فصل سوم: اسرار نیت

‏‏فصل سوم‏‏ ‏‏در اسرار نیّت است‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏و آن پیش عامّه، عزم بر اطاعت است طمعاً یا خوفاً: ‏‏یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً‏‎ ‎‏وَ طَمَعاً.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏و در نزد اهل معرفت، عزم بر اطاعت است هیبتاً و تعظیماً: ‏‏فَاعْبُدْ رَبَّکَ‏‎ ‎‏کَاَنَّکَ تَرٰاهُ، وَ اِنْ لَمْ تَکُنْ تَرٰاهُ فَاِنَّهُ یَرٰاک.‏‏11‏

‏‏     ‏‏و در نزد اهل جذبه و محبت، عزم بر اطاعت است شوقاً و حُبّاً: قٰالَ‏‎ ‎‏رَسُولُ الله ، صَلَّی الله عَلَیْهِ و آلِهِ: ‏‏اَفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبٰادَةَ فَعٰانَقَهٰا وَ اَحَبَّهٰا‏‎ ‎‏بِقَلْبِه... ‏‏الحدیث.‏‎[2]‎‏ وَ قٰالَ الصَّادِقُ، عَلَیْهِ السَّلاٰمُ: ‏‏وَلٰکِنّی اَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّوَ‏‎ ‎‏جَلَّ، وَ تِلْکَ عِبٰادَةُ الْکِرٰام‏‎[3]‎‏ ـ وَ فی روٰایَةٍ: «وَ هِیَ عِبٰادَةُ الاَْحْرٰار».‏

‏‏     و در نزد اولیا علیهم السلام عزم بر اطاعت است تبعاً و غیراً، بعد از‏‎ ‎‏مشاهدۀ جمال محبوب استقلالاً و ذاتاً، و فنای در جناب ربوبیت ذاتاً و صفةً و‏‎ ‎‏فعلاً. و اینکه جناب صادق فرمود: «من عبادت حقّ می کنم حباً له» شاید‏‎ ‎‏مقامات معمولی آن سرور باشد، چنانچه شیخ عارف کامل ما ـ دام ظله ـ‏‎ ‎‏می فرمود. و این نحو عبادت از خواص آنهاست و در بعضِ حالات، چنانچه‏‎ ‎‏از رسول اکرم حدیث است که فرمود: ‏‏لی مَعَ الله حٰالَةٌ لاٰ یَسَعُهٰا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لاٰ‏‎ ‎‏نَبِیٌّ مُرْسَلٌ.‏‎[4]‎‏ ‏‏وَ نُقِلَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلامُ ‏‏اَنَّهُ کٰانَ ذٰاتَ یَوْمٍ فی الصَّلوٰةِ‏‎ ‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏فَخَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیه فَسُئِلَ عَنْ ذٰلِکَ. قٰالَ: مٰا زِلْتُ اُکَرِّرُهٰا حَتّیٰ سَمِعْتُ مِنْ قٰائِلِهٰا.‏‎[5]‎‏ ‏‏قٰالَ الشّیخُ الْکَبیرُ شَهٰابُ الدّین:‏‏ کٰانَ لِسٰانُ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلاٰمُ فی ذٰلِکَ‏‎ ‎‏الْوَقْتِ کَشَجَرِ مُوسیٰ عَلَیْهِ السَّلاٰمُ ـ عِنْدَ نِدٰائِه مِنْهٰا بِاَنّی اَنَاالله .‏‎[6]‎‏ و چنین نماید که ‏‎ ‎‏صلوة معراج نیز چنین بوده، چنانچه از روایت ‏‏عِلَل‏‎[7]‎‏ ظاهر می شود.‏

‏‏    ‏‏و بباید دانست که نیت از اهمّ وظایفِ قلبیه است که صورت کمالیۀ‏‎ ‎‏عبادات به آن است؛ و نسبت آن به صورت اعمال، نسبت باطن به ظاهر و‏‎ ‎‏روح به بدن و قلب به قالب است.‏

