بدان که ما درکتاب «اربعین»، درشرح حدیث هفتم، تا اندازه ای بسط و تفصیل در موضوع غضب و علاج آن دادیم. از این جهت، در این کتاب به طور اختصار شمه[ ای] از حاصل آن کتاب را مذکور می داریم تا این جا نیز خالی از فایده نباشد.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 250
بدان که علاج اساسی نفس باید در حال خاموشی اشتعال قوّه غضبیه باشد؛ زیرا که در حال اشتعال این آتش هولناک سوزنده و فوران این نائره کشنده، خیلی مشکل است جلوگیری از آن، در این هنگام اطبّاء نفوس نیز از علاج آن عاجزند؛ زیرا که هر چه به معالجه در این وقت کوشند و به موعظت و نصیحت خیزند، اشتعال این جمرۀ شیطانیّه بیشتر شود. از این جهت، در این حال باید برای او تغییر حال ناگهانی پیش آورند، و او را از این حال منصرف کنند، و صاحب جوشش غضب، در این هنگام باید برای خود حال انصراف تهیه کند، و وخامت عاقبت امر را متوجه شود اگر برای او شعوری و تمیزی باقی مانده، و باید با تغییر حال نگذارد جوشش قلب زیادت شود و زبانه این آتش مهلک افزون گردد. اگر ممکن شود، خود را از بین آن معرکه ـ که اسباب غضب در آن تهیه شده ـ خارج و جان خود و دیگران را از خوف هلاکت نجات دهد، و یا آن که تغییر حالی دهد؛ مثل آن که اگر ایستاده است، بنشیند و اگر نشسته است، بخوابد یا به ذکر خدای تعالی مشغول شود، و بعضی ذکر خدا را در این وقت، واجب دانسته اند.
و در روایت کافی شریف نیز وارد است که حضرت صادق ـ سلام اللّه علیه ـ فرمود: «وحی فرستاد خداوند به سوی بعض انبیاء خود که: ای پسر آدم! یاد کن مرا هنگام غضب خود تا یاد کنم تو را نزد غضب خودم، پس هلاک نکنم تو را در جملۀ آنان که هلاک می کنم. و اگر گرفتار ظلمی شدی، راضی شو به یاری کردن
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 251
من از تو؛ زیرا که یاری کردن من از تو بهتر است از یاری کردن خودت از خودت».
و در حدیث شریف کافی، حضرت باقر العلوم ـ علیه السلام ـ دستور می دهند که: «وقتی خوف غضب بر خود داشتید و از جمرۀ شیطان ترسناک شدید، به زمین بچسبید که پلیدی شیطان از شما می رود در این هنگام».
و نیز از حضرت باقر ـ سلام اللّه علیه ـ روایت نموده که: «همانا مرد غضب می کند و راضی نمی شود هرگز، مگر آن که داخل آتش شود. پس هر کس بر قومی غضب کرد، فوراً بنشیند اگر ایستاده است؛ زیرا که رجز شیطان از او می رود و هر کس بر خویشاوندان خود غضب کرد، نزدیک او برود و او را مسّ کند؛ زیرا که رحم وقتی مسّ شود، ساکن شود».
و از طرق «عامّه» منقول است که: «رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ هر وقت غضب می نمود، اگر ایستاده بود، می نشست و اگر نشسته بود، به پشت می خوابید، غضبش فرو می نشست».
اینها که مذکور شد، علاج صاحب غضب است از خودش.
و اما اگر دیگران بخواهند او را در حال غضب و اشتعال آن علاج کنند، بسیار مشکل است؛ مگر در اوّل امر که شدت نکرده و اشتعال آتش جهنّمش زیاد نشده، به یکی از طرقی که ذکر شد؛ والاّ شاید به ترساندن او، خصوصاً تخویف صاحب قوّه و قدرتی او را؛ که نوعاً آتش غضب به واسطۀ ترس در باطن محتقن
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 252
شود، ولی باید ملاحظه شود که در شدّت اشتعال نباشد که برای خود صاحب غضب، تخویف در این هنگام خالی از خطر نیست. در هر صورت، علاج در حال فوران غضب امری است مشکل نَعُوذُ بِالله مِنهُ.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 253