باید دانست که از برای زهد، همچون سایر صفات نفسانیّه و مقامات انسانیّه
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 294
مراتب و درجاتی است بی شمار که به حسب جزئیّات، تحت احصاء و حصر نیاید. و ما به طور کلی اشاره[ ای] به بعض مراتب آن به قدر مناسب با این اوراق می کنیم:
درجۀ اوّل زهدِ عامه است. و آن عبارت است از اعراض از دنیا برای رسیدن به نعیم آخرت. و این درجه، در حقیقت کسبی است که از روی ایمان به بعض منازل آخرت پیدا شده است، و صاحب این مقام در اسارت شهوت است، لکن به حکم عقل شهوات زایلۀ حقیره را ترک می کند برای رسیدن به لذّات باقیّه شریفه. پس این ترک شهوت برای شهوت است.
و از این درجه محسوب است اعراض از دنیا برای خوف از عقاب عالم آخرت، گرچه در اطلاق زهد بر این ترک و اعراض از روی خوف مسامحه است. هر چند در روایت منقول از عیون اخبارالرضا وارد است که از حضرت صادق ـ سلام اللّه علیه ـ سوال شد از زاهد در دنیا، فرمود: «کسی است که ترک می کند حلال آن را از ترس حساب آن، و ترک می کند حرامش را از ترس عقاب آن».
لکن بیانات آن سروران دین و مربیّان نفوس به حسب اختلاف ادراکات، مختلف است؛ یعنی برای هر کس به فراخور مقام و مرتبه اش، مرتبه ای از مراتب
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 295
مقامات انسانیّت را بیان می فرمودند، و عارف به مقامات نفس و اسلوب کلمات اهل اللّه برای کشف مرادات آنها این نکته را باید در نظر داشته باشد تا جمع شتات کلمات اولیاء و انبیاء ـ علیهم السلام ـ در این ابواب بشود.
درجۀ دوّم زهدِ خاصه است. و آن عبارت است از اعراض از مشتهیات حیوانی و لذایذ شهوانی برای رسیدن به مقامات عقلانی و مدارج انسانی. و این درجه، از علم و ایمانِ به بعض مراتب عالیه از عالمِ آخرت پیدا شود که به واسطۀ آن علم و ایمان، مشتهیات حیوانی و لذّات جسمانی در نظر، محقَّر و کوچک شود، و این مبدا اعراض و منشا انصراف نفس از آنها شود.
و لذّات عقلیّه روحانیّه و ادراکات مرسلۀ مجرده، گرچه مورد اعتناء فلاسفه و اعاظم از ارباب علم و دانش همیشه بوده و فیلسوف بزرگ عظیم الشان ارسطوطالیس، معلم اوّل، در این باب اهمیت بسیار داده، ولی این درجه نیز نزد اصحاب معرفت و ایقان و ارباب حقیقت و عرفان معَلَّل است. و چون این اعراض برای لذّت است ـ گرچه لذّت روحانی ـ، قدم نفسانی در کار است و آن زهد حقیقی نیست، بلکه ترک شهوت و لذّت است برای شهوت و لذّت.
درجۀ سوّم زهدِ اخصِّ خواص است. و آن عبارت است از اعراض لذّات روحانی و ترک مشتهیات عقلانی برای رسیدن به مشاهده جمال جمیل الهی و وصول به حقایق معارف ربّانی. و این اوّل مقامات اولیاء و محبیّن است و از مراتب عالیه زهد است، پس زهد حقیقی صاحب این مقام را به حسب اوّل مرتبه، حاصل شود. و زهدِ حقیقی عبارت است از ترک غیر خدا برای خدا.
و پس از این مقام، اوّل مراتب فنا برای سالک دست دهد که آن عبارت است
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 296
از فنای از لذّات و عدم التفات به آن. و پس از این، مقامات دیگر اولیاء است که مقام را گنجایش ذکر آن نیست، و ما در این مقام اکتفا می کنیم به ذکر همین سه درجه که از امّهات درجات است.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 297