‏‏     و از اهمّ وظایف و اشدّ شرایط آن بر عامه، تخلیص آن است. و کمتر‏‎ ‎‏نیتی اخلاص حقیقی تواند داشت؛ بلکه خلوص مطلقْ از اعلا مدارج اولیای‏‎ ‎‏کُمَّل است، زیرا که اخلاص عبارت از تصفیۀ عمل از مطلقِ شوبِ غیرحقّ‏‎ ‎‏است.‏

‏‏     و آن در عبادت عامه، تصفیه از شرک جلی و خفی است، از قبیل ریا و‏‎ ‎‏عجب و افتخار: ‏‏اَلاٰلله الدّینُ الْخٰالِص.‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏و در عبادت خواص، تصفیۀ آن است از شوب طمع و خوف که در‏‎ ‎‏مسلک آنها شرک است.‏

‏‏     و در عبادت اصحاب قلوب، عبارت است از تصفیۀ از شوب انانیّت و‏‎ ‎‏انّیّت، که در مسلک اهل معرفت شرک اعظم و کفر اکبر است: «مادر بتها بت‏‎ ‎‏نفس شماست».‏‎[9]‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏     ‏‏و در عبادت کُمَّل، عبارت است از تصفیۀ آن از شوب رؤیت عبودیّت و‏‎ ‎‏عبادت، بلکه رؤیت کون؛ چنانچه امام علیه السلام فرمود: «قلب سلیم آن‏‎ ‎‏است که ملاقات کند حقّ را و در آن احدی سوای حقّ نباشد.»‏‏34‏

‏‏     ‏‏پس، وقتی سالک الی الله قدم بر فرق حظوظ خود بلکه خود و عالم نهاد‏‎ ‎‏و خود را یکسره خالص کرد از رؤیت غیر و غیریت و در قلب او جز حقّ‏‎ ‎‏جایگزین نشد و بیت الله را از بتها به دست ولایت خالی کرد و از تصرف شیطان‏‎ ‎‏تهی نمود، دین او و عمل او و باطن و ظاهر او برای حقّ خالص شود. و حقّ‏‎ ‎‏تعالی چنین دینی را برای خود اختیار فرموده:‏‏ وَ کُلُّ قَلْبٍ فیهِ شَکٌ اَوُ شِرْکٌ فَهُوَ‏‎ ‎‏سٰاقِط.‏‏34‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) «پروردگارشان را از روی ترس (از عذاب) و طمع (به بهشت) می خوانند.» (سجده/ 16)
• )) «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: برترین مردم کسی است که به عبادت عشق ورزد، آن را در آغوش کشد و به دل دوست بدارد.» حدیث ادامه دارد. اصول کافی، ج 3، ص 131، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب العبادة»، حدیث 3.
• )) «امام صادق علیه السلام فرمود:... امّا من او را به جهت دوست داشتن او عبادت می کنم، و این عبادت کریمان (و در روایتی: آزادگان) است.»        پاورقی شماره 9.
• )) «مرا با خدا حالتی است که نه هیچ فرشتۀ مقرّبی و نه پیامبر فرستاده شده ای گنجایش آن را ندارد.» الاربعین، مجلسی، ص 177، شرح حدیث 15، (با این تفاوت که در این کتاب به جای کلمۀ «حالةٌ»، «وقتٌ» آمده است).
• )) «از امام صادق علیه السلام حکایت شده است که روزی در نماز بود، بیفتاد و از هوش برفت. از او سبب پرسیدند. فرمود: "پیوسته آن آیه را تکرار می کردم تا آنکه آن را از گوینده اش شنیدم".» الاصطلاحات، ص 120، محجّة البیضاء، ج 1، ص 352.
• )) «شیخ کبیر، شهاب الدّین سهروردی، گفته است: زبان جعفر صادق علیه السلام در آن هنگام همانند درخت موسی علیه السلام بوده است آنگاه که خداوند از (طریق) آن ندای «انیّ اناالله » سرداد.» دو منبع پیشین.  
• )) علل الشّرائع، ص 312، باب 1، حدیث 1.
• )) «هان، که دین خالص فقط از آن خداست.» (زمر/ 3)
• )) مادر بتها بت نفس شماست/ زانکه آن بت مار و این بت اژدهاست. مثنوی، دفتر اول، ص 22.