مقدمه ناشر
(موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)
صحیفه امامجلد 1صفحه ز
صحیفه امامجلد 1صفحه س
مقدمۀ ناشر
بسمه تعالی
امام خمینی، انقلاب اسلامی و جهان معاصر
کتاب قطور تاریخ بشریت با همه فراز و فرودهایش را سرفصلی است انکارناپذیر به نام «تاریخ سازان بزرگ». در اینکه اندیشه های بلند و مکتبهای فلسفی و سیاسی چگونه پدید آمده و تکامل یافته اند و اینکه علم تاریخ و فلسفه تاریخ چیست و تابع چه قواعدی است، پیرو هر نظریه ای که باشیم نمی توان نقش بی بدیل شخصیتهایی که اندیشه و رفتارشان فراتر از عصر و نسل خویش در گسترۀ جامعه و سیاست و در عرصۀ فرهنگ و معارف و روابط بشری عمیقاً اثر نهاده اند را نادیده بگیریم.
آیا ظهور چنین شخصیتهایی را باید صرفاً برآیند طبیعی نیازهای اجتماع و زمانه دانست و آنها را چونان نمادهایی پنداشت که اندیشه و رفتارشان بازتاب خواستها و تمایلات و نیازهای طبیعی یک عصر و نسل است؟ و یا آنکه ویژگیهای فره مندانه و انحصاری، نبوغ ذاتی و آینده نگری، و توان تولید و بازتولید اندیشه های برتر، آنان را در جمع نام آوران و تحول آفرینان قرار داده است؟ و یا تلفیق و ترکیبی از این دو عامل؟ و یا آنکه در یک نگاه فلسفی و یا عرفانی و متافیزیکی نقش آفرینی چنین شخصیتهایی را بسان طرحی از پیش تدبیر شده در خلقت آدمی و هبوط او به سرزمین طبیعت و تلاش بی وقفۀ انسان و جامعه انسانی برای رهایی و تکامل و عروج و معاد بنگریم؟ به هر حال تفاوت دیدگاههای مذکور تغییری در این واقعیت ایجاد نمی کند که در ابتدای گذرگاهها و پیچهای اصلی تاریخ زندگی بشر، معدود بزرگانی ایستاده اند که اندیشه و رفتار آنان در حد دگرگونی بنیادین در بینشها و روشها و پیدایش فلسفه ها و مکتبها و نظامهای مختلف،
صحیفه امامجلد 1صفحه ش
بر پهنه هایی وسیع از جنبه های حیات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی میلیونها نفوس بشری اثر گذارده اند. و البته این واقعیت هیچ گونه تضاد و منافاتی با پذیرش نقش انکارناپذیر آحاد جامعۀ انسانی و یا نهادهای برآمده از آن در تحولات فرهنگی و اجتماعی ندارد. به راستی کدام مکتب معتبر فلسفی، سیاسی، اجتماعی و ادبی و کدام تمدن و تحول و نهضت دگرگون کننده را از آغاز تاریخ بشر تاکنون سراغ داریم که بنیان خویش را وامدار چهره هایی برجسته و نامدار در عالم اندیشه و سیاست و فرهنگ و ادب و انقلاب نباشد؟
و اینچنین است که مهمترین فصل در شناخت نحله های فلسفی و مکتبهای سیاسی و ادبی، و شناخت ادیان و مذاهب و فرهنگها و تمدنها، و انقلابها و نهضتها، فصل شناخت راهبران و بنیانگذاران است. و بر این اساس توفیق هرگونه تبیین علمی و تحلیل واقع بینانه از پدیدۀ انقلاب اسلامی و ارزیابی تأثیر و کارکرد آن در جامعه ایران و جامعه جهانی، در نخستین گام منوط است به شناخت اصول اندیشه و زوایای رفتار و زندگانی مردی که این انقلاب را از مبدأ آن در 15 خرداد سال 1342 تا 22 بهمن 1357، و از آن پس به مدت 11 سال از نخستین مراحل تشکیل حکومت گرفته تا تشکیل و تثبیت نظام جمهوری اسلامی، آن را رهبری کرده است. نکتۀ مهم آنکه پدیدۀ انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی همزمان با اوج جنگ سرد دو ابرقدرت فائق جهان که نهایتاً به فروپاشی یکی از دو قطب بزرگ سیاسی منجر شد و در آستانۀ دگرگونیهای شگرف در جغرافیای سیاسی جهان اتفاق افتاد و از این منظر نیز تحلیل ویژگیهای اندیشه و رفتار مردی که در این بحبوحه توانست کاملاً مستقل و خارج از نفوذ اقتضائات و الزامات بلوک بندیهای به ظاهر گریزناپذیر شرق و غرب (سرمایه داری و کمونیسم) طرحی نو درافکنَد و نظامی دینی را پایه ریزی کند، بسیار حائز اهمیت است.
در صدمین سال میلاد امام خمینی و ده سال پس از رحلت او، موقعیت انقلاب و
صحیفه امامجلد 1صفحه ص
نظامی که او پایه ریزی کرد آنچنان تثبیت شده است که دیگر برای اثبات این حقیقت که: انقلاب اسلامی تنها یک خیزش مقطعی برای فروپاشی رژیمی سیاسی در منطقه ای از جهان نبود، نیاز به استدلال، و ارائه سند و برهان نداریم. هم اکنون در ادبیات سیاسی جهان، و عینی تر از آن در نشستهای علمی اندیشمندان و سیاستمداران و حتی در سطح مذاکرات و گفتگوهای رسمی دولتمردان بزرگ جهان، سخن از چالشهایی است که انقلاب اسلامی در عرصۀ گفتمانها و معادلات سیاسی و فرهنگی پدید آورده است. پیدایش و گسترش احزاب اسلامگرا در اکثر کشورهای اسلامی، تحولات پدید آمده و یا در شرف تکوین که بر اثر حضور نیرومند گروهها و احزاب دینی در بسیاری از کشورهای اسلامی موازنۀ سنتی قوا را دگرگون کرده است، و بحث از جایگاه مسلمانان و تمدن آتی اسلام در معادلات سیاسی و فرهنگی آیندۀ جهان و مباحثی همچون جنگ یا گفتگوی تمدنها، سکولاریسم یا دین باوری در عرصۀ حکومت، گفتمان روز مجامع فرهنگی و سیاسی است. بازتاب نتایج عملی این گفتمانها و چالشها و رویکردهاست که در رأس خبرها و تحلیلهای رسانه های گروهی جهان قرار دارند و مطمئناً این روند با توجه به ژرفای نفوذ پیامها و کارکردهای انقلاب اسلامی در جوامع اسلامی و جهان معاصر رو به فزونی خواهد نهاد.
در ایران، انقلاب اسلامی توانست رژیمی دیکتاتور و شدیداً تحت حمایت غرب را که در نقش ژاندارم حافظ منافع آمریکا و اروپا و در جهت منافع سازمان ناتو در خلیج فارس و در جوار مرزهای شوروی سابق ظاهر شده بود را با شیوه های مبارزاتیِ منبعث از فرهنگ اسلامی مردم ایران و کاملاً متفاوت با انقلابها و خیزشهای سیاسیِ متداول سرنگون کند و مهمتر از آن اساس نظام سلطنتی فاسد را در هم پیچد و نظامی جمهوری آن هم با مبانی و ساختاری دینی و اسلامی برپا سازد.
انقلاب اسلامی موقعیت و جایگاه سیاسی ایران را که در روزگاری نه چندان دور در
صحیفه امامجلد 1صفحه ض
حد یک ایالت نیمه مستعمره و تحت سیطرۀ همه جانبه آمریکا قرار داشت تا حد یک قدرت نیرومند فرهنگی و سیاسی که اینک مواضع و رفتارها و روابطش سخن روز مجامع بین المللی و دولتمردان جهان است ارتقاء بخشید. اکنون جمهوری اسلامی از چنان وزنه ای در معادلات سیاسی جهان برخوردار است که در مقابل کوچکترین موضع گیری و تحول داخلی ایران، آمریکا و قدرتهای بزرگ جهان ناگزیر از موضعگیری رسمی می شوند. به گواهی خبرها و گزارشهای روزانۀ دهها رسانۀ معتبر جهانی هم اینک بخش وسیعی از تلاشها و نشستهای کاخ سفید و دولتهای اروپایی و آسیایی معطوف به چگونگی رابطه با ایران و نحوۀ مواجهه با تأثیر انقلاب اسلامی در عرصۀ جهانی است.
