فهرست مطالب
حدیث 1
جهاد با نفس...3
نشآت وجودی انسان...5
مقامات و درجات نفس...5
جنود رحمانی و شیطانی...5
مقام اوّل (نشئه ملک و ظاهر)...5
فصل اوّل (بدن و قوای آن)...5
قوای بدن تحت تصرف وهم و عقل...5
فصل دوم(تفکر نخستین منزل در تهذیب نفس)...6
فصل سوم(عزم، دومین منزل در تهذیب نفس)...7
فصل چهارم(اهمیت عزم در ترک معاصی و انجام تکالیف)...7
فصل پنجم (مشارطه، مراقبه، محاسبه)...9
فصل ششم (تذکر)...10
فطری بودن احترام به منعم...10
تذکر نعم الهی...11
فطری بودن احترام به شخص بزرگ...11
لزوم احترام مالک الملوک...11
عظمت خلقت و تعدد نشآت عالم...11
فطری بودن احترام حاضر، و حضور حق در عالم وجود...11
مقام دوم(نشئه باطن و ملکوت)...12
فصل اول (نزاع جنود رحمانی و شیطانی در باطن نفس)...12
نشئه ظاهر ظهور نشئه باطن...12
اهمیت جهاد نفس در نشئه باطن...12
جهنم و بهشت اعمال و اخلاق و لقاء...13
لزوم ایمان اجمالی به اخبار اولیاء...13
فصل دوم(واهمه، غضبیه و شهویه)...14
تبعیت صورت ملکوتی از ملکات نفس...14
تناسب صورت اخروی با ملکات نفس در هنگام مرگ...15
فصل سوم(منع انبیاء از زیاده روی طبیعت انسان)...16
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 665
فصل چهارم (ضبط خیال)...17
خیالات فاسد و تصورات باطل از القائات شیطان است...18
فصل پنجم (سنجیدن منافع و مضار رذایل و فضایل)...18
کشش فطری انسان به چیزی که فاقد آن است...19
بی فایدگی لذات دنیوی...20
تفاوت آتش دوزخ با آتش دنیا...20
صورت ملکوتی اعمال و ملکات انسان...21
نامتناهی بودن درجات عذاب...21
جلالت قدر شیخ صدوق...23
روایتی در حزن پیامبر از خوف جهنم...23
فصل ششم (علاج مفاسد اخلاقی)...24
زشتی مراء و راه علاج آن...25
حدیث 2
ریا...35
معنی ریا و درجات آن...35
مقام اوّل (ریا در عقاید)...36
فصل اول (بحث در حقیقت این ریا)...37
فصل دوم (فرق میان ایمان و علم)...37
فصل سوم (وخامت امر ریاکار)...38
فصل چهارم (تنبهی علمی برای برکندن ماده ریا)...39
خداوند مؤثر حقیقی و متصرف در قلوب است...40
فصل پنجم (دعوت به اخلاص)...42
بی نیازی خداوند از عبادات انسان...42
منتی که انبیاء و اولیاء بر ما دارند...43
مقام دوم (ریا در اخلاق و ملکات باطنی)...44
فصل اول (میزان در ریاضتهای حقانی و نفسانی)...45
اهمیت حفظ حریم قلب که منزلگاه الهی است...45
فصل دوم (ستاریت حق مانع از غیور بودن او نیست)...46
مقام سوم (ریا در اعمال)...47
فصل اوّل (تصرف شیطان در عبادات و مناسک)...47
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 666
فصل دوم (دقت و باریکی ریا)...48
ریا در تحصیل علم دین...48
ریا در نماز جماعت...49
فصل سوم (دعوت مجدّد به اخلاص)...51
محاسبه نفس و بررسی خلوص اعمال...51
شیطان به مخلصین راه ندارد...52
ریاکار مشرک است...52
اعتقاد به توحید افعالی در علاج ریا...53
فصل چهارم (حدیث علوی در نشانه های ریاکار)...55
خلوص از تمامی مراتب ریا اختصاص به اولیاء دارد...57
تتمه: سمعه...58
حدیث 3
عجب...61
بیان شیخ بهایی در عجب...62
بیان مؤلّف در عجب...62
درجات عجب...62
فصل اوّل (مراتب در هریک از درجات عجب)...63
منّت گذاری بر خداوند...64
غنج و دلال بر خداوند...64
طلبکاری از خداوند...64
برتر شمردن خود از دیگران...65
فصل دوم (عجب اهل فساد و کفر)...65
نتایج فاسد عجب اهل فساد...65
چگونگی ترقی افراد در مراتب عجب...66
فصل سوم (مکاید شیطان در بالا بردن مراتب عجب انسان)...66
فصل چهارم (مفاسد عجب)...67
عجب از ارتکاب گناه بدتر است...68
کوچک شمردن معاصی...69
اعتماد به نفس و بی نیازی جستن از خدا...69
کوچک شمردن مردم و اعمال آنها...69
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 667
گرفتار شدن به کبر و ریا...69
جهل به ناچیزی خویش از اسباب عجب است...69
آگاهی عارفان به فقر ذاتی موجودات...70
خوف پیامبران و اولیاء از عدل الهی...70
فصل پنجم (منشأ عجب)...71
کارهای ما برای درک لذّات نفسانی است 72 و 71
عبادات ما پیش اولیاء حق از گناهان کبیره است... 73
نظر منصفانه انسان به اعمال خود عجب را از میان می برد...74
تفاوت مناجات و نماز معصومان(ع) با دیگران...75
امتناع اجتماع عجب و توحید...75
حدیث 4
کبر...79
فرق عجب و کبر...79
درجات کبر به اعتبار کمالات وهمی ...80
فصل اول (درجات کبر به اعتبار کسی که تکبر با اوست)...80
کبر با حق تعالی...81
کبر با انبیاء و اولیاء...81
