مقدمه

‏‏مقدمه‏

‏‏بسم اللّه الرحمن الرحیم‏

‏‏ ‏

‏‏اَلْحَمْدُللّه رَبِّ الْعٰالَمینَ وَ صَلَّی اللّه عَلٰی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ لَعْنَةُ اللّه عَلٰی اَعْداٰئِهِمْ ‏

‏‏اَجْمَعینَ مِنَ الآنَ اِلٰی قِیٰامِ یَوْمِ الدّین.‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏خداوندا، قدم سیر ما از وصول به بارگاه قدس تو کوتاه است و دست‏‎ ‎‏طلب ما از دامن انس تو قاصر، حجابهای شهوت و غفلتْ بصیرت ما را از‏‎ ‎‏جمال جمیل تو محجوب کرده، و پرده های غلیظ حبّ دنیا و شیطنتْ قلوب ما‏‎ ‎‏را از توجّه به عزّ جلال تو مهجور نموده؛ راه آخرت باریک و طریق انسانیّت‏‎ ‎‏حدید، و ما بی چاره ها چون عنکبوتان در فکر قدید، متحیّرانی هستیم که‏‎ ‎‏چون کرم ابریشم از سلسله های شهوات و آمال بر خود تنیده و یکسره از عالم‏‎ ‎‏غیب و محفل انس چشم بریده؛ جز آن که از بارقۀ الهیّه چشم دل ما را روشنی‏‎ ‎‏بخشی و از جذوۀ غیبیّه ما را از خود بی خود فرمایی.‏

‏‏     ‏‏اِلٰهی هَبْ لِی کَمالَ الاِنْقِطاعِ اِلَیْکَ، وَ اَنِرْ اَبْصارَ قلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها اِلَیْکَ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏حَتّیٰ تَخْرِقَ اَبْصارُ القُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ، فَتَصِلَ اِلیٰ مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَ تَصِیرَ اَرْواحُنا‏‎ ‎‏مُعَلَّقةً بِعِزِّ قُدْسِک.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏و بعد، ایّامی چند پیش از این، رساله ای‏‎[2]‎‏ فراهم آوردم که به قدر میسور‏‎ ‎‏از اسرار صلوة در آن گنجانیدم، و چون آن را با حال عامّه تناسبی نیست در نظر‏‎ ‎‏گرفتم  که شطری از آداب قلبیّۀ این معراج روحانی را در سلک تحریر درآورم،‏‎ ‎‏شاید برادران ایمانی را از آن تذکّری و قلب قاسی خود را تأثّری حاصل آید. و‏‎ ‎‏به خدای تبارک و تعالی پناه می برم از تصرّف شیطان و حصول خذلان ‏‏اِنَّهُ وَلیٌّ‏‎ ‎‏قَدیر‏‏. و مرتب نمودم آن را بر یک مقدّمه و چند مقاله و یک خاتمه.‏

‏‏امّا مقدّمه‏

‏‏     ‏‏بدان که از برای نماز غیر از این صورتْ معنایی است و غیر از این ظاهر‏‎ ‎‏باطنی است؛ و چنانچه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها یا موجب‏‎ ‎‏بطلان نماز صوری یا نقصان آن گردد، همینطور از برای باطن آدابی است‏‎ ‎‏قلبیّۀ باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست‏‎ ‎‏دهد؛ چنانچه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی شود. و ممکن است‏‎ ‎‏پس از مراقبت و اهتمام به آداب باطنیّۀ قلبیّه، شخص مصلّی را نصیبی از سرّ‏‎ ‎‏الهی نماز اهل معرفت و اصحاب قلوب حاصل شود که آن قرّة العین اهل‏‎ ‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏سلوک‏‎[3]‎‏ و حقیقت معراج قرب محبوب است.‏‎[4]‎‏ و آنچه گفته شد که برای نماز‏‎ ‎‏باطن و صورت غیبیّۀ ملکوتیّه است، علاوه بر آنکه موافق ضربی از برهان و‏‎ ‎‏مطابق مشاهدات اصحاب سلوک و ریاضت است، آیات و اخبار کثیره عموماً‏‎ ‎‏و خصوصاً نیز دلالت بر آن دارد؛ و ما به ذکر بعضی از آن این اوراق را متبرّک‏‎ ‎‏می کنیم.‏