جدای از موقعیت کنونی ایران در جغرافیای سیاسی جهان معاصر ـ که البته بی هیچ شبهه ای این جایگاه جدید در همۀ ابعادش متأثر از پدیدۀ انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن است ـ در ورای مرزهای ایران نیز انقلاب اسلامی آثاری تعیین کننده، انکار ناپذیر و روبه رشد برجای نهاده است: «جهان اسلام» تا چندی قبل به ملتهایی متفرق اطلاق می شد که کارکرد عقاید دینی آنان در حد معتقدات فردی، و آنهم رو به کاستی و زوال بود؛ اکثر مسلمانان در عرصه های مختلف حیات اجتماعی از فرهنگ و سیاست و نظام حقوقی گرفته تا آداب و روابط اجتماعی و نظامهای آموزشی خویش آنچنان مجذوب و مرعوب فرهنگهای غربی و شرقی و وارداتی شده بودند که احساس هویت مستقل و مشترک و اسلامی به شدت در مقابل نفوذ ایسمها و گرایشهای سیاسی غیر دینی رنگ باخته و بی هویتی و اضمحلال فرهنگی سیری شتابان گرفته بود. آهنگ هجوم و انحلال و اضمحلال چنان شتابان بود که نیرومندترین جنبشهای ناسیونالیستی نیز به لحاظ فقدان پایگاه فکری و ایدئولوژیکی مناسب که قادر به جلب حمایت دراز مدت توده های مسلمان و ملتهای اسلامی و تغییر مناسبات و ایجاد ساختارهای فرهنگی و سیاسی جدید و مطمئن با فرهنگ دینی باشد، چند صباحی بیش دوام نیاوردند. ناکامی
صحیفه امامجلد 1صفحه ط
جنبشهای ناسیونالیستی در جهان عرب و ترکیه و شکست زود هنگام ملی گرایان در ایران نمونه هایی از این تلاشهای ناموفقند. ناسیونالیسم شاهانه و باستانگرایی مضحک و افراطی شاه در ایران نیز نه تنها به منزلۀ طرحی برای مقاومت در برابر نفوذ فرهنگ غربی تلقی نمی شد بلکه اساساً طراحی شده بود تا گسست فرهنگ دینی را در جامعه ایران به نفع غرب سرعت دهد. در دیگر کشورهای اسلامی نیز وضعیت مشابهی حاکم بود. فعالترین چهره های سیاسی مخالف و احزاب و گروههای انقلابی و اصلاح طلب در جهان اسلام را هواداران مکاتب سوسیالیستی و چهره های غیر دینی و عموماً غرب و یا شرق زدگان تشکیل می دادند. صدای معدود متفکرین و جریانات سیاسی اسلامگرا در هیاهوی انواع ایسمها و گرایشهای شرقی و غربی به جایی نمی رسید.
اما اکنون، شرایط سیاسی و گرایش احزاب و جریانات فعال سیاسی در اکثر کشورهای اسلامی بطور کلی دگرگون شده است. آهنگ بیداری مسلمانان و بازگشت به فرهنگ دینی در جوامع اسلامی تبدیل به امواج اسلامخواهی گردیده است و مراحل اولیه را پشت سر نهاده و به صورت تشکیل احزاب و ایجاد تشکلهای نیرومند سیاسی و فرهنگی و اجتماعی در بسیاری از بلاد اسلامی جلوه گر شده است. این پدیدۀ نوظهور به ایران و لبنان و فلسطین اختصاص ندارد. در آفریقا دولتهای اروپایی و امریکا تاکنون هزینۀ گزافی برای پیشگیری از پیروزی اسلامگرایان پرداخته اند. الجزایر، مصر، سودان و ... نمونه هایی بارز از این مدعایند. پیشرفت غیرقابل مهار مسلمانان در انتخابات الجزایر، جهان غرب را وادار نمود تا در تناقضی آشکار، شعار دمکراسی و حقوق بشر را نادیده بگیرد و از حکومت نظامی و سرکوب خونین و گستردۀ اسلامگرایان حمایت کند. در سودان اسلامگرایان حکومت را در اختیار گرفته اند؛ در ترکیه علیرغم تلاش وسیع لائیکها در چندین دهۀ متوالی، فعالیتهای اسلامی و دینی ـ دقیقاً برخلاف آهنگ تبلیغات و سیاستهای رسمی ـ رو به گسترش است و احزاب اسلامگرا در این کشورها جایگاهی
صحیفه امامجلد 1صفحه ظ
تعیین کننده یافته اند. برخلاف تبلیغات فراوانی که علیه پیامهای عزت طلبی، استقلال خواهی و اسلامگرایی به عنوان شعارهای جهانی انقلاب اسلامی شده است طرفداری از این آرمانها هرگز محدود به شیعیان نگردید و هم اینک امریکا و غرب در مطمئن ترین پایگاههای سنتی خویش در شبه جزیرۀ عربستان و در یکایک بلاد عربی و اسلامی دچار چالشها و بحرانهایی است که از ناحیۀ ظهور گروههای اسلامگرا فراروی غرب پدید آمده است. در بلاد اسلامی واقع در شرق آسیا نیز تحولات جاری حاکی از پیروزی و گسترش نفوذ احزاب اسلامگرا است. تبلیغ تعبیر ناروای بنیادگرایی نیز نتوانسته است از آهنگ رو به رشد این موج بکاهد. در کشور لبنان که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت شیعیان و گروههای دینی و اسلامی برای اثبات موجودیت خویش به سرپا نگهداشتن چند مؤسسه آموزشی و خیریه محدود می گردید و مجاهدات و مقاومت مظلومانۀ آنان در هیاهوی حضور احزاب چپ و راست رنگ می باخت اکنون در این کشور نه تنها چهره ها و نیروهای مسلمان در عرصه سیاست داخلی این کشور و در مواجهه با رژیم اشغالگر قدس حرف اول را می زنند بلکه مواضع حزب الله لبنان به عنوان مقتدرترین نیروی سیاسی و دینی در این کشور ابعاد بین المللی یافته و پایداری آنان طرحهای امریکا و صهیونیستها را در این منطقه با شکست مواجه ساخته است.
در داخل سرزمینهای اشغالی فلسطین و در قدس و کرانۀ باختری رود اردن نیز مقاومت اسلامی متأثر از انقلاب اسلامی و با دست خالی و تکیه بر نیروی ایمان، سیاستهای واشنگتن و روند سازش را با همۀ سرمایه گذاری کلانی که غرب کرده است و علیرغم تسلیم برخی از رهبران عرب و بعضی سازمانهای فلسطینی، با بن بست رو برو کرده است.
رشد روزافزون موج بیداری و اسلامگرایی منحصر به کشورهای اسلامی نیست، در
صحیفه امامجلد 1صفحه ع
اغلب کشورهای اروپایی و حتی در ایالات متحده نیز مسلمانان بزرگترین اقلیت دینی و فعال سیاسی را تشکیل می دهند. جلوه ای از بروز هویت جدیدِ جامعه مسلمانان در این کشورها را در ماجرای محکومیت نویسنده و انتشار دهندگان و حامیان کتاب مبتذل آیات شیطانی شاهد بودیم.
با استناد به واقعیتهای موجود و در حال وقوع، می توان گفت تأثیری که موج جدید بیداری مسلمانان بر جلب توجه ملتها و جوامعِ مختلف به کارکرد و نقش دین در عرصه اجتماع و حکومت داشته است منحصر به مسلمانان نمی باشد بلکه مقولۀ احیای تفکر دینی و بازشناسی ارزشها و آرمانهای ادیان توحیدی و جایگاه و نقش دین در نظام نوین و آیندۀ جهان با توجه به شکست مارکسیسم و فروپاشی قطب کمونیستی جهان و بروز بحرانهای اجتماعی و اخلاقی در نظامهای متکی به سرمایه داری ، مباحثی هستند که به طور جدی توجه اندیشمندان و مصلحان را به خود معطوف ساخته اند. رویکرد جامعه جهانی و حتی دولتمردان و سازمانهای بین المللی به مباحثی نظیر گفتگوی پیروان ادیان و مذاهب و گفتگوی تمدنها و مقوله هایی نوظهور در مباحث سنت و مدرنیسم و پُست مدرنیسم نشانه های آغاز این تحولند.
اکنون این واقعیت بر هیچ صاحبنظر سیاسی پنهان نیست که انقلاب اسلامی در ایران و آثار و نتایج آن در منطقه و در جهان یکی از عوامل مؤثر در تحولات سیاسی و فرهنگی دو دهۀ گذشته می باشد و به موازات آن، واقعیتی دیگر نیز مورد اعتراف و تأکید آگاهانِ عرصۀ مسائل فرهنگی و سیاسی جهانی است که انقلاب اسلامی به گونه ای انکارناپذیر در اساس و استمرارش با اندیشه و راهبری مردی گره خورده است که معماری انقلاب را هم در پهنۀ مبانی فکری و تئوری انقلاب و هم در عرصۀ عمل و روشها و شیوه های پیشبرد انقلاب بر عهده داشته است. تعبیر رسای جانشین امام که گفته اند : «انقلاب اسلامی بدون نام امام خمینی در هیچ جای جهان شناخته شده نیست» بازگو کنندۀ همین
صحیفه امامجلد 1صفحه غ
حقیقت است. البته واضح است که پیروزی انقلاب اسلامی و موفقیتهای امام خمینی را نمی توان جدای از بسترها و پیش زمینه ها و فعل و انفعالاتی که در جهان اسلام و در ایران، بخصوص در دهه های اخیر به وقوع پیوسته است ارزیابی کرد و نقش مصلحان و متفکران و جریانات دین گرایی که با مبارزات و جهاد فکری و فرهنگی خویش زمینۀ بالندگی و پذیرش پیام انقلاب اسلامی را در ایران و جهان فراهم کرده اند نادیده گرفت.