کبر با اوامر الهی...81
کبر با بندگان خدا... 82 و 81
فصل دوم (توهم کمال سبب اصلی کبر)...82
کبر علما و عرفا...82
کبر حکما...82
کبر مدعیان تصوف و تهذیب باطن...83
کبر فقها...83
کبر اهل عبادت...84
کبر پنهانی...84
کبر در گفتار و رفتار...85
فصل سوم (مفاسد کبر)...85
اختصاص کبریایی و عزت به خداوند...87
جایگاه متکبرین در جهنم...87
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 668
تفاوت عذابهای دنیوی و اخروی... 88 و 87
فصل چهارم (موجبات کبر)...89
سخنی با صاحبان علوم و مسلکهای مختلف...90
کبر به مال و منال پست ترین درجه کبر...92
فصل پنجم (علاج کبر)...93
علاج علمی...93
علاج عملی...96
تواضع حضرت رسول (ص) و اوصیاء ایشان...96
یقظه نخستین منزل انسانیت...98
فصل ششم (گاه، حسد مبدأ تکبر است)...99
تکبر فاقد کمال با واجد کمال...99
فرق میان تواضع و تملق...100
حدیث 5
حسادت...105
تعریف حسد و اقسام و درجات آن 106 و 105
فصل اول (ذکر بعضی از موجبات حسد)...106
بازگشت حسد به احساس ذلت و انکسار در نفس...107
دواعی هفتگانه حسد...107
فصل دوم (پاره ای مفاسد حسد)...108
زوال نور ایمان در قلب...108
منافات آثار حسد با اوصاف مؤمن...108
غضب بر ولی نعمت...109
فشار و ظلمت قبر...109
امکان اصلاح و پیراستن نفس از رذایل...111
غنیمت شمردن جوانی و نشاط آن...111
فصل سوم (ریشه مفاسد اخلاقی)...111
بیان صاحبان مسالک مختلف در نظام احسن عالم...112
علاج علمی حسد...113
فصل چهارم (علاج عملی حسد)...113
فصل پنجم (حدیث «رفع»)...114
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 669
حدیث 6
حب دنیا...119
فصل اوّل (بیان مجلسی در حقیقت دنیای مذموم و ممدوح)...120
معانی دنیا و آخرت...120
فصل دوم (سبب زیاد شدن حب دنیا در قلب انسان)...122
فطرت حبّ بقا و گریز از فنا...122
شناخت دنیا و آخرت موجب حبّ آخرت می شود...122
ناله های اولیاء از درد فراق و جدایی...123
خطیئه حضرت آدم(ع)...123
فصل سوم (تأثیرات سوء حظوظ دنیوی در قلب)...123
ایجاد بغض نسبت به حق تعالیٰ در هنگام مرگ...124
سختی و درازی عالم برزخ...124
خوف از مرگ...124
جلوگیری از ریاضات شرعیه و عبادات...125
تأثیر عبادات در تبعیت قوای ملکی از قوای ملکوتی...125
کارسازی عزم و اراده در آخرت و درجات بهشت...125
ثمرات عبادات پرمشقت...126
فصل چهارم (فطرت کمال طلبی و عشق جبلی به جمیل مطلق)...127
فقر و ذلت در باطن و ظاهر به سبب حبّ دنیا...128
سرور و اطمینان در قلوب اهل آخرت...129
حدیث 7
غضب...133
کلام ابن مسکویه در غضب...133
کلام بقراط درباره فرد خشمگین...134
فصل اوّل (فواید قوه غضبیه)...134
نقش قوه غضبیه در حفظ بقاء انسان...134
نقش قوه غضبیه در اجرای حدود و تعزیرات و امر به معروف و نهی از منکر...134
مفاسد خمودی غضب و چاره دفع آن...135
فصل دوم (مفاسد افراط در غضب)...135
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 670
خاموشی نور ایمان...136
گرفتار شدن به غضب الهی...136
صورت ملکوتی غضب در دوزخ...136
علاج شرّ غضب...137
مفاسد اخلاقی غضب...138
مفاسد اعمالی غضب...138
لزوم مبارزه با رذیله غضب...139
فصل سوم (فرو نشاندن غضب)...139
علاج علمی...139
علاج عملی...140
دو راه برای فرونشاندن غضب در حدیث امام باقر(ع)...141
فصل چهارم (علاج غضب به قلع اسباب آن)...141
حبّ نفس مهیّج قوۀ غضب...141
کمال پنداشتن غضب...142
تفاوت مبادی شجاعت و غضب...142
آثار شجاعت و غضب... 143 و 142
اسباب دیگر غضب...143
حدیث 8
عصبیت...145
عصبیت ممدوح و مذموم...146
فصل اوّل (مفاسد عصبیت)...146
زوال پذیری تعلقات انسان...148
فصل دوم (صورت ملکوتی عصبیت)...148
عصبیت، خُلق شیطان...149
شرط شفاعت شافعان...150
فصل سوم (عصبیت های اهل علم)...151
زشتی این عصبیت به اعتبار متعصب...151
زشتی آن به اعتبار علم...152
زشتی آن به اعتبار کسی که با او تعصب می ورزد...152
زشتی آن به اعتبار کسی که در حق او تعصب می ورزد...152
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 671
حدیث 9
نفاق...155
نفاق عملی و نفاق قولی...155
فصل اوّل (مراتب نفاق)...156
تأثیر نفاق در نفس انسان...156
مراتب شدت و ضعف در جوهر نفاق...156
اقسام نفاق به حسب متعلَق آن...157
فصل دوم (صورت ملکوتی نفاق)...157
کارهایی که در حکم نفاق است...158
فصل سوم (علاج نفاق)...158
علاج علمی...158
علاج عملی...159
