فصل سوم [فرق میان قساوت و غضب]

‏‏بدان که قساوت، عبارت از غلظت و شدّت و صلابت قلب است. ‏‏یُقالُ:‏‎ ‎‏«قَسا قَلبُهُ قَساوَةً وَ قَسوَةً وَ قَساءً؛ غَلُظَ وَ صَلَبَ، وَ حَجَرٌ قاسٍ؛ ای صَلب».‏‎[1]‎

‏
‏‎

‏‏«‏‏افَمَن شَرَحَ الله صَدرَهُ لِلاسلاَمِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِن رَبِّهِ فَوَیلٌ لِلقَاسِیَةِ‏‎ ‎‏قُلُوبُهُم مِن ذِکرِ الله اُولئِکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ‏‏»‏‏.‏‎[2]‎

‏‏در این جا، مقابل شرح صدر که ملزوم قبول حق است، قساوت قلب را که‏‎ ‎‏ملزوم عدم قبول حق است، قرار داده. و پس از این آیه، لینت و رقّت قلب را که‏‎ ‎‏مقابل حقیقی قساوت است، مذکور داشته، چنانچه فرماید (دنبالۀ این آیه):‏

‏‏«‏‏الله نَزَّلَ احسَنَ الحَدِیثِ کِتَاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقشَعِرُّ مِنهُ جُلُودُ الَّذِینَ‏‎ ‎‏یَخشَونَ رَبَّهُم ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُم وَ قُلُوبُهُم الَی ذِکرِ الله ...‏‏»‏‏ الخ.‏‎[3]‎

‏‏و باید دانست که میان قساوت و غضب فرق بیّن است؛ زیرا که قساوت این‏‎ ‎‏بود که ذکر شد. و اما غضب، پس آن یک حرکت و حالت نفسانیّه ایست که به‏‎ ‎‏واسطۀ آن جوشش و غلیان در خون قلب حادث شود، برای انتقام. پس وقتی این‏‎ ‎‏حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کند، و پر شود شریانها و دماغ از یک‏‎ ‎‏دود تاریک مضطربی که به واسطه آن عقل منحرف شود، و از ادراک و رویّه‏‎ ‎‏بازماند، و موعظه و نصیحت در این حال، فایده به حال صاحب آن نکند، بلکه‏‎ ‎‏شعلۀ آتش غضب را فروزانتر کند. و حکما گفته اند:‏

‏
‏‎

‏‏و ‏‏بقراط‏‏ حکیم گفته که: «من از کشتی طوفانی که در امواج متلاطم دریا دچار‏‎ ‎‏شود و در بین لُجّه ها و کوههای دریائی گرفتار شود، امیدوارترم از شخصی که‏‎ ‎‏آتش غضبش افروخته است و کشتی وجودش گرفتار لُجّه های سخت غضب‏‎ ‎‏است؛ زیرا که کشتی را ملاّحان ماهر، با حیله ها و طرق علمی نجات می توانند‏‎ ‎‏بدهند، ولی این شخص در این حال امید چاره و حیله از او منقطع است؛ زیرا که‏‎ ‎‏هر حیله‏‏[‏‏ ای‏‏]‏‏ که به خرج بَری ـ از قبیل نصایح و مواعظ ـ و هر چه با او فروتنی‏‎ ‎‏کنی، بر شعله و مایه آن می افزاید».‏‎[5]‎

‏‏و ما این کلام شریف را راجع به غضب از کلام ‏‏ابن مسکویه ‏‏ـ حکیم عالی‏‎ ‎‏مقام ـ ترجمه کردیم و در این جا آوردیم؛ زیرا که بهتر از کلام آن حکیم در این‏‎ ‎‏باب چیزی نداشتم.‏

‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) صحاح اللّغة، ج 6، 2462؛ لسان العرب، ج 11، 168.
• )) پس آیا کسی که خدا سینه اش را برای [پذیرش] اسلام گشاد کرده [همانند کسی است که تاریک دل  می باشد؟] پس او بر نوری از سوی خداوند است، پس وای بر آنانکه از سخت دلی یاد خدا نمی کنند، اینان هستند که در گمراهی آشکارند. زُمَر / 22.
• )) خداوند زیباترین گفتار را [به صورت] کتابی متشابه، که متضمّن وعده و وعید است، نازل کرده تا  آنانکه از پروردگارشان در هراس هستند، پوست بدنشان از آن به لرزه در افتد، سپس پوست و دل ایشان به یاد خدا نرم می گردد. زُمَر / 23.
• )) تهذیب الاخلاق، ابن مسکوَیه، ص 165، باب التهوُّر و الجُبن.
• )) همان مصدر، ص 165، باب التهوُّر و الجُبن؛ اخلاق ناصری، خواجه نصیرالدین طوسی، ص 176.