به هر حال استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران نخستین نتیجۀ عینی و عملی انقلاب اسلامی و آرمانهای امام خمینی است. بنابراین آشنایی با زندگی و مبارزات، افکار و آرمانها، و آثار و مواریث امام خمینی، در حقیقت نخستین گام برای شناخت ماهیت انقلاب اسلامی و رهبری آن و شناخت عامل اصلی بسیاری از تحولات جاری و آتی در عرصۀ فرهنگ و سیاستِ جهان اسلام در عصر حاضر و آینده می باشد. امام خمینی را باید معمار تمدنی نوین و اسلامی بنامیم که در حال شکل گیری است.
صحیفۀ امام
با توجه به جایگاه انقلاب اسلامی و نقش امام خمینی در جهان معاصر، که جلوه هایی ازآنرا در سطور پیشین اشاره کردیم طبعاً مطالعه آثار شفاهی و مکتوب سیاسی و اجتماعی، و حتی شخصی و خانوادگی امام خمینی که اینک یکجا و در مجموعه ای به نام «صحیفه امام» ارائه شده اند، راهی است برای پی بردن به خصوصیات روحی و ابعاد شخصیتی، و روشها و منشهای دینی و سیاسی، و روابط شخصی و اجتماعیِ رهبر کبیر انقلاب اسلامی. هر یک از آثار مندرج در «صحیفه امام» بازگو کنندۀ نکته ای است از زوایای پیدا و پنهان روح و رفتار امام.
نامه های خانوادگی
برخی از آثار مندرج در «صحیفۀ امام» بیانگر آنست که امام خمینی را ورای دنیای پرهیاهوی مبارزه و سیاست و رهبری، روحی است لطیف و عارفانه، و در عین حال
صحیفه امامجلد 1صفحه ف
مسئولیت شناس در قبال وظایف جمعی و روابط انسانی. این آثار نشان می دهند که امام تنها در وادی علم و اجتهاد، مبارزه و جهاد و سیاست و امامت اسوه ای شایسته برای مقتدایان نبود بلکه روح لطیف و شخصیت منضبط و تکلیف گرا، وی را وامی داشت تا شانه از انجام وظیفه در عرصه های غیرسیاسی خالی نکند. او در آیین همسرداری و محبت و وفای به همسر، یک زوج نمونه است؛ پس از آنکه تحقیق و تقدیر وی را به خانۀ آیت الله ثقفی برای انتخاب شریک غمها و شادیهای زندگی اش رهنمون شد تا پایان عمر و در همه فراز و نشیبها بر این انتخابِ نخستین و آخرین وفادار ماند؛ یک بار عزیمت به سفر حجِ واجب در دوران جوانی، یک سال تبعید اجباری به ترکیه و چند مرحله سفرِ همسر به ایران برای دیدار فرزندان و منسوبین (در دوران اقامت مشترک در نجف اشرف) معدود مواردی هستند که در مدت شصت سال زندگی مشترک بین او و همسرش دوری افکند. نامه ها و مکتوبات به جای مانده، گویای رابطۀ عمیق و عاطفی و وفادارانه و سرشار از محبت و احترام متقابل آنان است.
نامه های امام خمینی به فرزندان و منسوبین گوشه ای دیگر از زوایای روحی بزرگ را می نمایاند که هرگز بودن در مسند مرجعیت و زعامت دینی و قرار گرفتن در مصدر رهبری انقلاب، او را از انجام وظایف دینی و اخلاقی در حق فرزندان و منسوبینِ خویش غافل نساخت؛ از احوالپرسیهای متعارف گرفته تا پیگیری مشکلات و تذکر و راهنمایی خیرخواهانه در مورد مشی زندگی و سفارش به تحصیل و تهذیب نفس و دیگر اموری که در نامه های خانوادگی امام خمینی به چشم می خورند حاکی از دقت نظر امام و مواظبت ایشان در بجای آوردن تمام آداب و اخلاق اسلامی در رابطه با منسوبین است.
مشی تربیتی امام و اعتقاد ایشان به حق انتخاب و آزادی عمل فرزندان، توأم با راهنماییهای مشفقانه را در همین مکتوبات می توان ملاحظه کرد و در این میان نامه ها و حکمها و رساله های اخلاقی امام خمینی خطاب به حجت الاسلام حاج سید احمد
صحیفه امامجلد 1صفحه ق
خمینی به لحاظ نقش ویژه و منحصر به فردی که این فرزند فداکار و امین در کنار پدر، در انقلاب اسلامی داشته است بسیار آموزنده و سرشار از نکات سیاسی و اجتماعی و اخلاقی است.
اجازه نامه های شرعی
اجازات امام خمینی به افراد مختلف در امور شرعیه و حسبیه ـ چه به صورت عام و یا در پاسخ به استجازه های خاص و موردی ـ بخشی دیگر از آثار مندرج در «صحیفه امام» می باشند. براساس مبانی فقه شیعه، تصرف در وجوه شرعی و امور حسبی در دوران غیبت بدون اذن فقیه جامع الشرایط مجاز نیست و بر این مبنا از دیرباز صدور اجازه نامه از سوی مراجع تقلید برای افرادِ واجد شرایط امری متداول بوده و هست؛ مؤمنان از طریق این نمایندگان، وجوه شرعی خویش را پرداخت و برای مرجع خود ارسال می نمایند. در متن اجازه نامه های صادره، محدودۀ اختیارات گیرندۀ اجازه، برای مصرف وجوه در موارد مقررِ شرعی مشخص می گردد. اینگونه اجازات به کسانی داده می شود که وجود شرایط لازم و مراتب تدیّن و تعهد آنان برای مرجع تقلید محرز گردیده باشد و یا آنکه حداقل دو تن از خبرگان عادل مراتب مذکور را تأیید کرده باشند. همین شیوۀ نسبتاً مطمئن برای اخذ و صرف وجوهات شرعی بوده است که فقه و فقاهت و حوزه های علمیه را در طول تاریخ از گزند وابستگی به دولتها و پیروی از خواست حکومتهای ناصالح مصون داشته و موجب ارتباط مستقیم عالمان دینی و حوزه های علمیه با توده های مردم، و متقابلاً آگاهی و نظارت نسبی مردم بر رفتار و کردار آنان شده است و امکان نفوذ عناصر ناشایست را در مسند زعامت دینی به حداقل ممکن رسانده است.از مجموع اجازات صادره از سوی امام خمینی و خصوصاً نامه هایی که ایشان خطاب به نمایندگان شرعی خویش نوشته اند در می یابیم که امام خمینی در صدور اجازات، سختگیر و دقیق بوده اند و به جز مواردی معدود که به چهره های شاخص از
صحیفه امامجلد 1صفحه ک
عالمان مشهور و متقی اجازه نامه داده اند و یا افرادی که مستقیماً با ایشان در ارتباط بوده و از نزدیک می شناختند در بقیۀ موارد عموماً بدون گواهی کتبی خبرگان عادل اجازه ای صادر نکرده اند. در پایان جلد اول صحیفۀ امام فهرستی از اجازه نامه های صادره از سوی امام خمینی در دوران اقامت در نجف اشرف درج شده است، نسخۀ اصل این فهرست که توسط امام و با خط ایشان تحریر شده است حاکی از دقت نظر و نظم امام در اینگونه موارد است.
ذکر این نکته لازم است که اجازه نامه های شرعی تا زمانی معتبرند که گیرندۀ آن بر وصف دیانت و دیگر اوصاف لازم برای نمایندگی شرعی در اخذ و صرف وجوهات شرعیه باقی باشند وگرنه خودبخود معزولند. یادآور می شویم در این مجموعه صرفاً اجازاتی که تاکنون نسخه ای تأیید شده از آن به دستمان رسیده است درج گردیده و مطمئناً تعداد اجازات صادره از سوی امام خمینی بیش از آن است. امیدواریم دارندگان اجازات و دیگر آثار امام خمینی نسخه ای از آن را برای مؤسسه ارسال نمایند تا در چاپهای بعدی درج شوند. ضمناً به لحاظ رعایت اختصار، و اختصاص این مجموعه به آثار امام، معرفی نامه های کتبی خبرگانی که گواهی آنان منتهی به صدور اجازه شده است درج نگردیده اند؛ این گونه نامه ها در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی نگهداری می شوند.