فصل چهارم (نفاق با خدا)...159
خطاب با طوایف مدّعیان...160
حدیث 10
هوای نفس و درازی آرزو...167
مقام اوّل (نکوهش پیروان هوای نفس)...168
فصل اوّل (انسان در ابتدای ولادت حیوان بالفعل است)...168
نیاز انسان به مربی...168
پیروی از هوای نفس موجب زوال انسانیت...169
میزان در رسیدن به حق یا بازماندن از آن...169
معنای حدیث ایمان آوردن شیطان بدست پیامبر(ص) (انّ شیطانی آمن بیدی)...169
فصل دوم (نکوهش پیروی از هوای نفس)...170
بی پایانی تمنیّات انسان...171
سخن مرحوم شاه آبادی درباره حدیث نبوی (شیّبتنی سورة هود)...172
فصل سوم (گوناگونی هواهای نفسانی و جلوگیری آن از راه حق)...173
مقام دوم (مدت درازی آرزو)...174
فصل اوّل (درازی آرزو سبب نسیان آخرت)...174
فصل دوم (سفر پر خطر و ضرورت زاد و راحله)...175
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 672
حدیث 11
فطرت...179
فصل اوّل (معنای فطرت)...180
فصل دوم (تشخیص احکام فطرت)...181
فصل سوم (اشارت به برخی از احکام و لوازم فطرت)...181
مقام اوّل (فطری بودن اعتقاد به اصل وجود مبدأ)...182
فطرت عشق به کمال...182
اختلاف مردم در تشخیص کمال...182
عشق به کمال مطلق محور تمام علائق و اشتیاقات...183
مقام دوم (فطری بودن توحید)...185
فطرت تنفر از نقص...185
مقام سوم (فطری بودن اعتقاد به معاد)...186
فطرت عشق به راحت و گریز از رنج و سختی...186
آمیختگی نعمت با رنج در دنیا...186
ضرورت وجود عالمی که راحت آن با رنج آمیخته نیست...186
بیان اینکه عشق فعلی بی معشوق فعلی ممکن نیست...186
فطرت حریت و نافذ خواستن اراده دلیلی دیگر بر وجود جهان آخرت...187
حدیث 12
تفکر...189
تعریف فکر...189
تعریف تفکر از خواجه عبدالله انصاری...190
معانی مختلف قلب...190
فصل اوّل (فضیلت تفکر)...191
مرتبه اوّل تفکر، تفکر در اسماء و صفات حق...191
برهان صدّیقین...191
تتمیم: تفکر ممنوع و ممدوح در ذات حق...192
اشتباه جاهلانی که نظر و خوض در معارف را حرام می شمارند...193
فصل دوم (تفکر در آفرینش)...195
مرتبۀ دوّم تفکر، تفکر در لطایف صنع و دقایق خلقت...196
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 673
مناسبت برهان اتقان صنع با مذاق عامه و فرق آن با برهان صدیقین...196
حکمت در نسبت میان خورشید و زمین و ماه...196
خلقت قوای ادراکی انسان...197
فصل سوم (تفکر در احوال نفس)...198
برهان اوّل بر تجرد نفس، اختلافات قوای جسمانی و نفسانی در
سنین جوانی و پیری...198
برهان دوم، تفاوت نفس و جسم در پذیرفتن صور مختلف...199
برهان سوم، تفاوت نفس و جسم در اعاده صور...199
اثبات معاد از طریق تجرّد و جاودانگی نفس ...199
اثبات نبوّت عامه از طریق نظام احسن عالم...200
کامل بودن شریعت اسلام...200
اثبات نبوّت خاصّه...201
فصل 4 (فضیلت تهجّد = شب زنده داری)...202
تفاوت نعم دنیا و آخرت...205
فصل 5 (تقوی و لزوم آن در کسب مقامات)...206
فصل 6 (بیان تقوای عامّه)...207
صحّت و بیماری نفس...207
اهمیت امراض روحی نسبت به امراض جسمی...207
سلامت نفس در گرو اتیان مصلحات نفسانیه و پرهیز از مفسدات نفسانیه...208
نتیجه مداومت در اصلاح نفس و لذّت روحانی آن...209
حدیث 13
توکل...213
فصل اوّل (معنی توکل و درجات آن)...214
تفاوت مردم در معرفت ربوبیت ذات حق و اقسام توکل آن ها...215
معرفت عامه مردم نسبت به ربوبیت حق و توکل آنها...215
معرفت اهل برهان و نقل نسبت به ربوبیت حق و توکل آنها...216
معرفت اهل قلوب نسبت به ربوبیت حق و توکل آن ها...216
حصول تدریجی توکل و رضا و تسلیم...217
فصل دوم (فرق میان توکل و رضا)...217
فصل سوم (فرق میان تفویض و توکل و ثقه)...218
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 674
معنای تفویض و تفاوت آن با توکل...218
تفاوت ثقه و توکل...219
حدیث 14
خوف و رجا...221
فصل اوّل (انسان عارف را دو نظر است، نظر به فقر ذاتی خود و نظر به کمال
نامتناهی ذات حق و سعۀ رحمت او)...222
فصل دوم (مراتب خوف و رجا)...224
خوف عامه و خاصه و اخص...224
قصور مخلوق از ادای حق عبادت خالق...224
رحمت و لطف الهی در گشودن در عبادت به روی بندگان و تعلیم عبادت به آنان...224
تفکر در خطرات زندگی و مواقف آخرت از اسباب خوف است...226
بسط رحمت حق در آخرت...226
فصل سوم (فرق رجا و غرور)...227
فصل چهارم حکمت توازن خوف در رجا...229
نقد نظریۀ غلبۀ خوف یا رجا در دنیا و آخرت...230
حدیث 15
