فصل دوّم [در بیان آنکه علم از افضل فضایل است]

‏‏بدان که علم، از افضل کمالات و اعظم فضایل است؛ چه که آن از اشرف‏‎ ‎‏اسماء الهیّه و از صفات موجود بما هو موجود است. و نظام وجود و طراز غیب و‏‎ ‎‏شهود، به برکت علم منتظم شده، و هر موجودی تحقّقش به این حقیقت شریفه‏‎ ‎‏زیادتر بود، به مقام مقدّس حق و مرتبه قدس واجبی نزدیکتر است؛ بلکه علم و‏‎ ‎‏وجود، مساوق هستند، و هر جا شعاع هستی افتاده، به همان اندازه شعاع نور علم‏‎ ‎‏افتاده است. از این جهت، خلوّ از تمام حقیقت علم، خلوّ از تمام حقیقت وجود‏‎ ‎‏است، و خالی از آن، معدوم مطلق است.‏

‏‏و این مطلب، به برهان متین پیوسته است که دار وجود، دار علم است، و‏‎ ‎‏ذره ای از موجودات حتی جمادات و نباتات خالی از علم نیستند، و به اندازۀ حظّ‏‎ ‎
‏‎

‏‏بالجمله، ‏‏نوعاً منکران، عدم وجدان را دلیل بر عدم وجود گرفته اند با آن که‏‎ ‎‏آنها علم ملائکة اللّه و علم حق تعالی را هم نیافته اند.‏

‏‏بالجمله، ‏‏انسان چون افق وجودش در یک حدّ محدودی است و نیز به‏‎ ‎‏واسطه انغمار در طبیعت از غیر طبیعت خود محجوب است، عوالم فوق خود و‏‎ ‎‏دون خود را نیافته است؛ بلکه از خود نیز کاملاً محجوب است، و لهذا خود را‏‎ ‎
‏‎

‏‏بالجمله، ‏‏علم و خصوصاً علم باللّه و اسماء و صفات و آیات ذات مقدّس و‏‎ ‎‏علم به آنچه مربوط است با حق تعالی از اعظم فضایل است، و علم به طرق‏‎ ‎‏براهین ‏‏و فنون استدلالات و علم به مهلکات و منجیات و علم به سنن و آداب‏‎ ‎‏شریعت مطهرۀ الهیه از مطلوبات غیریّه است که به واسطه آنها علم باللّه ـ که در‏‎ ‎‏باب علم مقصد اصلی و مقصود ذاتی است ـ حاصل شود؛ چه که تمام علوم و‏‎ ‎‏شرایع حقّه و اعمال موظّفه و آنچه مربوط به علم ادیان است، یا اوّلاً و بی واسطه‏‎ ‎‏یا ثانیاً و ‏‏بالواسطه، به علم باللّه برگردد. و علم باللّه به طور برهان نیز مقصود‏‎ ‎‏اصلی نیست؛ بلکه میزان در کمال، معرفت اللّه است که اخیرۀ مراتب آن فناء‏‎ ‎‏مطلق است که ترک تعیّنات و رفض غبار انانیّت و انیّت است ـ رزقنا اللّه و جمیع‏‎ ‎‏المومنین.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) الاسفار الاربعة، ج 1، ص 118 و ج 7 ص 153.
• )) الاشارات و التنبیهات، ابن سینا، ج 3، ص 292؛ الشفاء، علم النفس، ص 212، فصل 6، مقاله 5.
• )) مصباح الهدایة، ص 79؛ شرح اربعین حدیث، ص 283، 416، 654.
• )) از جمله آیۀ 1 سوره حدید؛ حشر / 1؛ صف / 1؛ اسراء / 44؛ رعد / 13؛ نور / 41 و ...
• )) التفسیر الکبیر، ج 29، ص 206 و 207. فنقول: ان حملنا التسبیح المذکور فی الآیه علی التسبیح بالقول، کان المراد بقوله (ما فی السموات) من فی السموات و ...
• )) تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 168.