تلگرافها و نامه های سیاسی و اجتماعی
تلگرافها و نامه های امام خمینی که به اشخاص مختلف از عالمان دین، شخصیتهای سیاسی فرهنگی و نمایندگان شرعی، دولتمردان داخلی و خارجی گرفته تا احزاب و جمعیتهای مختلف و مردم عادی نوشته شده اند و دربردارندۀ مضامین متنوع می باشند، بخشی دیگر از مندرجات «صحیفه امام» را به خود اختصاص داده اند. مخاطبین متنوع این نامه ها و گسترۀ تاریخیِ طولانی مدتی که هر یک از این نامه ها در مقطعی از آن نوشته شده اند و خصوصاً تنوع مطالب و محتوای آنها سبب شده اند تا نامه های امام در
صحیفه امامجلد 1صفحه ل
مجموعه آثار ایشان به عنوان بخشی مهم از گنجینۀ اسنادی تلقی شوند که گوشه هایی از سیر نهضت امام و مواضع و نگرش ایشان در مسائل گوناگون را بازگو می کند.
در میان این نامه ها اسنادی منحصر به فرد به چشم می خورد که خود منشأ تحول در جریان قیام و انقلاب اسلامی شده اند نظیر تلگرافها و نامه های امام خطاب به شاه، اسدالله عَلَم، امیر عباس هویدا و همچنین نامه های امام به مراجع تقلید و علما و حوزه های علمیه و گروهها و جمعیتهای سیاسی و مذهبی داخل و خارج کشور و سران کشورهای خارجی.
خوشبختانه با همت یادگار امام ـ رحمة الله علیهما ـ نسخه های اصلی بسیاری از نامه ها و تلگرافهای امام خمینی از مقطع اوج گرفتن انقلاب اسلامی در سال 56 تا زمان رحلت امام گردآوری شده و در اختیار مؤسسه می باشند و با پیگیریهای مؤسسه و همکاری دوستان امام تعداد زیادی از مکاتبات امام خمینی در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آمده اند که تمامی این موارد همراه با دیگر آثار و اسناد ایشان بدون هیچگونه دخل و تصرفی عیناً در صحیفۀ امام منتشر شده اند؛ در عین حال مطمئناً در دوران آغاز قیام امام خمینی در سالهای 40ـ42 و ادوار قبل و بعد از آن، نامه ها و مکتوبات فراوانی از امام خمینی وجود داشته است که به دلایل مختلف و از آنجمله اختناق غیرقابل توصیف در رژیم شاه و حساسیتهای ساواک در مورد آثار امام، تمامی آنها گردآوری نشده اند؛ امیدواریم با استمرار پیگیریهای مؤسسه، باقیماندۀ نامه ها و مکتوبات امام خمینی که هنوز در اختیار افراد و یا درون پرونده های مرتبطین با نهضت امام می باشند در دسترس قرار گرفته و پس از اطمینان از سندیت و صحت، آنها را در چاپهای بعدی این مجموعه منتشر نماییم.
احکام و فرامین
از حضرت امام خمینی (س) به عنوان مرجع تقلید جمع زیادی از شیعیان و همچنین
صحیفه امامجلد 1صفحه م
به عنوان رهبر کبیر انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران احکام و فرامین متعددی در مسائل گوناگون برجای مانده است که عیناً در این مجموعه منتشر شده اند.
فرمان تشکیل شورای انقلاب، دولت موقت و احکام انتصاب اعضای آن، تنفیذ قانون اساسی، تنفیذ احکام رؤسای جمهوری اسلامی، احکام مربوط به تشکیل نهادهای مختلف انقلاب، احکام عزل و نصب مسئولین قوۀ قضائیه و فرماندهان نظامی و انتظامی و نمایندگان رهبری در نهادها و ارگانها، فرامین نظامی که امام خمینی به عنوان فرمانده کل قوا صادر کرده اند و رهنمودها و فرامین حکومتی ایشان که در پاسخ به درخواستهای مسئولین نظام و از موضع رهبری انقلاب در مسائل مختلف صادر شده اند، عناوین احکامی می باشند که در صحیفۀ امام منتشر شده اند. ملاحظۀ این بخش از آثار امام خمینی بویژه با توجه به سیر تاریخیِ صدور احکام، همراه با پیامها و سخنرانیهای ایشان، شمائی از نوع رهبری دینی و متعهدانه، کارشناسانه، قاطع و مقتدر و در عین حال متواضعانه و مردمی ایشان را ارائه می نماید.
از آنجا که برخی از آراء و فرامین امام خمینی در ذیل درخواستهای کتبی مسئولین و متقاضیان نوشته شده است، برای درک بهتر موضوع، تمام و یا قسمتهای اصلیِ درخواست اولیه نیز همراه با متن پاسخ امام درج شده اند.
پیامها
از مهمترین آثار مکتوب امام خمینی که در صحیفۀ امام گردآوری شده و در سیر تاریخیِ خود منتشر گردیده اند، پیامهای مختلف دینی و سیاسی امام خمینی است. صدور و انتشار این پیامها در حقیقت اصلی ترین محور ارتباط بی واسطۀ امام خمینی با مردم و پیروان ایشان است؛ از رهگذر همین پیامها موج خیزش علیه رژیم شاهنشاهی در جریان لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی، و موج قیام 15 خرداد در سال 42 آغاز شد و در تمام دوران مبارزۀ ملت ایران، اعلامیه ها و پیامهای امام بود که آیین قیام و مبانی فکری و
صحیفه امامجلد 1صفحه ن
سیاسی انقلاب، و اولویتها و شعارها و رویکردهای آنرا در هر مرحله از مراحل دشوار انقلاب تعیین می نمود. در زمانی که در سال 56 و 57 قیام اسلامی ملت ایران اوج گرفت هر اعلامیه ای که از نجف و یا پاریس از سوی امام خمینی صادر می شد و به سرعت در سراسر کشور دست به دست می گردید به منزلۀ منشوری سراسری و ملی بود که مسیر مبارزه و سمت و سوی انقلاب را تعیین، و نیروهای انقلابی و مردم را حول هدفها و شعارهای معیّن متحد و هماهنگ می ساخت.
امام خمینی در پیامهای خویش صرفاً بر دمیدن روح حماسه و تشویق مردم به استقامت و پایداری در مسیر انقلاب تأکید نداشت بلکه ایشان با نثر روان و مستدل خویش می کوشید تا آگاهیهای دینی و سیاسی مردم را نسبت به تحولات جاری و شناخت آنان را از موافقان و مخالفان انقلاب در داخل و خارج کشور افزایش دهد و از این رهگذر مردم را خودآگاهانه به عرصۀ حمایت از هدفهای انقلاب بکشاند. پیش بینی هوشمندانه طرحهایی که رژیم شاه و حامیان غربی او برای سرکوبی قیام در هر مرحله تدارک می دیدند و خنثی کردن اثر اینگونه طرحها، هشدار نسبت به شعارها و مواضع انحرافی در مسیر مبارزه، و تأکید فراوان بر اتحاد مردم حول شعارهای مشترک دینی از جمله مضامینی هستند که در اعلامیه های امام خمینی نمودی بارز یافته اند.
وجه مشترک تمامی پیامهای امام خمینی ـ قبل و بعد از پیروزی انقلاب ـ جلب حمایت مردم از اهداف انقلاب از منظر تکلیف دینی و الهی و با تکیه بر نقش آفرینی خود مردم به عنوان بانیان و صاحبان اصلی انقلاب و خصوصاً جوانان بود.
می توان گفت تقویت ایمان و باورهای دینی مردم به عنوان اصلی ترین محرک آنان در فعالیتهای مبارزاتی و سیاسی، و «تکلیف گرایی دینی» شاخصۀ بارز خطی است که امام خمینی بنیان قیام خویش را بر آن نهاد و همین ویژگی را می توان وجه تمایز انقلاب اسلامی از جنبشهای سیاسی تاریخ معاصر ایران دانست. احیای روح خداباوری و دین
صحیفه امامجلد 1صفحه ه
گرایی در عرصه مفاهیم اجتماعی، و احیای مضامین تحرک آفرین قرآنی همچون امامت و ولایت، جهاد و شهادت، اصالت حاکمیت خدا و فرامین او، تقدم ملاکهای دینی و نفی حاکمیت طاغوت، گسست ناپذیری پیوند دین و سیاست، مضمونهایی هستند که امام خمینی با استناد به منابع اصیل دینی که مورد پذیرش جامعه ایران است و با اتکا به روش پیشوایان بزرگ دین توانست با تلفیقی خردمندانه از عقل و دین و با نگاهی واقع بینانه به نیازها و گفتمانهای عصر جدید و کارآیی عنصر زمان و مکان در اجتهاد، روح منبعث از فرهنگ دین را به مثابۀ راهنمای اندیشه و عمل پیروان خویش در متن باورها و فعالیتهای سیاسی و اجتماعی آنان جاری سازد. این مهم از رهگذر صدور پیامهای پیاپی و ایراد سخنرانیهای متعدد توسط امام خمینی ممکن گردید؛ بدین جهت معتبرترین متون برای شناخت مواضع و راه امام و چگونگی سیر انقلاب از دیدگاه امام، همین پیامها و سخنرانیها می باشند که اینک براساس سیر تاریخی در این اثر ارزشمند منتشر شده اند.
