فصل اوّل در تسبیحات اربعه است که در رکعت ثالث و رابع نماز خوانده می‌شود و اسرار و آداب قلبیّه آن به قدر مناسب

‏‏فصل اوّل در تسبیحات اربعه است که در رکعت ثالث و رابع نماز خوانده می شود و اسرار و آداب قلبیّۀ آن به قدر مناسب‏

‏‏ ‏

‏‏     و آن متقوم به چهار رکن است: ‏

‏‏     ‏‏رکن اول‏‏ در «تسبیح» است. و آن، تنزیه از توصیف به تحمید و تهلیل‏‎ ‎‏است، که از مقامات شامله است. و بندۀ سالک باید در تمام عبادات متوجّه آن‏‎ ‎‏باشد و قلب خود را از دعوای توصیف و ثناجویی حق نگاه داری کند؛ گمان‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏آری، چون رحمت واسعۀ حق جلّ و علا شامل حال ما بندگان ضعیف‏‎ ‎‏است، به سعۀ رحمت خود ما بیچارگان را بار خدمت داده و اجازۀ ورود در یک‏‎ ‎‏همچو مقام مقدّس منزّه، که پشت کرّوبیّین از قرب به آن خم است، مرحمت‏‎ ‎‏فرموده. و این از بزرگترین تفضّلات و ایادی ذات مقدّس ولیّ نعمت است بر‏‎ ‎‏بندگان خود، که اهل معرفت و اولیاء کمّل و اهل اللّه قدر آن را به قدر معرفت‏‎ ‎‏خود می دانند، و ما محجوبان بازماندۀ از هر مقام و منزلت و محرومان دور‏‎ ‎‏افتادۀ از هر کمال و معرفت بکلّی از آن غافلیم؛ و اوامر الهیه را، که فی‏‎ ‎‏ الحقیقه بالاترین نعم بزرگ نامتناهی است، از تکلف و کلفت دانیم و با‏‎ ‎‏انضجار و کسالت قیام به آن کنیم، و از این جهت از نورانیّت آن بکلی محروم‏‎ ‎‏و محجوبیم.‏

‏‏     و باید دانست که چون «تحمید» و «تهلیل» متضمّن توحید فعلی است و‏‎ ‎‏در آن شائبۀ تحدید و تنقیص است، بلکه شائبۀ تشبیه و تخلیط است، عبد‏‎ ‎‏سالک برای تهیۀ ورود در آن لازم است در حصن حصینِ تسبیح و تنزیه خود را‏‎ ‎‏وارد کند و به باطن قلب خود بفهماند که حق جلّت عظمته منزّه از تعیّنات خلقیّه‏‎ ‎‏و تلبّس بملابس کثرات است، تا ورود در تحمیدش از شائبۀ تکثیر تنزیه شود.‏‎ ‎‏رکن دوم‏‏ «تحمید» است. و آن، مقام توحید فعلی است که مناسب حال‏‎ ‎‏قیام است و مناسب قرائت است نیز. و از این جهت، این تسبیحات در‏‎ ‎‏رکعات اخیره قائم مقام «حمد» است و مصلی مختار است که «حمد» را نیز‏‎ ‎‏بخواند به جای آن. و توحید فعلی را ـ چنانچه در «حمد» مذکور شد ـ از حصر‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     ‏‏رکن سوم‏‏ «تهلیل» است. و از برای آن مقاماتی است:‏

‏‏     یکی مقام نفی الوهیّت فعلیّه است که عبارت اخرای ‏‏لامُؤَثِّرَ فی الوُجودِ‏‎ ‎‏اِلاّ اللّه ‏‏ است. و این مؤکّد حصر «تحمید» بلکه موجب و مسبّب آن است. چون‏‎ ‎‏که مراتب وجودات امکانیّه ظلّ حقیقت وجود حق جلت قدرته و ربط محض‏‎ ‎‏است و از برای هیچ یک از آنها به هیچ وجه استقلال و قیام به خود نیست، از‏‎ ‎‏این جهت، تاثیر ایجادی را به هیچ وجه به آنها نتوان نسبت داد، چه که در تأثیر‏‎ ‎‏استقلالِ ایجاد لازم و استقلالِ ایجاد مستلزم استقلال وجود است. و به‏‎ ‎‏عبارت اهل ذوق، حقیقت وجودات ظلّیّه ظهور قدرت حق است در مرآیی‏‎ ‎‏خلقیّه، و معنی ‏‏لا اِله الا اللّه ‏‏ مشاهدۀ فاعلیّت و قدرت حق است در خلق و نفی‏‎ ‎‏تعیّنات خلقیّه است، و اِفنای مقام فاعلیّت آنها و تأثیر آنها است در حق.‏‎ ‎‏و یکی مقام نفی معبود غیر حق است، ‏‏ولا اله الا اللّه ‏‏ اَیْ، لاٰ معبودَ سِوی‏‎ ‎‏ اللّه . و بنابراین، مقام «تهلیل» نتیجۀ مقام «تحمید» است؛ زیرا که اگر‏‎ ‎‏محمدت منحصر به ذات مقدّس حق شد، عبودیّت نیز بار خود را در آن مقام‏‎ ‎‏مقدّس افکند؛ و جمیع عبودیّتهایی که خلق از خلق می کند، که همه برای‏‎ ‎‏رؤیت محمدت است، منتفی شود؛ پس، گویی سالک چنین گوید که چون‏‎ ‎‏جمیع محامد منحصر در حق است، پس عبودیت نیز منحصر به او شود، و او‏‎ ‎‏معبود شود و بتها همه شکسته شود. و از برای «تهلیل» مقامات دیگری است‏‎ ‎‏که مناسب این مقام نیست.‏

‏
‏‎

‏‏     و عبد سالک باید در این اذکار شریفه که روح معارف است حال تبتّل و‏‎ ‎‏تضرّع و انقطاع و تذلّل را در قلب تحصیل کند؛ و به کثرت مداومت باطن قلب‏‎ ‎‏را صورت ذکر دهد و حقیقت ذکر را در باطن قلب متمکّن سازد، تا قلب‏‎ ‎‏متلبّس به لباس ذکر شود و لباس خویش، که لباس بُعد است، از تن بیرون‏‎ ‎‏آورد؛ پس، قلب الهی حقّانی شود و حقیقت و روح ‏‏اِنَّ اللّه اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤمِنینَ‏‎ ‎‏اَنْفُسَهُم‏‎[5]‎‏ در آن متحقّق گردد.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) «عنقا شکار کس نشود دام بازگیر/ کانجا همیشه باد به دست است دام را». ـ حافظ
• )) بحارالانوار، ج 94، ص 150، «المناجات ثمانیة عشر»، «مناجات العارفین».
• ))  پاورقی 127.
• ))  پاورقی 287.
• )) «همانا خدا از مؤمنان جانهایشان را خریده است.» (توبه / 111)