‏‏     از آن جمله قول خدای تعالی است: ‏‏یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ‏‎ ‎‏مُحْضَراً و ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَیْنَهٰا وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً.‏‎[5]‎‏ آیۀ شریفه دلالت کند‏‎ ‎‏که هر کسی اعمال خوب و بد خود را حاضر می بیند و صورت باطنیّۀ غیبیّۀ آنها‏‎ ‎‏را مشاهده کند. چنانچه در آیۀ شریفۀ دیگر فرماید: ‏‏و وَجَدُوا مٰا عَمِلوُا‏‎ ‎‏حٰاضِراً.‏‎[6]‎‏ و در آیۀ دیگر فرماید: ‏‏فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَه ‏‏... الخ‏‎[7]‎‏ دلالت‏‎ ‎‏کند بر آن که نفسْ اعمال را معاینه کند.‏

‏‏    ‏‏و اما احادیث شریفه در این مقام بیشتر از آن است که در این صفحات‏‎ ‎‏بگنجد و ما به ذکر بعض آن اکتفا می کنیم.‏

‏‏     از آن جمله در ‏‏وسائل‏‏ سند به حضرت صادق سلام اللّه علیه رساند؛‏‎ ‎‏قالَ: ‏‏مَنْ صَلَّی الصَّلواٰتِ الْمَفْرُوضٰاتِ فِی اَوَّلِ وَقْتِها وَ أقامَ حُدودَهٰا، رَفَعَهَا الْمَلَکُ‏‎ ‎‏اِلَی السَّمٰاءِ بَیْضٰاءَ نَقِیَّةً؛ تَقُولُ: حَفَظَکَ اللّه کَما حَفَظْتَنی اِسْتَودَعْتَنی مَلَکاً کَریماً.‏‎ ‎‏وَ مَنْ صَلاّهٰا بَعْدَ وَقْتِها مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ وَ لَمْ یُقِمْ حُدودَها، رَفَعَهٰا المَلَکُ سَوْداءَ مُظْلِمَةً؛ وَ‏‎ ‎‏هِیَ تَهْتِفُ بِهِ: ضَیَّعْتَنی ضَیَّعَکَ اللّه کَمٰا ضَیَّعْتَنی وَ لا رَعاکَ اللّه کَما لَمْ تَرْعَنی.‏‎[8]‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏    ‏‏دلالت کند بر آن که نماز را ملائکة اللّه بالا برند به سوی آسمان یا با‏‎ ‎‏صورت پاکیزۀ سفید. و آن در وقتی است که در اوّل وقت به جا آورد و ملاحظۀ‏‎ ‎‏آداب آن نماید؛ و در این صورت دعای خیر به نمازگزار کند. و یا با صورت‏‎ ‎‏تاریک سیاه. و آن در وقتی است که آن را بی عذر تأخیر اندازد و اقامۀ حدود آن‏‎ ‎‏نکند؛ و در این صورت او را نفرین کند. و این حدیث علاوه بر آنکه دلالت بر‏‎ ‎‏صور غیبیّۀ ملکوتیّه کند دلالت بر حیات آنها نیز کند؛ چنانچه برهان نیز قائم‏‎ ‎‏است بر آن و آیات و اخبار دلالت بر آن کند. چنانچه حق تعالی فرماید: ‏‏وَ إِنَّ‏‎ ‎‏الدّاٰرَ الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوان.‏‎[9]‎‏ و به مضمون این حدیث شریف احادیث دیگری‏‎ ‎‏است که ذکر آنها موجب تطویل است.‏

