فصل سوم در بیان آنکه شکر از جنود عقل و لازمۀ فطرت مخموره است، چنانچه کفران از جنود جهل و لازمه فطرت محجوبه است

‏‏بدان که از فطریاتی که در فطرت همه عائله بشری به قلم قدرت حق ثبت، و‏
‏‎

‏‏تمام ثناها و تعظیمهائی که اهل دنیا از صاحبان نعمت و موالیان دنیاوی خود‏‎ ‎‏کنند، به همین فطرت الهیه است. تمام تعظیمها و اُثنیه‏‏[‏‏ ای‏‏]‏‏ که متعلّمان از‏‎ ‎‏دانشمندان و معلّمان کنند نیز از این فطرت است.‏

‏‏و اگر کسی کفران نعمتی کند یا ترک ثنای منعمی نماید، با تکلّف و برخلاف‏‎ ‎‏فطرت الهیّه است، و خروج از غریزه و طبیعت انسانیت است. و لهذا به حسب‏‎ ‎‏فطرت، کافرانِ نعمت را نوع بشر تکذیب و تعییب کنند، و از غریزه ذاتیه انسانیه‏‎ ‎‏خارج شمارند.‏

‏‏اینها که مذکور شد، راجع به شکر منعم مطلق ـ حقیقی و مجازی ـ بود، ولی‏‎ ‎‏باید دانست آنچه از فطریات سلیمه و لازمۀ فطرت مخمورۀ غیر محتجبه است،‏‎ ‎‏شکرگزاری و ثناجوئی از ذات مقدّس منعم علی الاطلاق است که بسط بساط‏‎ ‎‏رحمتش در سر تا سرِ دارِ تحقق پهن گردیده، و تمام ذرّات کائنات از خوان‏‎ ‎‏نعمت و ظلّ رزّاقیت ذات مقدّسش برخوردارند. و چون ذات مقدّسش کامل‏‎ ‎‏مطلق و کمال مطلق است و لازمه کمال مطلق، رحمت مطلقه و رزّاقیت علی‏‎ ‎‏الاطلاق است، دیگر موجودات و نعمتهای آنها ظلّ رحمت او و جلوۀ رزّاقیت‏‎ ‎‏اویند، و هیچ موجودی را از خود کمال و جمال و نعمت و رزّاقیتی ـ ازلاً و ابداً ـ‏‎ ‎‏نیست.‏

‏‏و هر کس نیز به صورت، دارای نعمت و کمالی است، در حقیقت، مرآت‏‎ ‎‏رزّاقیت و آینۀ کمال آن ذات مقدس است؛ چنانچه از کریمه شریفه: ‏‏«‏‏انَّ الله هُوَ‏
‏‎

‏‏بالجمله،‏‏ فطرت سلیمه که محتجب به تحت استار تعینات خلقیّه نشده، و‏‎ ‎‏امانت را چنانچه هست به صاحبش مردود نموده، در هر نعمتی شکر حق کند؛‏‎ ‎‏بلکه نزد فطرت غیر محجوبه، هر شکری از هر شاکری و هر حمد و ثنائی از هر‏‎ ‎‏حامد و ثناجوئی ـ به هر عنوان و برای هر کس و هر نعمت باشد ـ به غیر ذات‏‎ ‎‏مقدس حق ـ جلّ و علا ـ راجع نشود، گر چه خود محجوبین گمان کنند مدح غیر‏‎ ‎‏او کنند و ثنای غیر او نمایند. و از این جهت توان گفت: بعثت انبیاء برای رفع این‏‎ ‎‏حجاب و برچیده شدن اَستار از جلوۀ جمال ازلی ـ جلّت عظمته ـ است. و شاید‏‎ ‎‏کریمه شریفۀ: ‏‏«‏‏ان مِن شَیءٍ الاَّ یُسَبِّحُ بِحَمدِهِ وَ لکِن لاَتَفقَهُونَ تَسبِیحَهُم‏‏»‏‎[4]‎‎ ‎‏و امثال آن‏‎[5]‎‏ اشارۀ به همین دقیقه باشد؛ و لکن انسان بیچارۀ محتجب که فطرت‏‎ ‎‏سلیمه الهیه اش را در پس پرده های ظلمت تعینات خَلقیّه مستور و محجوب‏‎ ‎
‏‎

‏‏ای بیچاره انسانِ محجوب که عمری در نعمتهای بی منتهای حق غوطه‏‎ ‎‏خوردی، و از رحمتهای بی کرانش برخوردار گشتی، و ولی نعمت خود را‏‎ ‎‏نشناخته، کورکورانه از دیگران ستایش کردی، و به ناکسان کرنش نمودی! آری،‏‎ ‎‏شکر مخلوق از وظایف حتمیه است، چنانچه فرموده اند: ‏‏«مَن لَم یَشکُرِ‏‎ ‎‏المَخلُوقَ لَم یَشکُرِ الخالِقَ»‏‎[6]‎‏ لکن از آن جهت که آنها را خداوند وسایل بسط‏‎ ‎‏نعمت و رحمت مقرّر فرموده؛ نه آن که با شکر آنها از خالق و رازق حقیقی‏‎ ‎‏محجوب گردی؛ چه که این عین کفران نعمتِ ولی نعم است.‏

‏‏بالجمله‏‏ معلوم شد که شکر از لوازم فطرت مخموره است، و کفران از‏‎ ‎‏احتجاب فطرت و از جنود ابلیس و جهل است. و با این بیان فتح ابوابی از‏‎ ‎‏معارف شود، به شرط رجوع به فطرت مخموره و خروج از حجاب و‏‎ ‎‏احتجاب.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) خداست روزی دهنده و دارای نیرویی سخت استوار.  (ذاریات / 58).
• )) ستایش خدای راست که پروردگار جهانیان است. (حمد / 2).
• )) تفسیر القرآن الکریم، ابن عربی، ج 1، ص 10ـ9.
• )) و هیچ موجودی نیست، مگر آن که او را به پاکی می ستاید، ولی شما تسبیح گویی ایشان را نمی فهمید. (اسراء / 44).
• )) رجوع شود به: سورهای رعد: 13، جمعه: 1، حدید: 2.
• )) این عبارت در هیچ یک از جوامع حدیثی یافت نشد، ولی شبیه به مضمون آن، بدین گونه از پیامبر اسلام ص نقل شده: «مَن لَم یَشکُرِ النّاسَ لا یَشکُرُ الله». (کنز العُمّال، ج 3، ح 6443).