بدان که چون مقام رضا از آثار و شوون معارف الهیه است چون سایر مقامات اهل خصوص، از این جهت، اشارۀ به بعض مبادی آن خالی از مناسبت نیست. پس گوئیم: چون مبدا رضاء از حق تعالی معرفت عبد است به جمیل بودن افعال حق تعالی، از این جهت، ما مقام جمال حق را ذاتاً و صفتاً و فعلاً بیان کنیم، و مراتب معرفت عبد را در این مقام ذکر کنیم.
بدان که اول مرتبه ای که از برای عبد حاصل شود علم به جمیل بودن حق است ذاتاً و صفتاً و فعلاً ـ به حسب برهان علمی حِکمی ـ . و این مقام گرچه مفتاح ابواب معارف است. به حسب نوع و متعارف ـ و اگر کسی به مقامات عالیه عرفان از غیر این طریق برسد، از نوادر است و میزان در نوعیت نیست ـ ، ولی وقوف در این مرتبه از حجب بزرگ است بطوری که درباره آن گفته شده است: «العِلمُ هُوَ الحِجابُ الاکبَر».
و از این علم برهانی که حظّ عقل است اخلاق نفسانیّه ـ که از توابع معارف است ـ حاصل نشود، و لهذا چه بسا حکماء بزرگ مرتبه در علمِ بحثی، که دارای مقام رضا و تسلیم و دیگر مقامات روحیه و اخلاق نفسانیّه و معارف الهیّه نیستند، در همان حجب علمیّه تا ابد باقی مانند.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 170
مرتبۀ دوّم آن است که همین مرتبه [را] که جمال حق است و جمیل بودن اوصاف و افعال او است به قلب برساند، بطوری که قلب ایمان آورد به جمیل بودن حق. و آن، به آن است که با شدت تذکّر از نِعم الهیه و آثار جمال او قلب را خاضع کند تا کم کم صفت جمال حق را دل قبول کند، و این مقام ایمان است. و چون بنده به این مقام رسید و دل او ایمان به این حقیقت آورد، از حقیقت نوریه رضایت و خوش بینی و خشنودی در دل او جلوه ای واقع شود، و این اوّل مرتبۀ رضا است. و قبل از این، از آن اثری نیست. و لهذا در روایات شریفه، رضا را یکی از ارکان ایمان قرار داده؛ چنانچه از کافی شریف منقول است:
قالَ امِیرُ المُومِنینَ ـ عَلَیهِ السَّلام ـ : «الایمانُ اربَعَةُ ارکانٍ: الرِّضا بِقَضاءِ الله؛ وَالتَّوَکُّلُ عَلَی الله؛ وَ تَفویضُ الامرِ الَی الله؛ وَ التَّسلِیمُ لِامرِ الله».
مرتبۀ سوّم آن است که عبد سالک به درجۀ اطمینان رسد ـ و اطمینان کمال این است ـ ، و چون طمانینۀ نفس حاصل شد به مقام جمیلیّت حق، مرتبۀ رضا کاملتر گردد. و شاید اشارۀ به این معنی باشد آیۀ مبارکه سوره الفجر: «یا ایَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّةُ * ارجِعِی الی رَبِّکِ راضِیَةً مَرضِیَّةً».
رجوع به سوی ربّ که از مقامات کامله اهل اخلاص است، برای صاحبان نفس مطمئنه که راضی و مرضی هستند، قرار داده و قطع طمع متسخط را فرموده.
مرتبۀ چهارم، مقام مشاهده است. و آن از برای اهل معرفت و اصحاب قلوب است که شطر قلب خود را از عالم کثرت و ظلمت منصرف نمودند، و
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 171
خانۀ دل را از غبار اغیار جاروب فرمودند، و رفض غبار کثرت از آن کردند، پس حق تعالی به جلوه های مناسبه با قلوب آنها به آنها تجلی فرماید، و دل آنها را به خود خوش کند، و از دیگران منصرف فرماید.
و از برای این مقام بطور کلی، سه درجه است: درجۀ اولی، مشاهده تجلّی افعالی است، و در این مقام رضا به قضاء اللّه به کمال مرتبت حاصل آید. درجۀ ثانیه، مشاهده تجلّی صفاتی و اسمائی است. درجۀ ثالثه، مشاهده تجلّی ذاتی است. و این دو مقام ارفع از اسم رضا و امثال آن است گرچه روح رضا، که حقیقت محبّت و جذبه است، در این مقام موجود است به طور کمال. و در احادیث شریفه اشاره به مقام کمال رضا فرموده:
عَن ابِی عَبدِاللّهِ [علیه السلام] قالَ: «انَّ اعلَمَ النّاسِ بِالله ارضاهُم بِقَضاءِ الله عَزَّوَجَلّ».
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 172