امتحان و آزمایش مؤمنان...235
فصل اوّل (معنای امتحان و نتیجه آن)...237
ادراکات و ملکات از آغاز در نفس انسان بالقوه اند...237
راهنمای باطنی و ظاهری...237
عمومیت امتحان و نتیجۀ آن...238
فصل دوم (شدت ابتلاء انبیاء و اوصیا و مؤمنین)...239
کیفیت اثرپذیری نفس از اعمال...239
اثر لذائذ و شداید در نفس انسان... 240 ـ 239
محرومیت انسان از دنیا نشانه لطف حقتعالی به اوست...240
مناجات و یاد حق در اثر ابتلاء...240
تفاوت انبیاء و اولیاء با سایر مردم در توجه به دنیا...241
فصل سوم (ابتلای انبیاء به امراض جسمانی)...242
نظر محقق مجلسی در این باره...243
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 675
نظر محقق طوسی...243
نظر مؤلّف...243
فصل چهارم (دنیا دار ثواب و عقاب نیست)...245
آمیختگی آلام و لذات در دنیا...245
استدراج...246
فصل پنجم (شدت بلیات متناسب است با قوت ادراک)...246
حدیث 16
صبر...253
فصل اوّل (اطاعت از شهوات منجر به بندگی انسان می شود)...255
راه علاج اسارت شهوت...255
بندگی حق و غنای قلب و روح...257
فصل دوم (پیروی شهوات مانع تحصیل مقامات معنوی است...258
فصل سوم (معنای صبر و بیان آنکه صبر نتیجه خلاصی از قید نفس است) 260 ـ 259
صبر بر مصیبات و معاصی و وادار ساختن نفس بر طاعات از نقصان معرفت و از
مقامات متوسطان است...260
تفسیر صبر نسبت به انبیاء و ائمه هدی(ع) 261 ـ 260
تفاوت صبر ائمه (ع) و انبیا (ع) با دیگران...261
فصل چهارم (فواید و نتایج صبر)...261
تربیت و کمال نفس...261
تقویت عزم و اراده در انسان...262
بی فایدگی اضطراب درونی و جزع و فزع...263
فصل پنجم (درجات صبر: صبر بر مصیبت، صبر در طاعت، صبر از معصیت)...265
وسعت بهشت حق تعالی...266
فصل ششم (درجات صبر اهل معرفت: صبر مع الله ، صبر عن الله ، صبر بالله )...267
حدیث 17
توبه...271
حقیقت توبه...272
نفس در آغاز از کمال و نقص خالی است...272
کدورت و ظلمت نفس به علّت ارتکاب معاصی...272
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 676
فرق توبه و انابه...272
فصل اوّل دشواری توبه و جبران معاصی...273 ـ 272
نکته مهم: توبه نفس را به پاکیزگی و صفای اصلی آن باز نمی گرداند...274
فصل دوم (ارکان توبه: ندامت، تصمیم بر عدم تکرار)...275
تأثیر گناه در قلب و روح...275
فصل سوم (شرایط توبه)...277
معنای استغفار و شرایط آن در کلام امیر مؤمنان(ع)...277
نومید ساختن شیطان آدمی را از توبه...278
توجه به شمول و وسعت رحمت حق...278
شرایط کمال توبه...279
فصل چهارم (نتیجۀ استغفار)...281
بیان در اقتضاء مقام غفاریّت و ستاریّت حق تعالی...281
فصل پنجم (معنای توبه نصوح)...282
نظر شیخ بهایی در معنای این توبه...282
سایر معانی...282
تکمیل: سریان علم و حیات در سراسر هستی...283
حدیث 18
ذکر خدا...287
احاطه قیومی حق تعالی...288
فضیلت ذکر خفی...289
فصل اوّل (یاد کردن بنده خداوند را سبب یاد خدا او را می شود)...289
مرتبۀ کامل حبّ فی الله ...290
فصل دوم (فرق بین دو منزل تفکر و تذکر و بیان خواجه عبدالله انصاری)...291 ـ 290
رابطه میان تفکر و تذکر و فضیلت آن دو...291
نتایج تذکر برای کمّلین و متوسطین و عامّه...291
فصل سوم (در میان ذکر تام)...292
ذکر از صفات قلب است...292
سریان ذکر در نشآت وجود...292
بیان شاه آبادی (ره) در ذکر و ذاکر...292
ملاک قبولی اعمال...293
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 677
فصل چهارم (احادیث در فضیلت ذکر)... 294 ـ 293
حدیث 19
غیبت...299
فصل اوّل (تعریف و حقیقت غیبت)... 301 ـ 300
بیان شهید ثانی در غیبت...301
بحث درباره غیبت قولی و غیرقولی و چند حدیث نبوی در این باره301
فصل دوم (بزرگی گناه غیبت و تبعات آن)...303
صورت ملکوتی غیبت...303
رسوایی غیبت کننده در دنیا و آخرت...305
هتک آبروی مؤمن هتک ناموس الهی...306
غیبت سبب خروج از ولایت حق و دخول در ولایت شیطان...306
خلاصی از ادای حقوق مردم دشوار است...307
غیبت اوّلین مرتبه کفر...309
فصل سوم (ضررهای اجتماعی غیبت)...309
لزوم طلب رضایت از غیبت شونده و استغفار برای او...311
فصل چهارم (علاج غیبت)...311
علاج علمی...311
علاج عملی...313
فصل پنجم (اولی بودن ترک غیبت در موارد جایز آن)...313
فصل ششم (حرمت گوش دادن به غیبت)...315
تتمیم: کلام شهید ثانی (ره) درباره پلیدترین انواع غیبت...316
راههای مختلف غیبت... 318 ـ 317
حدیث 20
اخلاص...321