تشکیل یکایک نهادها و ارکان نظام جمهوری اسلامی و مقابلۀ قدرتمندانۀ نظام نوپا با صدها توطئه ای که در ماهها و سالهای پس از پیروزی انقلاب در داخل و خارج کشور از سوی دشمنان تدارک شده بود، تشویق مردم برای شرکت در تعیین سرنوشت خویش و انتخابات متعدد، بسیج گستردۀ ملت ایران برای دفع تجاوز دشمن در طول هشت سال دفاع مقدس، ترویج شعار پیروزی خون بر شمشیر به مثابۀ کارآمدترین سلاح در عرصۀ مواجهۀ نابرابر با دشمنان، جلب مشارکت مردم برای بازسازی کشور، صدور پیامهای رهاییبخش انقلاب اسلامی به دیگر ملتها و فراخوان جهان اسلام برای بازیابی مجد و هویت دینی، و دعوت مسلمانان به اتحاد و مبارزه با نظام سلطۀ جهانی، اعلام سیاست نه شرقی و نه غربی به منزلۀ راهی نو برای مقابله با سلطه جوییِ بلوک سرمایه داری و کمونیسم، افشای جنایات آمریکا و رژیم صهیونیستی و صدور فتوای وجوب حمایت از قیام مردم فلسطین و آزادی قدس، و بسیج جهان اسلام در مقابله با انتشار کتاب ضد
صحیفه امامجلد 1صفحه و
اخلاقی آیات شیطانی، و خلاصه: ترویج روح خودباوری در ملت ایران و مسلمانان جهان، محتوای پیامهای امام خمینی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را تشکیل می دهند.
کشتار مظلومانۀ حجاج در بیت الله الحرام، دخالت مستقیم آمریکا در جنگ عراق و ایران، سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران بوسیله آمریکا، روی آوردن صدام به کاربرد وسیع سلاح شیمیایی و بمباران گستردۀ شهرها، پایان جنگ تحمیلی، آغاز دوران بازسازی و توسعه سیاسی، برکناری قائم مقام رهبری و همچنین رخدادهای مهم جهانی نظیر آغاز تحولات دگرگون کننده در شوروی و بلوک شرق و توسعه سیاستهای سلطه طلبانۀ غرب و آمریکا، رخدادهایی بودند که در دو سال آخر عمر امام خمینی بوقوع پیوسته اند. بدین سبب پیامهای امام در دو سال آخر (66ـ68) از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشند. پیش بینی اوضاع آیندۀ ایران و منطقه و جهان، و هشدارها و راه حلها، در پیامهای این دوره، از وضوح و شفافیت خاصی برخوردارند که می توان از پیامهای حج، نامه به گورباچف، پیام به مراجع تقلید و حوزه های علمیه (منشور روحانیت)، منشور برادری، پیام به مهاجرین جنگ تحمیلی و پذیرش قطعنامه 598، و ... نام برد.
امام خمینی علاوه بر صدور دهها پیام، دست به کاری بدیع زد و تمامیت اصولِ اندیشه و آرمانهای خویش و جمعبندی مواضع خود را در وصیتنامه ای مستند، تحلیلی و تفصیلی برای نسلهای بعد از خویش به یادگار نهاد. این اثر جاوید در حقیقت منشوری است معتبر از خط و راه امام. با آنکه یازده سال بیش از رحلت امام نمی گذرد تاکنون وصیتنامه سیاسی و الهی امام در بیش از بیست زبان و در شمارگان میلیونی ترجمه و در اقصی نقاط جهان منتشر شده است.
سخنرانیها
یکی از عوامل مؤثر در مدیریت و رهبری موفق امام خمینی، ارتباط گستردۀ امام با
صحیفه امامجلد 1صفحه ی
توده های مردم و اقشار مختلف جامعه بود. پیوند دشوارِ آرمانها و واقعیتها و برقراری رابطه در ساحتِ نظر و عمل، وجه بارز فرهمندی رهبری امام خمینی را به نمایش می گذارد. آرمانسازان و نظریه پردازان بزرگ، کمتر توفیق تحقق آرمانهای خویش را یافته اند. امام خمینی در ارائه و ترویج آرمانهای سیاسی و دینی خویش صرفاً به تألیف رساله های عملیه و علمیه بسنده نکرد و از این جهت در تاریخ مرجعیت دینی کم نظیر و حتی بی نظیر است؛ او در همان حال که به عنوان یکی از مراجع بزرگ دینی جایگاهی رفیع در باور پیروانش داشت، قادر بود تا مفاهیم عمیق دینی را و خصوصاً جنبه های سیاسی و اجتماعی دین را به زبانی ساده برای مخاطبانش بازگو نماید. سخنرانیهای متوالی امام خمینی در اجتماع قشرهای مختلف مردم امکان ارتباط مستقیم مردم با اندیشه و آراء امام را فراهم می ساخت و آنان را از تفسیرهای رسمی و غیررسمیِ واسطه ها ـ که غالباً با اِعمال نظرهای شخصی و اغراض سیاسی و حزبی توأم است ـ بی نیاز می ساخت.
با اینکه امام خمینی در علومی همچون فلسفه و عرفان و اخلاق، و فقه و اصول و تفسیر، عالِمی ناموَر، و در عرصه سیاست و فرهنگ نظریه پردازی چیره دست بود که آراء سیاسیش پایه و مبنای یک نظام نوین سیاسی در ایران گردید و آرمانها و انقلابش در جهان و خصوصاً در جوامع اسلامی تحولاتی انکارناپذیر را سبب شده اند، در عین حال او برخلاف قریب به اتفاق اندیشمندان و نظریه پردازان، شعاع نفوذ و تأثیر خویش را به اثرگذاری بر جامعۀ نخبگان محدود نساخت، بلکه امام توانایی آن را داشت که شخصاً تئوریهای خویش را در عمل ساماندهی و مدیریت کند و علاوه بر آن، اهداف خویش را با زبانی همه فهم در قالب خطابه های جذاب و پرنفوذ به توده های مردم منتقل سازد و حمایت آنان را تا مرز جانبازی برای تحقق این هدفها و آرمانها جلب نماید.
اطمینان مردم ایران به صداقت امام در رفتار و گفتار، که طی تعامل و ارتباط درازمدت
صحیفه امامجلد 1صفحه ا
بین امام خمینی و پیروانش حاصل آمده بود و همچنین جاذبه های شخصیت امام و چهرۀ آرام و آرامش بخش و در عین حال مصمم و پرصلابت، و نگاه پرمهر و نافذ، و کلام روان و سادۀ او، و جنبه های معنوی و دینی و علمیِ امام از جمله عواملی بودند که خطابه ها و سخنرانیهایش را اثری شگرف در مخاطبان می بخشید. بدون تردید همین رابطۀ عمیق و عاطفی و بی واسطۀ مردم با امام و تواناییهای امام در انتقال سریع ارزشهای مطلوب خویش به جامعه؛ سهمی بسزا در رهبری موفق امام خمینی داشته است. از این رو تحلیل مضامین سخنرانیهای امام خمینی و مخاطب شناسی ایشان و تطبیق رخدادهای تاریخ انقلاب اسلامی با سیر سخنان و بیانات امام و بررسی منحنی تراکم دیدارها و سخنرانیها و تنوع گروهها و قشرهای دیدار کننده، پژوهشگران را در تحلیل واقعیتهای انقلاب اسلامی و دریافت علت رهبریِ کارآمد و مردمی امام خمینی یاری می رساند، بدین سبب در تنظیم سخنرانیهای امام خمینی و انتشار آنها در «صحیفۀ امام» از هر گونه ویرایش ادبی و محتوایی و دخل و تصرف ـ که در تبدیل خطابه ها به متونِ قابل انتشار، امری رایج است ـ پرهیز شده است.
