بدان که انسان به واسطۀ حبِّ نفس و خودخواهی و خودبینی، از خود غافل شود و چه بسا که نقصانها و عیبهائی در اوست و او آنها را کمال و حسن، گمان کند. و اشتباه بین صفات نفس بسیار زیاد است، و کم کسی است که بتواند تمییز صحیح بین آنها بدهد. و این یکی از معانی، یا یکی از مراتب نسیان نفس است که از نسیان حق ـ جلَّ و عَلا ـ حاصل شده است، که اشارۀ به آن فرموده در سورۀ حشر، آیۀ 19: «وَ لاَتَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا الله فَانسَاهُم انفُسَهُم اولئِکَ هُمُ الفَاسِقُونَ» و ما اکنون، درصدد بیان آن به وجه تفصیلی نیستیم.
یکی از اموری که مورد اشتباه است و انسان به واسطۀ محجوبیّت گول می خورد، تمییز مابین غرور و اَمانی و مابین رجاء و وثوق به حق است. و پر معلوم است که غرور از بزرگترین جنود ابلیس است، به خلاف رجاء که از جنود رحمان عقل است؛ با این که این دو، هم به حسب مبادی و هم به حسب آثار، مختلف و متمیزند.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 131
مبدا رجاء علم به سعۀ رحمت، و ایمان به بسط فیض و کمال و اسماء و صفات است. و مبدا غرور، تَهاون به امر الهی، و جهل به عوالم غیب و صور غیبیۀ افعال و لوازم ملکوتیۀ صفات نفس است. و از این جهت، آثار این دو نیز مختلف است؛ زیرا که کسی که معرفت به سعۀ رحمت و بسط نعمت حق و ایمان به آن دارد، حالت رجاء برای او دست داده، همین معرفت او را به تزکیۀ اعمال و تصفیۀ اخلاق و جدیّت در اطاعت اوامر مولی و ولیّ النعم دعوت کند، و کسی که صاحب غرور است، در دام شیطان و نفس اَمّاره، از کسب معارف و تحصیل اخلاق کریمانه و اعمال صالحه باز ماند.
نفوس راجیه در عین حال که به همه طور، قیام به امر می کنند نقطۀ اتّکاء آنها به اعمال و احوال خود نیست؛ زیرا که آنها عظمت حق را دریافتند و می دانند در مقابل عظمت حق، هر چیزی کوچک و هر کمالی بی مقدار است، و در پیشگاه جلالت کبریای او، همۀ اعمال صالحه به پشیزی نیرزد. اتکاء آنها به رحمت و بسط فیض ذات مقدّس است.
ولی نفوس مغروره از همۀ کمالات باز مانند و خود را در صف اراذل حیوانات منسلک کنند، و از حق تعالی و رحمت او، غافل و رو برگردان اند، و به صرف لقلقۀ لسان می گویند: خدا ارحَمُ الرّاحمین است و خدا بزرگ است. شیطان آنها را وادار کند به معاصی کبیره و ترک واجبات عظیمه، و به آنها تلقین کند که در مقام عذر بگویند: خدا بزرگ است. در صورتی که اگر ذرّه ئی از عظمت خداوند ـ تبارک و تعالی ـ را دریافته بودند ممکن نبود در محضر او و حضور او، با نعمت او مخالفت او کنند.
اینان خداوند را به عظمت و بزرگی یاد کنند و سعۀ رحمت حق را به رخ
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 132
خود و دیگران بکشند، ولی افعال و اعمال آنها شباهت ندارد به کسی که از عظمت حق، جلوه ای در قلب او حاصل باشد و از سعۀ رحمت حق تعالی پرتوی در لوح نفس آنها نور افکنده باشد.
اینان در امور آخرت، تهاون و تنبلی کنند و اسمش را رجاء واثق گذارند، و صورت اتکاءِ به عظمت حق به آن دهند. ولی در امور دنیاوی، با کمال حرص و عجله مشغول به جمع و ضبطند؛ گوئی خدای تعالی فقط در آخرت و راجع به امور آخرتی، بزرگ است و در امور دنیائی بزرگی ندارد.
اینان در امور دنیاوی کاملاً اعتماد به نفس و خلق دارند و از حق کاملاً غافلند، حتی اسمش را نیز نبرند، و در امور آخرتی گویند: توکل به خدا داریم. این نیست مگر غرور.
بالجمله، صاحبان رجاء از عمل باز نمی مانند، بلکه جدیّت آنها بیش از دیگران است. ولی اعتماد آنها به عمل خود نیست، بلکه اعتماد آنها در عین عمل کردن، به حق است؛ زیرا که هم قصور خود را می بینند و هم سعۀ رحمت را. مغرورین اشخاصی را مانند که در ایّام بذر افکندن و تخم افشاندن و به عمل زراعت مشغول شدن، مشغول لهو و لعب شوند و با تنبلی سر بَرند و بگویند: خدا بزرگ است، بی بذر نیز می تواند بدهد.
راجین، به زارعی مانند که در موقع خود، قیام به عمل رعیتی کند و در موقع خود، بذرافشانی کند و آبیاری نماید؛ ولی تنمیه و تولید آن را از حق بخواهد و ظهور ثمره و پیدایش نتیجه را از حق و قدرت او بداند. دنیا مزرعۀ آخرت است؛ چنانچه این مطلب مبرهن و از رسول ختمی ـ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ـ نیز
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 133
روایت است.