فصل اوّل (معنای ابتلاء و امتحان حق تعالی)...322
معنای موت و قول مجلسی (ره) در این باره...322
فصل دوم (خشیت و صدق نیت موجب صواب عمل)...324
تأثیر اعمال در نفس انسان...324
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 678
میزان در افضلیت اعمال...325
تأثیر نیّت در تمامیت و نقص عمل...325
شرک خفی...326
عبادت بندگان و مزدوران و آزادگان...326
مراتب شک...327
توحید حقیقی...327
فصل سوم (تعریف اخلاص)...328
تعریف خواجه عبدالله انصاری...328
تعریف اصحاب قلوب به نقل از شیخ بهایی...328
فصل چهارم (اخلاص پس از عمل)...329
مراقبت از عمل سخت تر است از انجام آن...330
دشواری تخلیص نیت از تمامی مراتب شرک و نسبت میان نیّت و عمل...330
دلیل رجحان نیت بر عمل...332 ـ 331
فنای عمل در نیت و اشاره به معنای آیه شریفه «قل کل یعمل علی شاکلته»...332
خروج از بیت نفس و سفر به سوی حق...333
حدیث 21
شکر...327
عدم منافات آمرزش نبی اکرم با عصمت ایشان...338
بیان علامه مجلسی در این باره...338
بیان سید مرتضی (ره)...339
اقوال دیگر در این باب... 341 ـ 340
فصل اوّل (توجیه عرفانی از بخشایش خداوند بر پیامبر(ص))...341
فتوحات ثلاثه (فتح قریب، فتح مبین، فتح مطلق)... 342 ـ 341
مراتب گناه...342
فصل دوم (حقیقت شکر)...343
تعریف شکر و ارکان آن از نظر برخی محققان...343
قول خواجه عبدالله انصاری در شکر...344
فصل سوم (چگونگی شکر)...345
عجز انسان از شکر حق تعالی و غایت شکر...345
علم به توحید افعالی عامل شکر است...345
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 679
کفران نعمت ناشی از نظر استقلالی به اسباب و علل است...345
مراتب مختلف شکر به اختلاف نعم...346
سبب اینکه شکر از مقامات عامه است...346
شکر اولیاء و مرتبۀ سوّم شکر از نظر خواجه عبدالله انصاری...347
تکمله: احادیث در فضیلت شکر...347
مساوق بودن حمد و شکر...348
تتمیم: گمان عایشه از سر عبادات و عبادت پیامبر اکرم (ص)...349
فصل چهارم (احادیث در باب عبادت پیامبر (ص) و تحقیقی در معنای طه)...350
حدیث 22
کراهت از مرگ...357
علل کراهت ناقصان و متوسطان و کاملان از موت...358
تفاوت تصدیق عقلی و ایمان قلبی...359
حقیقت صراط صورت باطن ولایت است...360
مؤمنان از مرگ کراهت ندارند بلکه از آن ترسان اند...361
تفاوت قلوب اولیاء در قبول تجلیات اسماء...361
فصل اوّل (حقیقت بهشت و جهنم)...361
اختلاف در مخلوق و موجود بودن بهشت و دوزخ...362
ملکوت اعلی و ملکوت سفلی...363
فصل دوم (مغرور ساختن شیطان انسان را به رحمت واسعه حق)...363
حدیث 23
اصناف جویندگان علم...367
فصل اوّل (اشاره به اینکه علم از مبادی غیبی به نفس متعلم القاء می گردد
و تحصیل از معدّات است)...372
دیدگاه دو مسلک جبر و تفویض در تحصیل علم...372
علوم حاصل القاءات ملکی یا شیطانی...372
تقوا شرط القائات رحمانی...373
بازشناختن القائات رحمانی از شیطانی...373
دو طایفه اصلی جویندۀ علم...374
فصل دوم (احادیث در ذکر مفاسد مراء)...374
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 680
تأثیر سریعتر و شدیدتر اعمال زشت در قلب...375
اثر مصاحبت و همنشینی با دشمنان خدا...376
نشانه های اهل جدال...376
ذلت و رسوایی جدال کننده در دنیا و آخرت...377
فصل دوم (نشانه های فریبکار جاه طلب)...378
دشواریهای دینداری در کسوت اهل علم...378
فصل سوم (نشانه های صاحبان عقل و فقه)...381 ـ 380
حدیث 24
اقسام علم...385
فرق سئوال به «من» و «ما»...386
فصل اوّل (نشآت وجودی انسان و علوم مناسب با این نشآت)...386
تقسیمات علوم نافع (علم ذات و صفات حق، علم منجیات
و مهلکات، علم مناسبات و معاملات)... 387 ـ 386
ارتباط نشآت وجودی و علوم سه گانه با یکدیگر...387
اقسام کاملان در نظر شیخ اشراق...388
انحصار علوم انبیاء به علوم سه گانه...389
فصل دوم (تطبیق حدیث نبوی «العلم ثلاثة...» با علوم سه گانه)...390
فصل سوّم...392
بیان شاه آبادی(ره) در معنای «آیۀ محکمه» و تعبیر علم عقاید به «آیه»...393
میزان در علم...393
خلوص نیت شرط الهی شدن علم...394
فصل چهارم (تطبیق ملاّ صدرا حدیث نبوی را با کلام غزالی در تقسیم علوم)...395
اشکال کلام غزالی و صدرالمتألّهین...395
فصل پنجم (اندراج بسیاری از علوم ذیل علوم سه گانه)...396
حدیث 25
شک و وسواس...399
وسوسه و شک از القائات شیطان است...399
قلب آدمی رویی به ملک دارد و رویی به ملکوت...400 ـ 399
