم بر صورت او، و مانند آن. این احادیث را که همه بنیه و جنبه عرفانی دارند و هر یک از مستندات محکم عارفان است طبعا معظم له به مذاق عرفان تفسیر کرده اند؛ اما در جای خود متذکر شده اند که حمل این روایات و آیات بر معانی عرفانی به سائقه ذوق شخصی نبوده و بر طبق اهوای کسان تفسیر نکرده اند؛ بلکه اینها معارفی است که اصحاب حال و ارباب علوم افاضی، با معیاری که همان ضمیر صافی برخوردار از فیض هدایت ایشان است، به دست داده اند. و در عین حال کلام الهی را منزه از کنه یابی دانسته اند و علم آن را مخصوص انبیا و ائمه شمرده اند. حضرت امام خمینی در عرفان نظری ممحض بوده اند و در شرح این احادیث به طرح مباحث نفیس عرفانی پرداخته اند. اما چنانکه فرموده اند همه جا توجه داشته اند که عقاید غیر مستفاد از شرع را در شرح خویش وارد نسازند و بر وفق منهج مستقیم شرع گام بردارند، و گاه بتناسب به ایرادات اهل قشور نیز پاسخ گفته اند.
اهل عرفان و نظر پایه عالی و مایه ارجمند این کتاب را می شناسند. برای آنان این کتاب نیاز به معرفی ندارد. برای غیر آنان نیز مقالتی معجل عهده دار باز نمودن همه نفایس این اثر نتواند بود.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه VI
کتاب چهل حدیث پیش از این (و پس از پیروزی انقلاب اسلامی) به چند صورت به چاپ رسید. یک بار 4 حدیث از آن همراه با شرح در انتشارات اطلاعات چاپ شد. سپس انتشارات طه (در قزوین) آن را منتشر ساخت. و مرکز نشر فرهنگی رجا نیز آن را بار دیگر به چاپ رساند. امتیاز مهم چاپ حاضر بر سایر چاپها مقابله دقیق با دو نسخه موجود و اصلاح اغلاطی است که در چاپهای دیگر وجود دارد؛ به اضافه ویرایش فنی مطابق آیین و پاراگراف بندی صحیح، و ترجمه عبارات و روایاتی که در متن ترجمه نشده است، و اعراب گذاری همه عبارات عربی. همچنین فهارس مختلف که برای کتاب تنظیم شده و ارجاعات به مآخذ و منابع که همچون دو کتاب دیگر چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (سرّالصلوة و آداب الصلوة) تا حد مقدور دقیق به عمل آمده است.
بهترین درودهای ما نثار روح پرفتوح امام خمینی(س)، برپا کننده نظام عدل و حق، و راهگشای تلاشگرانراستی و رستگاری باد.
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه VII