از آنجا که سخنرانیهای امام خمینی در رابطه با واقعیتها و نیازهای روز جامعه در ادوار مختلف انقلاب ایراد شده اند طبعاً فهم دقیق مضمون و منظور امام، در گرو درک شرایط سیاسی و اجتماعیِ هر دوره می باشد؛ پیش از این، با هدف تبیین همین شرایط، مجموعه ای سه جلدی به نام «کوثر؛ سخنرانیهای امام خمینی همراه با شرح وقایع انقلاب اسلامی» که شامل بیانات امام از آغاز تا اسفند 1357 می باشد از سوی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده است تکمیل این اثر ارزشمند که در حقیقت تاریخ تفصیلی انقلاب اسلامی است در برنامه های آیندۀ مؤسسه پیش بینی شده است.
مصاحبه ها و گفتگوها
در عصر ارتباطات، انجام مصاحبه با رسانه های گروهی از سوی رهبران فکری و
صحیفه امامجلد 1صفحه ا
سیاسی، و تبیین مواضع و دیدگاهها، و رفع ابهامات و شبهه ها از طریق پاسخ به پرسشهای خبرنگاران یکی از ابزارهای مؤثر در ایجاد ارتباط و جهت دهی افکار عمومی است. امام خمینی با آگاهی بر اهمیت این پدیده، به محض رفع محدودیتها، اصحاب جراید و خبرگزاریها را بدون هیچگونه پیش شرطی به حضور پذیرفت. اوج مصاحبه های امام خمینی در ایام اقامت ایشان در پاریس است و بدین ترتیب مصاحبه های متعدد خبرگزاریهای بزرگ جهان و شبکه های رادیو و تلویزیونی کشورهای مختلف و روزنامه ها و نشریات ایرانی و خارجی با امام خمینی و پاسخهای کوتاه امّا صریح و مستند امام به پرسشها، بخشی دیگر از مجموعه آثار ارزشمند سیاسی و اجتماعی امام را پدید آورده اند که عیناً در اثر حاضر تقدیم خوانندگان محترم شده است.
تیزهوشی امام در درک سریع اهداف پرسشگران، و هوشمندی در ارائه پاسخها، و دقت، صداقت و شفافیتِ مواضع بگونه ای که امکان جنجال و ابهام آفرینی و سوءاستفاده را سلب می نمود، به سهولت در مصاحبه های امام خمینی قابل دستیابی است.
با اینکه طبع ارتباطات وسیع رسانه ای در مورد شخصیتهای ملی و جهانی ـ که در برهه ای به صورت پیاپی در معرض افکار عمومی جهانیان قرار می گیرند ـ غالباً چنین است که بر اثر تکرار نام و مطالبشان به سرعت از کانون توجه افکار عمومی خارج می شوند، این واقعیت در مورد مصاحبه های امام خمینی اتفاق نیفتاد بلکه گسترده ترین ارتباط امام خمینی با مخاطبانش در کشورهای مختلف جهان از طریق مصاحبه های پیاپی در پاریس ـ که گاه در یک روز به هشت مورد می رسید ـ صورت گرفته است. بوسیله همین مصاحبه ها بود که امام خمینی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، آراء سیاسی و دینی خویش را در باب ماهیت و ارکان حکومتی که در صدد استقرار آن بود، و نحوۀ مواجهۀ نظام آینده ایران در برخورد با مسائل بین المللی، و رابطه با کشورها، و اصول حاکم بر سیاست خارجی و محتوای نظام جمهوری اسلامی را به جهانیان معرفی
صحیفه امامجلد 1صفحه ب
نمود. از رهگذر همین مصاحبه ها بود که امام خمینی با منطق مؤثر خویش مشروعیت نظام شاهنشاهی در ایران و مشروعیت حمایت جهان غرب و حامیان رژیم شاه را به طور جدی در افکار عمومی جهان به چالش فراخواند و بدین ترتیب علیرغم تمام کوششها و نشستهایی که سران امریکا و دولتهای غربی برای پیشگیری از سقوط شاه و فروپاشی نظام سلطنتی در ایران به عمل آوردند، با افشاگریهای امام خمینی که عمدتاً در جریان ارتباط با رسانه های جمعی جهانی صورت می پذیرفت، به سرعت احساس همدردی با ملت ایران در افکار عمومی جهان جلوه گر شد و از این ناحیه کاخ سفید و دولتهای اروپایی در ادامۀ حمایتشان از شاه به شدت تحت فشار قرار گرفتند.
و از رهگذر همین مصاحبه ها بود که برای نخستین بار دین و اندیشه های سیاسی اسلام به مثابۀ ایدئولوژی مبارزه و انقلاب و به منزلۀ راه حل عملی برای ادارۀ جامعه، آنهم از زبان رهبری روحانی و محبوب، در دهها کانال تلویزیونی و رادیویی و مطبوعات پرتیراژ جهان مطرح گردید و این پدیده آغازی شد بر ظهور نیرومند اندیشۀ دینی در گفتمانهای روز، و پیدایش تشکلهای نوظهور اسلامخواه و دین گرا در عرصۀ چالشهای فکری و سیاسی معاصر. تبلیغات گسترده و تخریبی کانونهای مخالف انقلاب اسلامی نیز نتوانست مانع پیشروی و تأثیر ایده های امام خمینی بر مخاطبان پرشمار او شوند.
بنابراین، مصاحبه های امام خمینی هم به لحاظ نوع برخورد ایشان با پرسشهای فراوان ـ با توجه به تنوع دیدگاهها و اهداف پرسشگران که بعضاً با هدف تضعیف موقعیت انقلاب و تخریب شخصیت رهبری آن همراه بود ـ و هم به لحاظ مضمون پاسخهای امام که حاوی دیدگاه ایشان در اساسی ترین مسائل نهضت و اهداف داخلی و خارجی آن بود، و از ایندو مهمتر به لحاظ اینکه همین دیدگاهها مبدأ پیدایش جریانی نوظهور در جغرافیای فرهنگی و سیاسی جهان اسلام و ایران شدند، بررسی این مصاحبه ها برای پژوهشگران انقلاب اسلامی حائز اهمیت می باشند. نکتۀ دیگر که از
صحیفه امامجلد 1صفحه ت
بررسی مصاحبه های امام خمینی به دست می آید استواری آراء و اتقان مبانی اندیشۀ سیاسی امام است که به صورت انسجام و به هم پیوستگی دیدگاهها و وحدت نظر، و عدم تزلزل و تغییر در مواضع جلوه گر است در حالیکه غالباً تضاد در گفتار و تغییر در مواضع از خصائل متداول کسانی است که به طور مکرر در معرض پرسش و داوری افکار عمومی قرار می گیرند.
گفتگوی امام با سران دولتها و نمایندگان اعزامی آنها نیز در بردارندۀ بسیاری نکته های آموزنده است. گفتگوی امام با فرستادگان کاخ الیزه در دوران اقامت در پاریس؛ گفتگو با واسطه های اعزامی دولت امریکا، نوع مواجهۀ امام و اظهارات ایشان در نخستین دیدار با سفیر اتحاد جماهیر شوروی (سابق)، گفتگو با یاسرعرفات و سران فلسطینی، دیدار با ادوارد شوارد نادزه فرستادۀ ویژۀ گورباچف که حامل پاسخ پیام معروف امام خمینی بود و گفتگو با سران کشورهای اسلامی و دیگر شخصیتهای سیاسی خارجی از نقطه نظر اظهارات طرفین و تشریفات بس ساده و باورنکردنی، اعتماد به نفس امام و تسلط ایشان بر میدان بحث، برای دولتمردان و رهبران جهان سوم و خصوصاً دولتمردان جمهوری اسلامی از جنبه های مختلف درس آموز است. مطمئناً همین منش و شیوۀ امام خمینی، احساس هویت و اعتماد به نفس ملت ایران را در میدانهای رویارویی با دشمنان قدرتمند انقلاب و در عرصۀ دفاع از میهن اسلامی صد چندان نموده است.
«صحیفۀ نور» و «صحیفۀ امام»
تاکنون پیامها و سخنان امام خمینی در صدها اثر با عناوین و شیوه های گوناگون (به صورت خلاصه و یا کامل، موضوعی و یا تاریخی) در زبانهای مختلف از سوی دوستان امام و مؤسسات فرهنگی در داخل و خارج کشور منتشر شده اند و بدون تردید چاپ و نشر آثار امام، خصوصاً آثار سیاسی و اجتماعی ایشان از پرتیراژترین آثار منتشره در زبان
صحیفه امامجلد 1صفحه ث
فارسی است. در میان کتابهای انتشار یافته از آثار عمومی امام خمینی (قبل از تشکیل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام) چند اثر برجستگی یافته اند.