‏‏     و از حضرت صادق سلام اللّه علیه روایت است که . «چون بندۀ مؤمن‏‎ ‎‏داخل قبر شود، نماز در جانب راست او و زکات در جانب چپ او است، و‏‎ ‎‏خوبی او بر او سایه افکند و صبر در گوشه ای قرار گیرد؛ و چون دو ملکی که موکّل‏‎ ‎‏سؤالند داخل شوند، صبر به نماز و زکات و نیکویی گوید: «با شما باد یاری‏‎ ‎‏رفیقتان و اگر شما عاجز شدید من با او هستم».‏‎[10]‎‏ و این حدیث شریف را در‏‎ ‎‏کافی ‏‏شریف به دو طریق نقل فرموده و شیخ صدوق رحمه اللّه در ‏‏ثواب الاعمال‏‎ ‎‏حدیث فرموده. و دلالت آن بر صور غیبیّۀ برزخیّه و حیات و شعور آنها واضح‏‎ ‎‏است. و احادیث تمثّل قرآن به صورت ملکوتیّه و تمثّل نماز بسیار است.‏‎ ‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏     و اما آنچه گفته شد که از برای نماز و سایر عبادات جز این آداب صوریّه‏‎ ‎‏آداب قلبیه ایست که بدون آن آدابْ نماز ناقص است یا اصلاً مقبول درگاه‏‎ ‎‏نیست، در خلال این اوراق، که شمارۀ آداب قلبیّه می شود، مذکور خواهد‏‎ ‎‏شد اِن شاءاللّه .‏

‏‏     و آنچه در این مقام باید دانست آن است که اکتفا نمودن به صورت نماز و قشر‏‎ ‎‏آن و محروم ماندن از برکات و کمالات باطنیّۀ آن، که موجب سعادات ابدیّه‏‎ ‎‏بلکه باعث جوار ربّ العزّة و مرقاة عروج به مقام وصول به وصال محبوب‏‎ ‎‏مطلق  ـ که غایت آمال اولیاء و منتهای آرزوی اصحاب معرفت و ارباب قلوب‏‎ ‎‏بلکه قرّة العین سیّد رسل صلّی اللّه علیه و آله است‏‎[11]‎‏ از اعلا مراتب خسران‏‎ ‎‏و زیان کاری است که پس از خروج از این نشأه و ورود در محاسبۀ الهیّه موجب‏‎ ‎‏حسرتهایی است که عقل ما از ادراک آن عاجز است. ما تا در حجاب عالم‏‎ ‎‏ملک و خدر طبیعت هستیم از آن عالم نمی توانیم ادراکی نماییم و دستی از‏‎ ‎‏دور بر آتش داریم. کدام حسرت و ندامت و زیان و خسارت بالاتر از آن است‏‎ ‎‏که چیزی که وسیلۀ کمال و سعادت انسان و دوای درد نقایص قلبیّه است و در‏‎ ‎‏حقیقت صورت کمالیّۀ انسانیّه است، ما پس از چهل پنجاه سال تعب در راه‏‎ ‎‏آن از آن به هیچ وجه استفادۀ روحیّه نکرده سهل است مایۀ کدورت قلبیّه و‏‎ ‎‏حجابهای ظلمانیّه شود، و آنچه قرّة العین رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و‏‎ ‎‏سلم است موجب ضعف بصیرت ما گردد ‏‏یا حَسْرَتی علَیٰ مٰا فَرَّطْتُ فی جَنْبِ‏‎ ‎‏اللّه .‏‎[12]‎

‏‏    ‏‏پس ای عزیز، دامن همّت به کمر زن و دست طلب بگشای و با هر تعب‏‎ ‎‏و زحمتی است حالات خود را اصلاح کن و شرایط روحیّۀ نماز اهل معرفت را‏‎ ‎‏تحصیل کن؛ و از این معجون الهی که با کشف تامّ محمدی صلّی اللّه علیه و‏‎ ‎‏آله برای درمان تمام دردها و نقصهای نفوس فراهم آمده استفاده کن؛ و خود را‏‎ ‎
‏‎

