فصل پنجم در بیان محافظت عبادت از تصرف شیطان است‌

‏‏فصل پنجم در بیان محافظت عبادت از تصرف شیطان است ‏

‏‏     یکی از مهمّات آداب قلبیّۀ نماز و سایر عبادات که از امّهات آداب قلبیّه‏‎ ‎‏است و قیام به آن از عظائم امور و مشکلات دقایق است، محافظت آن است‏‎ ‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏     و تفصیل این اجمال آن است که پیش اصحاب معرفت و ارباب قلوب‏‎ ‎‏واضح است که چنانچه ابدان را غذائی است جسمانی که بدان تغذّی کنند و‏‎ ‎‏باید آن غذا مناسب حال و موافق نشئۀ آنها باشد تا بدان تربیت جسمانی و نموّ‏‎ ‎‏نباتی دست دهد، همینطور قلوب و ارواح را غذائی است که هر یک به فراخور‏‎ ‎‏حال و مناسب نشئۀ آنها باید باشد که بدان تربیت شوند و تغذّی نمایند و نموّ‏‎ ‎‏معنوی و ترقّی باطنی حاصل آید. و غذای مناسب با نشئۀ ارواحْ معارف الهیّه‏‎ ‎‏از مبدأ مبادی وجود تا منتهی النهایۀ نظام هستی است؛ چنانچه در تعریف‏‎ ‎‏فلسفه اعاظم ارباب صناعت فرمودند: ‏‏هِیَ صَیْرُورَةُ اْلاِنْسٰانِ عٰالَماً عَقْلِیّاً‏‎ ‎‏مُضٰاهِیاً لِلْعٰالَمِ الْعَیْنِّی فِی صُورَتِهِ وَ کَمٰالِه.‏‎[2]‎‏ و این اشاره است به همین تغذّی‏‎ ‎‏معنوی، چنانچه تغذّی قلوب از فضایل نفسانیّه و مناسک الهیّه است.‏

‏‏     و باید دانست که هر یک از این غذاها اگر از تصرّف شیطان خالص باشد‏‎ ‎‏و با دست ولایت مآبی رسول ختمی و ولیّ اللّه اعظم صلوات اللّه علیهما و‏‎ ‎‏آلهما فراهم آمده باشد، روح و قلب از آن تغذّی کنند و به کمال لایق انسانیّت‏‎ ‎‏و معراج قرب الی اللّه نائل شوند. و خلوص از تصرّف شیطان، که مقدمۀ‏‎ ‎‏اخلاص است، به حقیقت حاصل نشود مگر آن که سالک در سلوکش خدا‏‎ ‎‏خواه شود و خودخواهی و خودپرستی را، که منشأ تمام مفاسد و امّ الأمراض‏‎ ‎‏باطن است، زیر پا نهد؛ و این به تمام معنی در غیر انسان کامل و به تبع او در‏‎ ‎‏خلّص أولیاء علیهم السلام در دیگر اشخاص میسور نیست. ولی سالک نباید‏‎ ‎‏مأیوس از الطاف باطنۀ حق باشد که یأس از روح اللّه سرآمد همه سردیها و‏‎ ‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏     پس، بر سالک طریق آخرت لازم و حتم است که با هر جدّیّتی هست‏‎ ‎‏معارف و مناسک خود را از تصرّف شیطان و نفس امّاره تخلیص کند و با کمال‏‎ ‎‏دقّت و تفتیش در حرکات و سکنات و طلب و مطلوب خود غور کند و غایت سیر‏‎ ‎‏و تحصیل و مبادی حرکات باطنیّه و تغذّیات روحیّه را به دست آورد و از‏‎ ‎‏حیله های نفس و شیطان غفلت نکند و از دامهای نفس امّاره و ابلیس غافل‏‎ ‎‏نشود، و در جمیع حرکات و افعال سوءظنّ کامل به خود داشته باشد و هیچ گاه‏‎ ‎‏آن را سر خود و رها نکند؛ چه بسا باشد که با اندک مسامحه ای انسان را مغلوب‏‎ ‎‏کند و به زمین زند و سوق به هلاکت و فنا دهد؛ زیرا که اگر غذاهای روحانی از‏‎ ‎‏تصرّف شیطان خالص نباشد و دست او در فراهم آمدن آنها دخیل باشد،‏‎ ‎‏علاوه بر آنکه ارواح و قلوب با آنها تربیت نشوند و به کمال لایق خود نرسند،‏‎ ‎‏نقصان فاحش برای آنها دست دهد و شاید صاحب خود را در سلک شیاطین یا‏‎ ‎‏بهائم و سباع منسلک نماید و آنچه که مایۀ  سعادت  و رأس المال کمال انسانیّت‏‎ ‎‏و وصول به مدارج عالیه است نتیجۀ منعکسه دهد و انسان را به هاویۀ مظلمۀ‏‎ ‎‏شقاوت سوق دهد؛ چنانچه در بعض اهل عرفان اصطلاحی دیدیم اشخاصی‏‎ ‎‏را که این اصطلاحات و غور در آن آنها را به ضلالت منتهی نموده و قلوب آنها‏‎ ‎‏را منکوس و باطن آنها را ظلمانی نموده و ممارست در معارف موجب قوّت‏‎ ‎‏انانیّت و انّیّت آنها شده و دعاوی ناشایسته و شطحیّات ناهنجار از آنها صادر‏‎ ‎‏گردیده. و نیز در ارباب ریاضات و سلوک اشخاصی هستند که ریاضت و‏‎ ‎‏اشتغال آنها به تصفیۀ نفس قلوب آنها را منکدرتر و باطن آنها را ظلمانی تر‏‎ ‎‏نموده. و اینها از آن است که بر سلوک معنوی الهی و مهاجرت الی اللّه ‏‎ ‎‏محافظت ننمودند  و سلوک علمی و ارتیاضی آنها با تصرّف شیطان و نفس به‏‎ ‎‏سوی شیطان و نفس بوده. و همینطور در طلاّب علوم نقلیّۀ شرعیّه اشخاصی‏‎ ‎‏را دیدیم که علم در آنها تأثیر سوء بخشیده و بر مفاسد اخلاقی آنها افزوده، و‏‎ ‎‏علم که موجب فلاح و رستگاری آنها باید باشد باعث هلاکت آنها شده و آنها‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     البته معجونی که با دست دیو پلید و تصرّف نفس سرکش فراهم آمد،‏‎ ‎‏جز خلق شیطانی از آن زاییده نشود؛ و چون قلب در هر حال از آنها تغذّی‏‎ ‎‏می نماید و آنها صورت باطنیّۀ نفس شوند، پس بعد از چندی مداومتْ انسان‏‎ ‎‏یکی از ولیده های شیطان شود که با دستِ تربیت و در تحت تصرّف او نشو و نما‏‎ ‎‏نموده، و چون چشم ملکی بسته شود و چشم ملکوتی باز گردد خود را یکی از‏‎ ‎‏شیاطین می بیند و در آن حال جز خسران نتیجه ای نبرد و حسرتها و افسوسها به‏‎ ‎‏حالش سودی نبخشد.‏