فصل اوّل ذکر اخباری در چگونگی وضو و غسل و تطهیر ائمه (ع) و دوری آنان از وسواس...401
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 681
وسوسه در نیت نماز و «تکبیرة الاحرام»...403
وسوسه در اقتداء به امام جماعت...403
وسوسه در قرائت نماز...404
توهم آنکه وسواس فضیلت است...404
فصل دوم (علاج وسوسه)...405
علاج علمی...405
علاج عملی...406
حدیث 26
فضیلت علم...411
فصل اوّل (خداوند جوینده دانش را به راه بهشت می برد)...412
تقسیم علم به علم دنیوی و اخروی و تفاوت آن دو...412
تحصیل بهشت های سه گانه...412
اشاره به بیان ملاّصدرا در شرح حدیث و نقد آن...414 ـ 413
فصل دوم (فرشتگان بالهای خویش را برای طالب علم می گسترانند)...414
اصناف فرشتگان...414
بال و پر و اندام فرشتگان...414
چگونگی تمثل ملائکه مقرّب...415
فصل سوم (استغفار ساکنان آسمان و زمین برای طالب علم)...416
وجود، عین همۀ کمالات است...416
تسبیح موجودات...417
وجهه ملکوتی داشتن موجودات...417
فصل چهارم (فضل عالم بر عابد)...418
عینیّت علم و نور...418
نور عابد و نور عالم... 420 ـ 419
فصل پنجم (علما ورثه انبیا هستند)...420
حدیث 27
عبادت و حضور قلب...425
فصل اوّل (فراغت وقت و قلب در عبادت)...426
محرومیت از شفاعت به سبب استخفاف نماز...427
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 682
اهمیت بیشتر فراغت قلب...428
ضعف ایمان و یقین سبب سستی در عبادت...428
توجه تام نفس به امری مانع توجه او به امور دیگر است...429
حضور قلب در نماز و میزان قبولی آن...430
سیره ائمه (ع) در عبادت...430
فصل دوم (مراتب حضور قلب)...433
عبادت ثنای معبود است...433
علّت توقیفی بودن عبادات...434
مراتب حضور قلب در عبادت ...434
مراتب حضور قلب در معبود (حضور قلب در تجلیات افعالی و اسمائی و ذاتی)...435
سبب خاتمیت نبی اکرم(ص)...436
بهره های مختلف و متفاوت اولیاء خدا از مناجات حق...436
فصل سوّم (راه تحصیل حضور قلب)...437
صور باطنی اعمال و افعال (تجسّم اعمال)...437
تجسّم اعتقادات...439
جعل نوافل برای رفع نقص در فرایض...440
لزوم محاسبه و ترس از خدا...441
اعمال اهل بیت(ع)...442
فصل چهارم (فراغت در عبادت سبب غنای قلب است)...444
غِنا از صفات کمالی نفس...444
غنای حق و فقر انسان...444
توجّه به دنیا سبب کدورت و ظلمت قلب...445
نکته: تفاوت میان توکّل و تفویض...446
حدیث 28
لقاءالله... 451
فصل اوّل (لقاءالله و کیفیت آن)...453
محال بودن اکتناه ذات...453
تجلی اسماء و صفات در قلب سالک...454
مشاهده احاطه قیومی حق و شهود فنای ذاتی...454
تکذیب و تأویل کلمات اولیاء در رؤیت حق...455
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 683
راه تحصیل معرفت بالله و اسماء و صفات او...457
فصل دوم (کشف پاره ای از احوال غیب در وقت موت)...457
علت احتجاب از صور اعمال و اخلاق در دنیا...457
دیدار پیامبر و ائمه و فرشتگان هنگام مرگ...459
برزخ، نمونه ای از نشئه قیامت...460
مشاهدۀ آثار و صور اعمال در هنگام جان کندن...461
اشتیاق اهل ایمان به لقاء حق و وحشت اهل معاصی از غضب الهی در حال احتضار...461
ظهور وجهه ملکوتی امور مختلف در آخرت...462
فصل سوم (معنای حب و بغض خداوند)...463
تنزل اوصاف و احوال از عوالم غیبیه و ظهور آن در عالم ملک...463
حدیث 29
وصایای رسول اکرم(ص) به امیر مؤمنان (ع)...467
مقدمه: مخاطب پیامبر در این وصایا خود حضرت علی(ع) است...469
فصل اوّل (مفاسد دروغ)...470
لزوم پرهیز از دروغ شوخی و جدّی...472
فصل دوم (حقیقت ورع و مراتب آن)...473
اهمیت ورع در کسب کمالات معنویه ...473
اهمیت ورع در قبولی عبادات...474
تتمیم: پرهیز از خیانت و مفاسد آن و بیان حقیقت «امانت» در آیه شریفه...475
اهمیت ادای امامت...477
اشاره به برخی امانات حق و لزوم ادای آن ها...479
توجه به غیر حق خیانت به حق است...480
«امانت» ولایت امیر مؤمنان است...480
آثار و تبعات خیانت در امر ولایت...480
فصل سوم (خوف از خداوند)...481
مشاهده حضور حق در عالم، حفظ ادب حضور...482
تفاوت مردم در حفظ حضور حق...482
فضیلت گریه از خوف خداوند...483
پاداش بزرگ در برابر عمل اندک...484
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 684
بنای عالم بر تفضّل و بسط رحمت است...485
آثار نماز در ارتباط انسان با عالم غیب...496
فصل چهارم فضیلت تلاوت قرآن...497
تدبر در آیات قرآن و تفاوت آن با تفسیر به رای...497
