امام در مکتب خانۀ ملا ابوالقاسم تحصیل می کردند. ملا ابوالقاسم پیرمردی بود که مکتب خانه اش نزدیک منزل ما بود. من هم پیش او درس خوانده بودم. هر یک از ما بچه ها در مکتب خانه روزی نیم جزء قرآن می خواندیم و هر وقت کسی قرآن را ختم می کرد و به آخر می رسید، رسم بود که به سایر بچه ها و به ملاّ نهار بدهد.
امام پس از ختم قرآن که سنش هفت سال بود تقریباً برای فراگیری ادبیات و درس عربی، نزد شیخ جعفر پسر عموی مادر ما رفتند و بعد از او پیش میرزا محمود افتخار العلما. درسهای ابتدایی را نزد مرحوم حاج میرزا محمد مهدی (دایی مان) شروع و سپس
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 216
نزد مرحوم حاج میرزا رضا نجفی (که شوهر خواهرمان بود) منطق را شروع کردند و بعد هم منطق و مطول و سیوطی را نزد من خواندند. و ضمناً نزد من مشق هم می کردند چون من تا اندازه ای خط نستعلیق را خوب می نوشتم ولی طوری شده بود که خطشان به خط من خیلی شبیه شده بود و به اندازه ای شبیه بود که یکبار من نصف کاغذ را نوشتم و نصف دیگرش را ایشان نوشتند و هیچ کس نمی توانست بین این دو خط فرق بگذارد.
در هر صورت امام تا 16،17 سالگی در خمین بودند و بیشتر دروس مقدماتی را نزد من خواندند سپس در سال 1336 قمری به اراک رفتند. در آن وقت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در اراک بودند. مرحوم حاج آقا نورالله عراقی در نظر مردم مقدم بر حاج شیخ بود ولی حاج شیخ علماً بر همه مقدم بود. امام در آن سال به سلطان آباد (اراک) رفتند و نزد مرحوم شیخ محمد گلپایگانی منطق و نزد مرحوم آقا عباس اراکی شرح لمعه خواندند.
مرحوم آیت الله حائری در رجب سال 1340 قمری (نوروز 1301 شمسی) از اراک به قم هجرت کردند،امام هم بدنبال هجرت حاج شیخ، به قم رفتند. یعنی به خمین آمدند و از خمین به قم تشریف بردند.
در قم تتمۀ مطول را نزد مرحوم ادیب تهرانی موسوم به آقا میرزا محمد علی و سطوح را نزد مرحوم آقای حاج سید محمد تقی خوانساری و بیشتر نزد مرحوم آقا میرزا سید علی یثربی کاشانی تا آخر سطوح ـ خواندند و با ایشان به درس خارج مرحوم آیت الله حائری می رفتند و عمدۀ تحصیلات ایشان نزد آن مرحوم بوده است فلسفه را نزد مرحوم حاج سید ابوالحسن قزوینی و ریاضیات، هیئت و حساب را نیز نزد ایشان و مرحوم آقا میرزا علی اکبر یزدی خواندند و عمده استفاده ایشان در علوم معنوی و عرفانی نزد مرحوم آقای آقا میرزا محمد علی شاه آبادی بوده است.
تا وقتی که مرحوم حائری در حیات بودند (سال 1355 هجری قمری)ایشان به درس آن مرحوم حاضر می شدند در آن زمان موقعیت علمی امام خیلی زیاد شده بود و خودشان فقه و اصول را تدریس می کردند. عرفان و فلسفه را هم خصوصی به بعضی از زبدگان درس می دادند.پس از فوت مرحوم آیت الله حائری با عده ای از فضلا و رفقا مباحثه برقرار کردند تا آنکه مرحوم آیت الله بروجردی رحمت الله علیه به قم آمدند. امام
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 217
برای ترویج ایشان به درس حاضر می شدندو به اظهار خودشان استفاده هم کرده اند در آن اوقات بر حسب تقاضای جمعی از آقایان مثل مرحوم آقای مطهری و غیره در مسجد سلماسی قم به تدریس خارج فقه مشغول شدند و از علوم عقلیه باز ماندند و این درس خارج در تمام مدت اقامت در نجف اشرف ادامه داشت. (پس از انتقال به پاریس اوضاع دگرگون گردیده و حسب وظیفه شرعی و تکلیف ضروری به اهم امور اشتغال داشتند.)
مجلس درس امام موج می زد از علمای زیادی که برای استفاده بدان جا می رفتند. امام از نبوغ و استعداد فوق العاده ای برخوردار بودند، با اینکه بیست سال اول عمرشان را در تحصیل ادبیات گذراندند و مدت زیادی به ادبیات پرداختند با این حال از سال 1340 تا 1347 (ه.ق) جهش فوق العاده ای در ایشان پیدا شد که حتی اسفار را هم پشت سر گذاشتند و از فضلا و شخصیت های برجستۀ حوزۀ علمیه به شمار می آمدند.
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 218