آنان که عمل نکنند و جزاء و نتیجه خواهند، مغرورانند.
و آنان که عمل کنند و به عمل خود اعتماد کنند، از معجبانند که از خود ناسی و از حق غافلند.
و آنان که عمل کنند و خود و عمل خود را ناچیز شمارند و به حق و سعۀ رحمت او اعتماد دارند، اصحاب رجاء هستند.
علامت اینها آن است که در دنیا نیز به غیر حق اعتماد و توکّل نکنند، و چشمشان از دیگر موجودات بسته و به جمال جمیل باز است، و از عمل به وظیفه و قیام به خدمت، خودداری نکنند؛ بلکه معرفت آنها، آنان را به عمل وادارد و از مخالفت باز دارد.
و در احادیث شریفه، اشاره به آنچه مذکور شد فرموده؛ چنانچه در «کافی» شریف سند به حضرت صادق [علیه السّلام] رساند که راوی گوید:
«گفتم به آن بزرگوار که یک دسته از مردم معصیت خدا می کنند و می گویند: ما امیدواریم. و همین طور هستند تا بمیرند.
فرمود: این جماعت مردمی هستند دستخوش اَمانی و آرزوی بیجا. اینان دروغ می گویند، اینها راجی نیستند. کسی که امید چیزی را داشته باشد آن را طلب کند و کسی که از چیزی بترسد فرار کند از آن».
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 134
و روایت دیگری است به همین مضمون، الاّ آن که در آنجا فرماید: «آنها دوستان ما نیستند».
و هم در کافی شریف از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ روایت کند که: «مومن، مومن نیست تا آن که خائف و راجی باشد و نمی باشد ترسناک و امیدوار، تا آن که عمل کند به آنچه از آن می ترسد و امیدوار است».
و هم در کافی شریف از حضرت باقر ـ سلام اللّه علیه ـ روایت کند که:
«فرمود رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ که: خدای ـ تبارک و تعالی ـ فرمود که:
اعتماد نکنند آنهایی که عمل می کنند برای من، بر آن اعمالی که می کنند برای ثواب من؛ زیرا که آنها اگر جدّ و جهد کنند و نفوس خود را به زحمت بیندازند در تمام عمر خود در عبادت من، آنها مقصِّرند ونمی رسند در عبادتهای خود به حقیقت عبادت من. در آن چیزهایی [ که] طلب می کنند نزد من ـ از کرامتها و نعیم بهشتی و درجات عالیه در جوار من ـ ، ولکن به رحمت من وثوق داشته باشند و به فضل من امیدوار باشند و به حسن ظنّ، به من مطمئن باشند؛ زیرا که رحمت من، در این هنگام به آنها می رسد و عطای من می رساند آنها را به رضای من، و مغفرت من می پوشاند به آنها لباس بخشش مرا. همانا من خداوند رحمان
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 135
رحیمم و به این اسم نامبرده شدم».
و احادیث در این باب بسیار است.
اکنون عزیزا! مطالعۀ احوال نفس خود کن و از مبادی و ثمرات احوال نفس، خود را تمییز ده؛ ببین ما جزء کدام طایفه هستیم؟
آیا بزرگی خدا و عظمت رحمت و سعۀ مغفرت و بسط بساط عفو و غفران، ما را به آن ذات مقدّس امیدوار نموده، یا به غرور شیطانی گرفتار شدیم، و از حق وصفات جمال وجلال او غافلیم، و سهل انگاری در امور آخرت ما را مبتلا نموده؟
احترام عظیم و منعم، و احترام محضر هر کس، فطری انسان است. ارباب دنیا، که از صاحبان نعیم دنیا یا صاحبان قدرت و عظمت دنیایی، در محضر آنها احترام کنند؛ چون تشخیص داد[ ه ا]ند که آنها عظیم و منعمند. پس فطرت محجوبه، آنها را دعوت به احترام نموده.
تو اگر از عظمت حق و سعۀ رحمت و بسط نعمت و مغفرت و تعمیم عفو و غفران حق در قلبت جلوه ای حاصل است، فطرت مخموره تو را دعوت به احترام
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 136
و تعظیم کند، و در محضر او ـ که همۀ عالم است ـ ممکن نیست که مخالفت او کنی. پس این مخالفتها از احتجاب است، و این احتجاب مایۀ غرور است.
هان ای عزیز! از خواب گران برخیز! و از این غرور شیطانی بپرهیز که این غرور انسان را به هلاکت ابد رساند، و از قافلۀ سالکان باز دارد، و از کسب معارف الهیّه ـ که قرّة العین اهل اللّه است ـ محروم کند.
و بدان که با غرور، مواعظ الهیّه و دعوتهای انبیاء و موعظتهای اولیاء اثر نکند؛ زیرا که غرور ریشۀ همه را بنیان کَن کُند، و این از دامهای بزرگ و نقشه های دقیق ابلیس و نفس است که انسان را از فکر خود و فکر مرضهای خود ببرد، و موجب نسیان و غفلت شود، و اطبای نفوس از علاج او عاجز شوند، و یک وقت به خود آید که کار از اصلاح گذشته و راه چاره بکلی مسدود شده. قال [ الله] ـ تعالی: «وَ انذِرهُم یَومَ الحَسرَةِ اذ قُضِیَ الامرُ وَ هُم فِی غَفلَةٍ وَ هُم لاَ یُومِنُونَ».
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 137