شفاعت قرآن...498
تأثیر بهتر و بیشتر عبادت در قلب جوان...499
آداب قرائت...499
نتیجه تدبر و تفکر در قرآن...500
اخلاص در قرائت...500
سه گروه قاریان قرآن...501
معنای ترتیل...503
فصل پنجم بالابردن دستها و برگرداندن آن در نماز (تقلیب)...504
خرق حجاب در تکبیر...506
انکار مقامات از مکاید شیطان است...507
فصل ششم فضیلت مسواک...508
فصل هفتم مبادی محاسن و مساوی اخلاقی...509
تعریف خلق...510
فطرت و عادت دو مبدأ خلق...510
خلق انسانی قابل تغییر است...510
اجناس فضایل (حکمت، عفت، شجاعت، عدالت)...510
غایت بعثت...511
حدیث 30
اقسام قلوب...525
مقدمه: ترغیب به اصلاح نفس...526
فصل اوّل (مبنای تقسیم قلوب)...528
عدم منافات حدیث پیامبر «الشقی من بطن امه» با اختیار انسان
در تحصیل سعادت و شقاوت...528
وجه انحصار قلوب به قلوب چهارگانه...529
فصل دوم (حالات قلوب)...530
حقیقت وجود و بازگشت کمالات به آن...530
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 685
روشنی قلب مؤمن...530
مؤمن تابع انسان کامل است...531
انسان کامل تحت ربوبیت حق و بر صراط مستقیم است...531
بعضی مکاید شیطان در این باره...532
صورت باطنی شرک...533
تتمیم: قلب منافق و قلب مؤمن...534
وجوه مغایرت و مشابهت قلب مشرک و منافق...534
ختام: غفلت از حق نشانه وارونه بودن قلب است...535
حدیث 31
عدم معرفت حقیقی حق تعالی و رسول (ص) و ائمه (ع)...539
فصل اوّل (معنای عجز و نهی از وصف حق)...541
میزان توصیف ذات حق تعالی...542
علم به حقیقت اسماء و صفات ممکن نیست...544
فصل دوم (معرفت به مقام روحانیت انبیا و اولیا برای سایرین مقدور نیست)...544
فصل سوم (ذکر چند احتمال در «عبد احتجب الله عزّ و جلّ بسبع»)...546
بیان مرحوم فیض (ره)...546
بیان مجلسی (ره)...547
فصل چهارم (معنی تفویض امر به رسول اکرم (ص))...548
معنای تفویض و جبر و بیان استحالۀ آن دو...548
تفویض بعضی امور به پیامبر (ص)...549
فصل پنجم (مقامات ائمه (ع))...550
حقیقت عصمت و منشأ آن...552
یقین، سبب عصمت...552
فصل ششم (به وصف در نیامدن ایمان)...553
عدم معرفت حقیقت نعمت و عذاب آخرت در این دنیا...553
حدیث 32
یقین (و حرص و رضا)...557
فصل اوّل (مقدّر بودن روزی)...558
نبودن منافات میان مقدر بودن روزی و کوشش در طلب آن...558
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 686
فصل دوم (علامتهای صحت یقین)...560
تقسیم مردم به اعتبار یقین و عدم یقین به توحید افعالی...561
فصل سوم (نقل کلام معتزله و اشاعره درباره رزق مقسوم و اشاره به مذهب حق)...562
نظر مجلسی (ره) در این باره...562
فصل چهارم (آسودگی و پریشانی حال در یقین و رضا و تردید و نارضایی است)...563
مشرک و منافق
حدیث 33
ولایت و اعمال...567
فصل اوّل (جمع میان اخباری که پاره ای از آنها بر عمل تکیه دارد و پاره ای بر ولایت)...568
وصایای امامان شیعه به پیروان خود...568
معنای گفتار امام صادق(ع) که با ایمان عمل بد زیان نرساند و با کفر
عمل خوب سود نرساند...572
فصل دوم (ولایت شرط قبولی اعمال)...576
ولایت شرط صحت اعمال نیست...577
حدیث 34
مقام مؤمن نزد حق تعالی...581
فصل اوّل (معنای تردید خداوند در میرانیدن مؤمن حدیث «تردید»)...584
توجیه عرفانی...585
تتمیم: توجیه دیگر...587
فصل دوّم (اصلاح حال مؤمنان با فقر و غنا)...588
فصل سوّم (قرب فرایض و قرب نوافل)...589
حجب نوریه و ظلمانیه...590
فصل چهارم (نقل کلمات در شرح حدیث)...592
نقل کلام شیخ بهائی(ره)...592
نقل کلام محقق طوسی(ره)...593
نقل کلام محدّث مجلسی (ره)...593
تتمه: بیان شیخ بهائی (ره) در افضلیت واجبات از مستحبات...594
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 687
حدیث 35
معرفت اسماء حق و مسئلۀ جبر و تفویض...597
فصل اوّل (مقامات دوگانه اسماء)...598
مقام اسماء و صفات ذاتیه...598
مقام اسماء و صفات فعلیه...598
احاطه قیومیه مشیت مطلقه...598
فصل دوم (بحثی در جبر و تفویض و امربین الامرین به مناسبت حدیث)...599
بیان ذاتی بودن خیر و عرضی بودن شرّ...600
رجوع شقاوت و شر به قصور ذاتی و نقصان وجودی600
فصل سوم (خداوند است که می پرسد و از او پرسیده نمی شود)...601
ذات حق غایت افعال الهی...602
غرض در افعال موجودات...602
حدیث 36
صفات حق...605
فصل اوّل (عینیت ذات و صفات)...606
بازگشت تمام کمالات و خیرات به اصل و حقیقت وجود...607 ـ 606
بساطت حقیقت وجود...607