‎‏تا مجال است از این منزلگاه ظلمت و حسرت و ندامت و چاه عمیق بُعد از‏‎ ‎‏ساحت مقدس ربوبیّت جلّ و علا کوچ ده و مستخلص کن و به معراج وصال و‏‎ ‎‏قرب کمالْ خود را برسان؛ که اگر این وسیله از دست رفت وسایل دیگر منقطع‏‎ ‎‏است: ‏‏اِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مٰا سِوٰاها؛ وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ ما سِواها.‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏و ما آداب باطنیّۀ این سلوک روحانی را به مقدار میسور و مقتضی بیان‏‎ ‎‏می کنیم، شاید یکی از اهل ایمان را نصیبی از آن اتّفاق افتد، و این خود شاید‏‎ ‎‏موجب رحمت الهی و توجّه غیبی شود نسبت به این بازمانده از طریق سعادت‏‎ ‎‏و انسانیّت و مغلول در زندان طبیعت و انانیّت. اِنّه ولّی الْفضلِ والعنایة.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) «بارالها، کمال بریدگی (از متعلّقات دنیوی) برای توجه به خودت ارزانیم فرما، و چشم دلهایمان را به نور نظر کردن به خودت روشن گردان تا دیدگان دل پرده های نور را دریده به کان عظمت و جلال برسد و جانهایمان به عزّت قدس تو آویخته گردد (تعلق یابد).» «مناجات شعبانیّه»، بحارالانوار، ج 91، ص 99.
• )) اشاره است به کتاب سرّالصلّوة (معراج السّالکین و صلوة العارفین). جناب مؤلّف قدّس سرّه الشریف در آغاز آن بعد از حمد و صلوة و دعا چنین آورده اند: «و بعد، این سرگشتۀ وادی حیرت و جهالت و بسته به تعلّقات انّیت و انانیّت و سرگرم بادۀ خودی و خودپرستی و بی خبر از مقامات معنویّه و ملک هستی ارادت خالص کردم که برخی از مقامات روحیۀ اولیاء عظام را در این سلوک روحانی و معراج ایمانی به رشتۀ تحریر در آورم ...». پایان تألیف این کتاب شریف در بیست و یکم ربیع الثّانی 1358 هجری قمری، برابر با 19 خرداد 1318 هجری شمسی، بوده است.
• )) اشاره است به بعضی روایات؛ از آن جمله اینکه رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله فرمود: جُعِلَ قُرَّةُ عَیْنی فی الصَّلوة. فروع کافی، ج 5، ص 321، «کتاب النّکاح»، «باب حبّ النّساء»، حدیث 7.
• )) اشاره است به روایتی از رسول اللّه (ص) که فرمود: الصَّلوة مِعْرٰاج المؤمن. اعتقادات، مرحوم علاّمه مجلسی، ص 29.
• )) «روزی که هر کس عمل نیک خویش را حاضر بیند و دوست می دارد بین او و آنچه بد کرده فاصلۀ دوری می بود.» (آل عمران / 30)
• )) «و آنچه را کرده اند حاضر بینند.» (کهف / 49)
• )) «پس هر کس به وزن ذرّه ای کار نیک کرده باشد آن را می بیند.» (زلزال / 7)
• )) «کسی که نمازهای واجب را در اوّل وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید، فرشته آن را سپید و پاکیزه به آسمان برَدَ. نماز (به نمازگزار) گوید: «خدا تو را نگاه دارد همان گونه که مرا نگاه داشتی؛ مرا به مَلَکی بزرگوار سپردی.» و کسی که نمازها را بی سبب به تأخیر اندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید: «مرا ضایع کردی، خدا تو را ضایع کند آنچنانکه مرا ضایع کردی؛ و خدا تو را رعایت نکند آنچنانکه تو مرا رعایت نکردی.» " ـ وسائل الشیعة، ج 3، ص 90، «کتاب الصّلوة»، «ابواب المواقیت»، باب 3، حدیث 17. (با اختلافی اندک).
• . «بدرستی که سرای آخرت سرایِ زندگی (واقعی) است.» (عنکبوت / 64)
• )) اصول کافی، ج 3، ص 143، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الصّبر»، حدیث 8. ثواب الاعمال، ص 203، «ثواب الصّلوة و الزّکاة و البرّ و الصّبر»، حدیث 1.
• ))    پاورقی شماره 3.
• )) «دریغا که در نزدیک شدن به خدا (یا در طاعت او) کوتاهی نمودم.» (زمر / 56)
• )) «اگر (نماز) پذیرفته شد سایر اعمال پذیرفته می شود؛ و اگر ردّ شد کارهای دیگر (نیز) ردّ می شود.» فلاح السّائل، ص 127، به نقل از من لا یحضره الفقیه. در منبع اخیر روایت چنین است: اَوَّلُ مٰا یَحٰاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ عَنِ الصَّلوٰة؛ فَاِذٰا قُبِلَتْ قُبِلَ مِنْهُ سٰائِرُ عَمَلِهِ، و َاِذٰا رُدَّتْ عَلَیْهِ رُدَّ عَلَیْهِ سائِرُ عَمَلِه. ج 1، «فضل الصّلوة»، باب 30، حدیث 5.