بدان که رفق و مدارا را در انجام امور مدخلیت کامل است، چه در باب معاشرت با خَلق و انجام امور دنیاوی، و چه راجع به امور دینی و هدایت و ارشاد خلق و باب امر به معروف و نهی از منکر، و چه راجع به ریاضت نفس و سلوک الی الله تعالی.
وشاید این که در حدیث شریف است که «رفق میمنت دارد و خرق و عنف شوم است»، اشاره به بعض این امور باشد. مثلاً در باب انجام امور دنیاوی آن طور که با رفق و مدارا ممکن است انسان تصرّف در قلوب مردم کند و آنها را خاضع و رام کند، ممکن نیست با شدَّت و عنف، موفق به امری از امور شود. فرضاً که با شدّت و سلطه، کسی اطاعت از انسان کند؛ چون قلب او همراه نشود، از خیانت، انسان مامون نخواهد شد. ولی رفق و دوستی، دل را رام کند که با رام شدن آن، تمام قوای ظاهره و باطنه رام شود؛ و فتح قلوب از فتح ممالک بالاتر است.
خدمتهای از روی صداقت و جانفشانیها، همه از فتح قلوب است. با فتح قلوب، فتح ممالک نیز شود. فتوحات اسلامیّه در اثر فتح قلوب نظامی اسلامی
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 315
بود، والاّ با آن عدِهّ و عُدّه، این پیشرفتها غیر ممکن بود.
بالجمله رفق و مدارا در پیشرفت مقاصد، از هر چیز موثّرتر است، و چنانچه در مقاصد دنیائی چنین است، در مقاصد دینی از قبیل ارشاد و هدایت مردم رفق و مدارا از مهمّات است که بدون آن، این مقصد شریف عملی نخواهد شد.
خدای تبارک و تعالی پس از آن که حضرت موسی و هارون ـ علیهما السلام ـ را مامور فرمود که پیش فرعون بروند و او را دعوت و ارشاد کنند، از جملۀ دستوراتی که به آنها می دهد، می فرماید: «اذهَبَا الَی فِرعَونَ انَّهُ طَغی * فَقُولاَ لَهُ قَولاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ او یَخشی». دل سخت فرعون را ـ که انانیّتش به جائی رسیده بود که به دعوی الوهیّت برخاسته بود ـ باز با رفق و مدارا بهتر می توان به دست آورد. از این جهت می فرماید: «بروید پیش فرعون سرکشِ یاغی، و با او با نرمی و رفق سخن بگوئید، شاید این سخن نرم او را متذکر خدا کند و از روز جزا بترسد».
و این دستور کلّی است از برای هدایت کنندگان راه حق که راه فتح قلوب را باز می کند. چنانچه خدای تعالی پیغمبر بزرگ خود را ستایش می فرماید که «تو بر خُلق بزرگ هستی»، البته برای چنین مقصد بزرگ، خُلق بزرگ لازم است که قوّه مقاومت با تمام ناملایمات را داشته باشد، و با هیچ چیز از میدان ارشاد خلق، در نرود.
بزرگتر زحمت و سخت ترین رنج و تعب هادیان راه حق، معاشرت با جاهلان و دعوت بی خردان بوده و هست. و از این جهت، اینها باید متصف به
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 316
بزرگترین اخلاق حسنه باشند و باید قوّه رفق و مدارا و حسن عشرت، در آنها به طوری باشد که با تمام جهالتِ جاهلان و بی خردان، مقاومت کنند. زودرنجی و کدورت و امراض عصبی، به کلّی با این شغل شریف منافی است. شدّت و عنف و عجله، مخالفِ وظیفۀ هادیان الی الله است، چنانچه در روایات شریفه اشارۀ به این معنی بسیار است.
در باب امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهمّات، همین رفق نمودن و مدارا کردن است. ممکن است اگر انسان مرتکب معصیت یا تارک واجبی را با شدّت و عنف بخواهد جلوگیری کند، کارش از معصیت کوچک به معاصی بزرگ یا به ردّه و کفر منتهی شود؛ در ذائقه انسان امر و نهی تلخ و ناگوار است و غضب و عصبیت را تحریک می کند. آمر به معروف و ناهی از منکر باید این تلخی و ناگواری را با شیرینیِ بیان و رفق و مدارا و حسن خُلق، جبران کند تا کلامش اثر کند و دل سخت معصیت کار را نرم و رام نماید.
در روایت خصال شیخ صدوق ـ علیه الرحمه ـ است که حضرت خضر ـ علیه السلام ـ وقتی می خواست از حضرت موسی ـ علیه السلام ـ مفارقت کند، آخر کلامش این بود که: «سرزنش و تعییر مکن البته کسی را به گناهی. و محبوبترین امور نزد خدای تعالی سه چیز است: میانه روی و اقتصاد در وقتِ بی نیازی و دست بازی، و دیگر عفو و بخشش در حال قدرت، و سوم رفق و
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 317
مدارا با بندگان خدا. و هیچ کس رفق نکند با کسی در دنیا مگر آن که مرافقت کند خدای تعالی با او در آخرت. و راس حکمت، ترس از خدای عزّ و جلّ است».
و در باب ارتیاض نفس و سلوک راه حق نیز رفق و مدارا با نَفس، از مهمّات به شمار می رود. و چه بسا که سختگیری بر نفس، خصوصاً در اوائل امر و خصوصاً برای جوانها، اسباب تنفّر نفس از ارتیاض و سلوک شود، و از زیر بار حق فرار کند.
و خیلی اتفاق افتاده که جوانهای نورس بعد از چندی اشتغال شدید و مواظبت کامل در مستحبّات، به کلّی منحرف شدند و لایبالی به دین گردیدند. و در روایات شریفه اشارۀ به بسیاری از این امور که مذکور شد هست، و پس از این ـ ان شاءَ الله ـ بعضی از آنها را مذکور می داریم.
کتابشرح حدیث جنود عقل و جهلصفحه 318