با وجود کاستیها و اشکالاتی که در مجموعۀ صحیفۀ نور به چشم می خورد و موجب
صحیفه امامجلد 1صفحه ج
نقدهایی چند شده است باید گفت این اثر از زمان انتشارِ اولین جلد تاکنون جامعترین مرجع برای محققین و علاقه مندان آثار امام خمینی بوده است. زحمات و تلاش ارزشمند گردآورندگان صحیفۀ نور در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و همه عزیزانی که در مراحل مختلف تدوین و چاپ و نشر این اثر همتی والا مصروف داشته اند برای همه کسانی که از این رهگذر از گنجینۀ آثار امام در پژوهشها و سمینارها و سخنرانیها و مراجعات خویش بهره گرفته اند، قابل تقدیر است. مقدمۀ مبسوط حضرت آیت الله خامنه ای، و عنوان بندیهای شیوا، و تنظیم آثار امام براساس سیر تاریخی، فهرست مطالب و نمایه ها، ویرایش فنی و جامعیت نسبی آن از مزایای صحیفۀ نور محسوب می شوند.
کاستیها و اشکالات صحیفۀ نور معلول عواملی چند می باشند: بخش قابل توجهی از آثار امام خمینی به علت دسترسی نداشتن گردآورندگان، در صحیفۀ نور نیامده است. در موارد متعددی به لحاظ در اختیار نداشتن اصل دستخط پیامها و نامه ها و نوار سخنرانیها و مصاحبه ها از متنهای منتشر شده در روزنامه ها استفاده شده است که با توجه به اشکالات متعدد متون روزنامه ای، مغایرتها در صحیفه نور نیز منعکس شده اند. در ذکر تاریخ برخی از آثار امام در صحیفۀ نور اشتباهاتی رخ داده است که منشأ آن نقلهای متعدد و بعضاً مغایر روزنامه ها بوده است. از آنجا که دورۀ صحیفۀ نور تدریجاً منتشر شده است، فهرست نمایه ها به صورت جداگانه و در پایان هر جلد آمده است که برای دسترسی به موضوع مورد نظر می بایست به یکایک مجلدات 22 گانه مراجعه نمود. با انتشار کتاب «مفتاح صحیفۀ نور» از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1372 اشکال مزبور مرتفع گردید. همچنین سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی در تجدید چاپ صحیفه نور و انتشار دورۀ جدید آن که در چند سال گذشته منتشر شده است، برخی از اشکالات قبلی را رفع نموده است.
صحیفه امامجلد 1صفحه ح
بمنظور ارائۀ دوره ای کامل از تمامی آثار امام خمینی و با توجه به کمبودها و اشکالات عمده ای که در صحیفه نور وجود داشت، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی اقدام به انتشار اثر حاضر به نام «صحیفه امام» نموده است. طی چندین سال در بخشهای مختلف این موسسه متنهای موجود در صحیفۀ نور و یکایک روزنامه ها و دیگر نشریات و کتابها، با نوارها و دستخطها و نسخه های اصل آثار امام خمینی که در اختیار موسسه می باشند مقابله گردیده و متن نهایی با دقت استخراج شده است. تمام مغایرتهای تاریخی و دیگر اشکالات (موجود در صحیفۀ نور و سایر منابع) مربوط به اطلاعات شناسنامه ای هر یک از آثار امام بررسی شده و اطلاعات صحیح و نهایی در آغاز هر یک از آثار و در قالب شناسنامۀ آن ارائه شده است.
علاوه بر موارد مذکور، مهمترین امتیاز «صحیفۀ امام» بر صحیفه نور و دیگر کتابهای منتشر شده از آثار امام خمینی، درج بیش از دو هزار اثر و سند از آثار منتشر نشدۀ امام خمینی است که برای نخستین بار در اختیار عموم قرار گرفته اند. استخراج دقیق نمایه ها (اعلام، موضوعات و واژگان، آیات و روایات و ...) و ارائه آن در قالب یک مجلد (جلد 22) که امکان دستیابی سریع به آدرس موضوع مورد نظر را در 21 جلد صحیفۀ امام فراهم می سازد، از ویژگیهای دیگر صحیفۀ امام می باشد.
آثاری که در «صحیفۀ امام» درج نشده اند:
موارد زیر از آثار امام خمینی ـ با توجه به دلایلی که ذیلاً اشاره شده اند ـ در صحیفۀ امام درج نگردیده اند:
1ـ امام خمینی که یکی از بزرگترین رهبران دینی و سیاسی جهان معاصر می باشند و قریب به یک قرن عمر پربار ایشان ثمربخش بوده است طبعاً در این مدت طولانی، ارتباطها و مکاتبه های فراوان داشته و در مسائل گوناگون اظهارنظرها و آثار و اسناد متعددی از ایشان صادر شده است که مطمئناً بخشی از آنها ثبت و ضبط نشده اند و با
صحیفه امامجلد 1صفحه خ
توجه به شواهد موجود، هنوز نسخه هایی منحصر به فرد از آثار ایشان نزد افراد و در لابلای کتابها و کتابخانه های مرتبطین با امام وجود دارد که علیرغم کوششهای به عمل آمده، دستیابی به این نسخه ها تاکنون به نتیجه نرسیده است. فهرست موجود از نامه های امام خمینی در آغاز نهضت و همچنین فهرست اجازات شرعی صادر شده از سوی امام و دیگر شواهد حاکی از آنند که تعداد نامه ها و اجازات و آثار عمومی ایشان بیش از آن است که تاکنون موفق به گردآوری نسخه های آن شده ایم. در تجدید چاپ صحیفۀ امام، آثار جدیدی که در اختیار قرار گیرند منتشر خواهند شد.
در عین حال، «صحیفۀ امام» کاملترین و جامعترین اثری است که متن تمامی آثار فرهنگی و سیاسی و اجتماعی ایشان، اعم از آنچه که تاکنون در صحیفه نور و دیگر منابع آمده اند و صدها اثری که برای نخستین بار در این اثر منتشر می شوند را شامل است.
2ـ کتابها و تألیفات امام خمینی، که عناوین آنها در مباحث مختلف علوم اسلامی به دهها عنوان می رسد، به صورت جداگانه از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام انتشار یافته اند، بنابراین صحیفۀ امام شامل رساله های علمی و تألیفات امام نمی شود.
3ـ اشعار و سروده های امام خمینی نیز در صحیفۀ امام نیامده اند. آنچه از اشعار امام خمینی که در اختیار موسسه بوده است قبلاً در کتابی با نام «دیوان اشعار امام خمینی» منتشر شده اند.
4ـ در لابلای دستخطهای امام خمینی، یادداشتهای متفرقه ای ـ اعم از یک یا چند کلمه و جمله ـ به چشم می خورد که در هیچیک از قالبها و عناوین تعیین شده برای انتشار آثار عمومی ایشان (عناوینی همچون: نامه، تلگراف، حکم، بیانات و سخنرانی، مصاحبه، اجازه نامه و ...) نمی گنجد. برخی از این یادداشتها شامل نکات و اشاراتی هستند که امام خمینی جهت یادآوری نکته ای برای استفاده در پیام و سخنرانی خویش یادداشت کرده اند و برخی نیز حاوی نکاتی است که هنگام مطالعه گزارشها و روزنامه ها
صحیفه امامجلد 1صفحه د
و کتابها، و شنیدن اخبار رسانه های داخلی و خارجی توجه ایشان را جلب کرده و برای بررسی موضوع و یادآوری آن جهت پیگیریهای بعدی به صورت اشاره مرقوم داشته اند. برخی از یادداشتها نیز مربوط به برنامه روزانه، زمان دیدارها و از این قبیل می باشند. پیشنویس بعضی از احکام و پیامها و همچنین تغییرات عبارتی و نکات اصلاحی در مورد برخی از پیامها، از جمله یادداشتهای متفرقه ای است که با توجه به انتشار متن نهایی و کامل اینگونه آثار، از درج این موارد و سایر یادداشتهای متفرقه ای که استفادۀ خاصی در انتشار عمومی آنها متصور نمی باشد، خودداری شده است. یادآور می شود این دستنوشته ها، و بطور کلی نسخه های اصل تمامی آثار امام در آرشیو موسسه تنظیم و نشر آثار امام موجود است و در موزۀ آثار امام خمینی نگهداری و در معرض دید عموم قرار خواهند گرفت.
5ـ به جز مواردی از پاسخ به استفتائات در مسائل مهم سیاسی و اجتماعی، دیگر پاسخهای امام خمینی به استفتائاتی که از سوی مقلدین امام در مسائل شرعی و احکام فقهی صادر شده اند، که حجم فراوانی را تشکیل می دهند در صحیفۀ امام درج نشده اند. علاقه مندان می توانند برای دستیابی به فتاوای امام خمینی به آثار فقهی ایشان خصوصاً تحریرالوسیله، رسالۀ عملیه، مناسک حج، حاشیه بر عروة الوثقی و مجموعه استفتائات مراجعه نمایند.
