فصل هفتم در ذکر فضایل حلم از طریق منقول

‏‏اما فضایل حلم به حسب عقل، معلوم و ثابت است، و آثار شریفه مترتّبه بر‏‎ ‎‏آن بر کسی که صاحب عقل سلیم است پوشیده نیست. و کفایت کند در فضل آن،‏‎ ‎‏آن که خدای تعالی در ‏‏قرآن ‏‏شریف، خود را به حلم معرفی فرموده؛ در سوره بنی‏‎ ‎‏اسرائیل آیه 44 فرماید: ‏‏«‏‏انَّهُ کَانَ حَلِیمَاً غَفُورَاً‏‏»‏‎[1]‎‏، و در سوره احزاب، آیه 51‏‎ ‎‏فرماید: ‏‏«‏‏وَ کَانَ الله عَلِیمَاً حَلِیمَاً‏‏»‏‎[2]‎‏ و این، دلیل بر آن است که حلم از‏‎ ‎‏اوصاف کمالیه ای است که از کمالات مطلقه است، و موجود بِما انّه موجودٌ به آن‏‎ ‎‏متصف شود؛ زیرا که در فلسفه مقرّر است که اوصاف حق آن است که از کمالات‏‎ ‎‏مطلقه باشد و از صفات موجود بما انَّه موجودٌ باشد، و در اتصاف وجود به آن،‏‎ ‎‏تخصّص استعداد ریاضی و طبیعی در کار نباشد.‏‎[3]‎

‏‏و تمام اوصاف کمالیه از جنود رحمان است؛ زیرا که جنود حق و رحمان‏‎ ‎‏ظلّ او است، و ظلّ شی ء مباینت عزلی با او ندارد، و تباین وصفی ـ که تفاوت به‏‎ ‎‏کمال و نقص است ـ دارد، که در ‏‏قرآن ‏‏شریف از این معنی دقیق عرفانی و حقیقت‏‎ ‎‏ثابت برهانی، به آیه و نشانه تعبیر شده است.‏

‏
‏‎

‏‏و در روایات شریفه از این خُلق شریف مدح شایان شده. در ‏‏کافی ‏‏شریف،‏‎ ‎‏سند به حضرت ‏‏باقر ‏‏العلوم ـ سلام الله علیه ـ می رساند که گفت: «همانا خدا‏‎ ‎‏دوست می دارد با حیاء حلیم را».‏‎[5]‎

‏‏و در روایت دیگر می فرماید: «رسول خدا گفت: همانا خدا دوست می دارد‏‎ ‎‏با حیاء حلیم عفیفِ بسیار با عفَّت را»‏‎[6]‎‏، و پیش اهل محبت و معرفت، این مدح،‏‎ ‎‏بالاترین مدحها است؛ زیرا که نزد آنان محبّت الهی با هیچ چیز مقایسه نشود و‏‎ ‎‏هیچ چیز موازنه با آن نکند. و از ‏‏شیخ بهائی ‏‏ـ رحمه اللّه ـ منقول است که گفته:‏‎ ‎‏«خداوند کسی را که دوست دارد، از لقاء خود محروم نکند و او را به وصال خود‏‎ ‎‏برساند و این خاصیت بس است برای خُلق شریف؛ برای کسانی ‏‏[‏‏ که‏‏]‏‏ اهل‏‎ ‎
‏‎

‏‏و در ‏‏وسایل، ‏‏از شیخ ‏‏صدوق ‏‏ـ رحمه اللّه ـ به سند خود منقول است، از‏‎ ‎‏حضرت ‏‏صادق ‏‏از پدرانش که پیغمبر در جمله وصیتی که به ‏‏امیرالمومنین ‏‏می کرد،‏‎ ‎‏فرمود: «یا ‏‏علی! ‏‏آیا خبر بدهم به شماها به شبیه ترین شما به من در خُلق؟ گفت:‏‎ ‎‏بلی یا رسول اللّه! فرمود: نیکوترین شما در خلق، و بزرگترین شما در حلم، و‏‎ ‎‏نیکوکارترین شما به خویشاوندانش، و با انصاف ترین شما دربارۀ خودش».‏‎[7]‎

‏‏و از ‏‏خصال ‏‏شیخ ‏‏صدوق ‏‏به سندش از حضرت ‏‏صادق ‏‏ـ از پدرش، از جدَّش،‏‎ ‎‏از ‏‏علیّ بن ابی طالب ‏‏روایت است که رسول خدا فرمود: «هیچ چیزی با چیزی‏‎ ‎‏جمع نشده فاضلتر از حلم که با علم جمع شود».‏‎[8]‎

‏‏و در این باب، روایات بسیار در کتب معتبره است که باید به خود آنها رجوع‏‎ ‎‏شود.‏‎[9]‎

‏‏باید دانست که چون از فصل سوّمِ مقصد بیستم، فطری بودن «حلم» واز‏‎ ‎‏جنود عقل و رحمان بودنِ آن، و برخلاف فطرتِ مخموره بودن «سفه» واز جنود‏‎ ‎‏ابلیس و جهل بودنِ آن معلوم شود، ما در این جا فصلی جداگانه برای آن منعقد‏‎ ‎‏نکردیم.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) او بدرستی بُردبار و آمرزنده است.
• )) و خداست که دانا و بُردبار است.
• )) الاسفار الاربعة، ج 6، ص 133، فصل 4 از موقف 2.
• )) ابراهیم، بُردبار و رئوف و فرمانبردار است.  (هود / 75).
• )) متن حدیث، این است: «انَّ الله ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ یُحِبُّ الحَیِیَّ الحَلِیمَ». (اُصول کافی، ج 2، ص 91، باب الحلم، ح 4).
• )) متن حدیث نبوی، چنین است: «انَّ الله یُحِبُّ الحَیِیَّ الحَلِیمَ العَفِیفَ المُتَعَفِّفَ». (همان مصدر، ص 92، باب الحلم، ح 8).
• )) متن فرمایش پیامبر خدا، چنین است: «یا عَلیُّ الاَ اُخبِرُکُم بِاشبَهِکُم بِی خُلقَاً؟ قالُوا: بلی یا رسولَ  الله. قالَ: احسَنُکُم خُلقَاً، وَ اعظَمُکُم حِلمَاً، وَ ابَرُّکُم بِقَرابَتِهِ، وَ اشَرُّکُم مِن نَفسِهِ انصافَاً».(وسائل الشیعة، ج 15، ص 267، باب 26 از ابواب جهاد النَّفس، ح 9؛ مَن لایحضره الفقیه، ج 4، ص 268، ادامۀ حدیث 4).
• )) متن حدیث، این است: «قالَ رَسُولُ الله ـ صلَّی الله علیه و آله ـ : وَ الَّذِی نَفسِی بِیَدِهِ؛ ما جُمِعَ شَیءٌ  الی شَیءٍ افضَلُ مِنَ حِلمٍ الی عِلمٍ». (کتاب الخصال، ص 5ـ4، ح 11؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 268، باب 26 از ابواب جهاد النفس، ح 12).
• )) نگاه کنید به: اُصول کافی، ج 2، ص 91، باب الحلم؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 265، باب استحباب  الحلم (26) از ابواب جهاد النفس.