‏‏     پس، سالک طریق آخرت در هر رشته از رشته های دینی و طریقه ای از‏‎ ‎‏طریقه های الهی هست اوّلاً باید با کمال مواظبت و دقّت، چون طبیبی با‏‎ ‎‏محبت و پرستاری پر شفقت، از حال خود مواظبت نماید و عیوب سیر و سلوک‏‎ ‎‏خود را تفتیش و مداقّه کند. و ثانیاً در خلال آن از پناه بردن به ذات مقدّس حقّ‏‎ ‎‏جلّ و علا در خلوات و تضرّع و زاری به درگاه اقدس ذوالجلال غفلت نورزد.‏‎ ‎‏     خداوندا، تو خود حال ضعیف و بیچارگی ما را آگاهی، می دانی که ما‏‎ ‎‏بی دستگیری ذات مقدّس تو از دست دشمنی به این قوّت و قدرت که طمع به‏‎ ‎‏انبیاء عظام و کمّل اولیاء والا مقام بسته راه گریزی نداریم و اگر بارقۀ لطف و‏‎ ‎‏رحمت تو نباشد، ما را این دشمن قوی پنجه به خاک هلاکت افکند و به تیه‏‎ ‎‏ظلمت و شقاوت گرفتار کند. تو را به خاصان درگاهت و محرمان بارگاهت‏‎ ‎‏قسم می دهم که از ما متحیّران وادی ضلالت و افتادگان بیابان غوایت‏‎ ‎‏دستگیری فرما و قلوب ما را از غلّ و غشّ و شرک و شکّ پاک فرما، ‏‏اِنَّکَ وَلِیُّ‏‎ ‎‏الهِدایَة.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) «آنان که بر نمازهایشان محافظت دارند.» (معارج / 34، مؤمنون / 9)
• )) «فلسفه گشتنِ انسان است به قالب جهانی عقلی (چنانکه در صورت و کمال) همانند جهان خارج گردد.» ملاصدرا و اتباع او این عبارت را در تعریف فلسفه آورده اند و قید «فی صورة و کماله» را برخی بر آن افزوده اند.