فصل اوّل [مقصود از فهم و حمق]

‏‏«فهم» گاهی اطلاق شود بر سرعت انتقال و تفطّن، و گاهی اطلاق شود بر‏‎ ‎‏صفای باطنی نفس و حدّت آن که موجب سرعت انتقال است. و مقابل اول،‏‎ ‎‏کندی و بلادت است؛ و مقابل دوم حالت کدورت نفسانیّه است‏‎[1]‎‏ که لازم آن‏‎ ‎‏غباوت و ‏‏حمق است، و در هر حال «حمق» معنی جامع مقابل آن یا لازم مقابل آن‏‎ ‎‏است.‏

‏‏و ممکن است، در این مقام به مناسبت صدور آن از منازل وحی و نبوّت و‏‎ ‎‏مربّیان بشر وانسانیّت مراد از «فهم»، حالت صفای  باطن برای ادراک روحانیّات‏‎ ‎
‏‎

‏‏و باید دانست که نفس انسانی چون آینه ای است که در اوّل فطرت، مصفّی‏‎ ‎‏و خالی از هر گونه کدورت و ظلمت است. پس اگر این آئینه مصفّای نورانی با‏‎ ‎‏عالم انوار و اسرار مواجه شود ـ که مناسب با جوهر ذات او است ـ کم کم از مقام‏‎ ‎‏نقص نورانیّت به کمال روحانیّت و نورانیّت ترقّی کند تا آن جا که از تمام انواع‏‎ ‎‏کدورات و ظلمات رهائی یابد، و از قریۀ مظلمۀ طبیعت و بیت مظلم نفسیّت‏‎ ‎‏خلاصی یابد و هجرت کند، پس نصیب او مشاهده جمال جمیل گردد و اجر او‏‎ ‎‏بر خدا واقع شود. چنانچه شاید اشاره به این معنی باشد آیه شریفه: ‏‏«‏‏وَ مَن‏‎ ‎‏یَخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجِرَاً الَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدرِکهُ المَوتُ فَقَد وَقَعَ اجرُهُ‏‎ ‎‏عَلَی اللّ هِ‏‏»‏‎[2]‎‏، و همین طور آیه شریفه: ‏‏«‏‏الله وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخرِجُهُم مِنَ‏‎ ‎‏الظُّلُمَاتِ الَی النُّورِ‏‏»‏‏.‏‎[3]‎

‏‏آری، کسی که متولّی و متصرّف باطن و ظاهر او حق تعالی باشد، و در‏‎ ‎‏مملکت وجودش جز حق تعالی تصرف نکند، ارض ظلمانی او مبدّل به نور‏‎ ‎‏الهی شود ‏‏«‏‏وَ اشرَقَتِ الارضُ بِنُورِ رَبِّهَا‏‏»‏‎[4]‎‏ و از تمام انواع ظلمتها و کدورتها‏‎ ‎‏خلاصی یابد، و به نور مطلق که مساوق وحدت مطلقه است رسد. و از این‏‎ ‎‏جهت، شاید نور را مفرد و ظلمات را به صیغه جمع ذکر فرموده.‏

‏‏و اگر مرآت مصفّای نفس را مواجه با عالم کدورت و ظلمت و دار طبیعت ـ‏‎ ‎
‏‎

‏‏و در آیات شریفه قرآنیه به این دو مقام بسیار اشاره شده است، و خیلی‏‎ ‎‏مورد عنایت ذات مقدّس حق ـ جلّ و علا ـ است؛ چه که تمام شرایع الهیّه، مقصد‏‎ ‎‏اصلی آنها همان نشر معارف است، و آن حاصل نشود جز به علاج نفوس و طرد‏‎ ‎‏آنها از ظلمت طبیعت، و خلاص آنها به عالم نورانیّت.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) لسان العرب، ابن منظور، ج 10، ص 343؛ مجمع البحرین، فخرالدّین طُرَیحی، ج 6، ص 133؛ اقرب الموارد، شرتوتی، ج 2، ص 948.
• )) هر کس از خانه خویش بیرون آید تا به سوی خدا و رسولش مهاجرت کند، و آنگاه مرگ او را دریابد، مزد و اجر او بر عهدۀ خداوند است. (نساء / 100).
• )) خداوند یاور مومنان است، ایشان را از تاریکیها به روشنی می برد. (بقره / 257).
• )) و زمین به نور پروردگارش روشن شود. (زُمَر / 69).
• )) در دلهای ایشان مرضی است، و خدا بر مرض ایشان افزوده است. (بقره / 10).
• )) و آنها که کافر شدند، یاور ایشان طاغوت است که آنها را از روشنی به تاریکی می برد.  (بقره / 257).
• )) و قرار دادیم بر دلهای ایشان پرده هایی را، تا آن را فهم نکنند و ادراک ننمایند، و گوش های ایشان را  سنگین کرده ایم.  (اسراء / 46).