6ـ مقلدین حضرت امام خمینی، وجوهات شرعی خویش را در طول دوران مرجعیت امام در قم، ترکیه، نجف، پاریس و پس از بازگشت امام به ایران در قم و تهران مستقیماً و یا توسط نمایندگان شرعی امام، تحویل داده و رسید دریافت کرده اند. تعداد اینگونه رسیدها که با مهر و امضای امام صادر شده اند بسیار زیاد است و فایدۀ عمومی چندانی بر انتشار آنها (در کتاب آثار سیاسی و اجتماعی امام) مترتب نیست، بدین جهت قبضهای رسید وجوهات شرعی در صحیفۀ امام ـ به جز چند مورد که از باب نمونه آورده
صحیفه امامجلد 1صفحه ذ
شده است ـ درج نگردیده اند.
7ـ بدیهی است که مکاتبات، مذاکرات و اسناد محرمانۀ جلسات سران سه قوه، فرماندهان نظامی و مدیران ارشد نظام با امام خمینی در امور مربوط به جبهه های جنگ و مسائل مهم امنیت ملی، نامه ها و اسناد محرمانه که محرمانه بودن آنها ـ طبق قوانین ـ همچنان باقی است، در زمرۀ آثار قابل انتشار در صحیفۀ امام قرار نمی گیرند.
8ـ نقل قولها و خاطرات افراد. طبعاً آن بخش از بیانات و مواضع امام خمینی که صرفاً به صورت نقل قول افراد و در خاطره گوییها آمده اند و مستند دیگری ـ از دستخط و یا نوار ـ ندارند در مجموعۀ صحیفۀ امام نمی گنجند. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، در برنامه ای گسترده اقدام به گردآوری و اخذ اینگونه خاطرات و انتشار آنها نموده است.
مکمّل «صحیفۀ امام»
حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینی به عنوان رابط امین و مسئول دفتر امام خمینی همه روزه تعدادی از نامه های مسئولین نظام و نهادها و ادارات مختلف که در مسائل مهم از محضر امام خمینی کسب تکلیف می کردند را خدمت امام ارائه کرده و عین نظریات و فرامین امام خمینی را به صورت نقل قول مستقیم و با عباراتی نظیر: حضرت امام فرمودند: «....» در ذیل نامه ها مرقوم داشته و بلافاصله نظر امام رابه مبادی ذیربط ابلاغ می نمودند. بدیهی است که این موارد نیز در زمرۀ احکام و آثار قطعی الصدور امام خمینی تلقی می شوند. تنظیم این مکتوبات و انتشار قریب الوقوع آنها به عنوان تکمله «صحیفۀ امام» در دست انجام است.
سپاس و قدردانی
غنا و جامعیت «صحیفۀ امام» و دقت و امانتداری که در تنظیم آن بکار رفته است بدون تردید این مجموعه را به عنوان کاملترین و معتبرترین مأخذ در دستیابی به مواضع و آثار رهبر کبیر انقلاب اسلامی برای نسل حاضر و نسلهای آینده، و در زمرۀ
صحیفه امامجلد 1صفحه ر
ماندگارترین متون دینی و سیاسی در خواهد آورد. گردآوری و تنظیم این اثر ارزشمند که با مقدمه ای شیوا از رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای و دربردارندۀ آثار امام خمینی در 22 جلد و بالغ بر 11600 صفحه انتشار یافته است حاصل تلاش قابل ستایش مسئولین و همکارانمان در موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی است. ارشادات و حمایتهای رهبر معظم انقلاب و دیگر مسئولین نظام، و همدلی و یاری مردم قدرشناس ایران و پیروان امام، مهمترین پشتوانۀ موسسه بوده و خواهد بود.
پیش از همه، باید از نقش تعیین کنندۀ بانی و تولیت موسسه، حضرت حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینی یاد کنیم. صرف نظر از نقشی که آن عزیز، با درایت خویش در تأسیس این موسسه و به تبع آن در یکایک فعالیتهای وسیع موسسه داشته اند، در خصوص این مجموعه، به ویژه در مرحلۀ بررسی صحت و سندیت اسناد منتشر نشده، ایشان شخصاً وقت زیادی را به آن اختصاص دادند. به خاطر دارم حتی زمانی که یادگار امام به شدت از بیماری چشم رنج می برد و در حال استراحت کامل بود نیز بر وقت گذاری برای تنظیم صحیفۀ امام اصرار می ورزید. حواشی و پانوشته ها و یادداشتهای توضیحی که از ایشان در آرشیو سوابق مربوط به «صحیفۀ امام» در موسسه موجود می باشند، گواهِ اهتمام ارزشمند یادگار امام است. دریغ و افسوس که در سال امام خمینی و در زمانی که آرزوی ایشان در انتشار امانتدارانۀ مجموعۀ کامل آثار امام جامۀ عمل پوشیده است از نعمت آن گنجینۀ اسرار امام و چهرۀ صمیمی و محبوب مردم و یار گره گشای انقلاب محرومیم ـ روحش شاد باد.
همچنین باید از صاحبنظران و متفکرانی که تجارب ارزشمند خویش را در شوراهای مشورتی و سیاستگذاری موسسه برای انتشار هر چه بهتر آثار امام، و از آنجمله صحیفۀ امام، در اختیار نهادند، خصوصاً حضرت حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی که در جلساتی چند (قبل از ریاست جمهوری)، امکان بهره گیری از اندیشۀ بلند و
صحیفه امامجلد 1صفحه ز
راهنماییهایشان را در موسسه ارزانی داشتند و بزرگوارانه ریاست نخستین کنگره امام خمینی و احیای تفکر دینی را پذیرفتند، و پس از ریاست جمهوری نیز همواره مشوق و حامی موسسه و برنامه های آن بوده اند صمیمانه سپاس گوییم.
پس از رحلت یادگار امام ـ که طبعاً وقفه ای در انتشار این مجموعه نیز پدید آورد ـ فرزند فرهیختۀ ایشان، حضرت حجت الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی با همان همّت و درایت، راهنمایمان گردید. اشتغالات و ارتباطات عدیده ای که لازمۀ قرار گرفتن در جایگاه رفیع پدر، به عنوان مشعلدار حراست از نام و یاد «خمینی کبیر» در خاندان معزّز امام است و اشتغال جدی ایشان به تحصیل سطوح عالیۀ معارف دینی در حوزه و علوم روز، هیچگاه مانع از نظارت و هدایت شایسته ایشان در امور مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و آستان مطهر امام نبوده است. با وقت گذاری و نظارت دقیق ایشان بود که تکمیل مراحل آماده سازی و انتشار یکجای «صحیفۀ امام» ممکن گردید. همچنین انتشار این مجموعه را وامدار زحمات سرپرست مؤسسه و آستان امام، حجت الاسلام محمدعلی انصاری هستیم که ساماندهی تشکیلات و تأمین جایگاه قانونی و اعتبارات مالی، و دیگر نیازهای دو نهاد مذکور را عهده دار می باشد.
بدیهی است که گردآوری و بررسی سندیت چندین هزار آثار و اسنادی که در این صحیفۀ مبارک منتشر شده اند و مقابله نسخه ها، پیاده کردن نوارها، ویرایش، حروفچینی، تصحیح مطبعی، استخراجات و پانوشته ها، فهرستها و نمایه ها، تنظیم اطلاعات دقیق شناسنامه ای و نهایتاً چاپ و صحافی و توزیع 22 جلد «صحیفه امام» از عهده یک و یا چند نفر خارج بوده است؛ انجام این مهم را مدیون تلاش بی وقفۀ دهها تن از همکارانمان در بخشهای مختلف مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی و همکاری جمع زیادی از نیروهای خارج از مؤسسه هستیم.
صحیفه امامجلد 1صفحه س
در پایان و با ذکر این نکته که علیرغم دقت و کوششی که در مراحل مختلف تنظیم
صحیفه امامجلد 1صفحه ش
صحیفه امام به عمل آمده است، از آنجا که حروفچینی و چاپ و نشر مجموعۀ آثار امام به صورت یکجا و در قالب برنامه ای فشرده و چند ماهه در سال جاری که به نام سال امام خمینی نامگذاری شده است، پیش بینی گردیده بود، طبعاً در چنین حجم وسیعی امکان بروز خطا و کاستی منتفی نیست بدین جهت از محققین و خوانندگان محترم این مجموعه تقاضا داریم دربرخورد با چنین مواردی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی را از پیشنهادات و نظرات اصلاحی خویش بهره مند سازند.
آرزوی ما: اعتلای روزافزون اسلام ناب؛ ترویج آرمانها و یاد و نام امام خمینی؛ پیشرفت و اقتدار نظام جمهوری اسلامی؛ و عزت و سربلندی ملت بزرگوار ایران است. در پیمودن راه امام خمینی سربلند و پیروز باشید.
حمید انصاری
قائم مقام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
صحیفه امامجلد 1صفحه ص