عینیت صفات حق تعالی با یکدیگر...607
حق تعالی صرف وجود و کمالات آن است...607
نقل و تحقیق: کلام حکما در تقسیم صفات حق...608
اشکال بر تقسیم حکما...608
تحقیقی در عینیت صفات و ذات...609
مقام تجلی به فیض اقدس و فیض مقدس...609
اشاره به نظر قاضی سعید در ارجاع صفات حق به امور عدمی...610
فصل دوم (علم قبل از ایجاد)...610
بیان علم اجمالی در عین کشف تفصیلی مطابق مشرب ملاصدرا و عرفا...610
فرق علیت و مبدئیت واجب الوجود با علیت فاعل های طبیعی...611
علم به علت تامه مستلزم علم به معلول است...611
فصل سوم (معنای سمع و بصر)...612
میزان در اتصاف حق به اوصاف کمالیه...613
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 688
حقیقت سمع و بصر تقوم به آلات جسمانی ندارد...613
وحدت هر چه اتم باشد صدق مفاهیم کمال بر آن بیشتر است...614
فصل چهارم: (کیفیت تعلق علم خداوند به معلومات)...615
فصل پنجم (میزان در صفات ثبوتیه و سلبیه)...616
نظر مشهور در رجوع صفات سلبیه به سلب امکان و نقد این نظر...617
حقیقت تکلم و معنای کلام حق...618
حدیث 37
معرفت خدا و رسول و اولی الامر...621
فرق میان علم و عرفان...621
بحثی در معراج روحانی انسان...622
سبب اجازۀ تسلّط شیطان بر آدم (ع)...622
فصل اوّل (مراد از اعرفوالله بالله «خدا را به خدا بشناسید»)...623
بیان مرحوم کلینی(ره)...623
بیان شیخ صدوق(ره)...623
بیان ملاصدرا(ره)...623
بیان مرحوم فیض (ره)...623
بیان مؤلف...624
اعتبارات گوناگون برای ذات مقدس خداوند...624
سیر عقلی و علمی و سیر عرفانی...625
تجلی الوهیت و مقام ظهور اسماء و صفات بر قلب سالک...625
دفع وهم: خطابودن حمل احادیث معارف بر معانی ساده عرفی...626
جامعیت کلام ائمه...627
حدیث 38
آفرینش آدم بر صورت خداوند...631
بحثی در حدیث حضرت رضا(ع) منقول از کتاب «عیون»...632
معانی مختلف صورت در فلسفه...633
معانی روح...634
فصل اوّل (آدم مظهر تام الهی و مظهر اسم اعظم)...634
اعیان ثابته...634
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 689
اسم اعظم و وجهۀ غیبیه و تجلی ظهوری و تعیّن آن...634
معنای امانت نزد اهل عرفان...635
معنای «خلق بر صورت خداوند»...635
خداوند بی مِثلْ است نه بی مَثَل...636
سرّ تشرف آدم بر ملائکه...636
حدیث 39
خیر و شر...639
«الهیّت» و «الوهیت» در لسان اهل الله ...640
قول علامه مجلسی درباره خیر و شر و مذهب حکما و متکلمین...640
تحقیق در باب خیر و شر...640
نقد نظر مجلسی و بطلان رأی اشاعره...641
فصل اوّل (تحقیق در جعل خیر و شر و تعلّق قضای الهی به آن)...642
احسن بودن نظام عالم...642
بازگشت همه کمالات به وجود و بطلان غیر آن...643
صدور حاقّ وجود از حق...643
فصل دوم (کیفیت اجرای خیر و شر بر دست بندگان)...644
ملازمۀ استقلال در ایجاد و استقلال در وجود...644
بیان مذهب جبر و ابطال آن...645
بیان فلسفی امربین الامرین...646
حدیث 40
تفسیر سورۀ «توحید» و آیات آغازین سوره «حدید»...649
فصل اوّل (اشاره ای اجمالی به تفسیر سورۀ مبارکۀ «توحید»)...650
عظمت سوره توحید...651
بیان صدرالمتألهین دربارۀ آیات سوره «حدید»...651
«بسم الله » هر سوره متعلق به همان سوره است...651
مقامات مختلف اسم جلاله...651
معنای بسم الله در نظر وحدت و نظر فرق و فرق الفرق...652
معنای بسم الله در سوره توحید...652
معنای «قل هوالله احد»...652
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 690
بیان شاه آبادی (ره) دربارۀ «هو»... 654 ـ 653
معنای «صمد»...654
فصل دوم (اشاره ای اجمالی به تفسیر آیات سورۀ «حدید»)...654
عدم اختصاص تسبیح به صاحبان عقل...654
تسبیح موجودات تسبیح تکوینی نیست...654
بازگشت تمام شئون حیات به وجود...655
سکر طبیعت حجاب درک حقایق...655
حجاب انکار...655
استفادۀ نکته ای در جبر و تفویض از آیۀ نخستین سوره «حدید»...656
تفسیر آیه دوم (توحید افعالی)...656
تفسیر آیه سوم (توحید ذاتی و اسمائی)...657
تفسیر آیه چهارم (آفرینش شش روزه جهان و استواء بر عرش)...658
بیان ملاصدرا در تطبیق آیه با ایام ربوبیت حق...658
دلالت آیه بر احاطه علم حق بر جزئیات...659
اشاره آیه به معیّت قیّومیه حق...659
تفسیر آیه پنجم (مالکیت حق)...659
تفسیر آیه ششم (اختلاف شب و روز)...659
خاتمه: نهایت معرفت بشری...659
ترغیب به تدبر در آیات شریفه...660
دعا و ختام:...660
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 691