فصل ششم در بیان نشاط و بهجت است‌

‏‏فصل ششم در بیان نشاط و بهجت است ‏

‏‏    و دیگر از آداب قلبیّۀ نماز، و سایر عبادات، که موجب نتایج نیکویی‏‎ ‎‏است، بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات‏‎ ‎‏است، آن است که سالک جدّیّت کند که عبادت را از روی نشاط و بهجت‏‎ ‎‏قلب و فرح و انبساط خاطر بجا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت‏‎ ‎‏احتراز شدید کند. پس، وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند وقتی باشد‏‎ ‎‏که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور‏‎ ‎‏ندارد، زیرا که اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند‏‎ ‎‏ممکن است آثار بدی به آن مترتّب شود که از جملۀ آنها آن است که انسان از‏‎ ‎‏عبادت منضجر شود و تکلّف و تعسّف آن زیاد گردد و کم کم باعث تنفّر طباع‏‎ ‎‏نفوس شود. و این علاوه بر آن که ممکن است انسان را بکلّی از ذکر حق‏‎ ‎‏منصرف کند و روح را از مقام عبودیّت که منشأ همۀ سعادات است برنجاند،‏‎ ‎‏از چنین عبادتی نورانیّت قلبیّه حاصل نگردد و باطن نفس از آن منفعل نگردد و‏‎ ‎‏صورت عبودیّتْ صورت باطن قلب نشود. و پیش از این ذکر شد که مطلوب‏‎ ‎‏در عبادات آن است که باطن نفس صورت عبودیّت شود.‏

‏‏     و اکنون چنین گوییم که یکی از اسرار و نتایج عبادات و ریاضات آن‏‎ ‎‏است که اراده نفس در ملک بدن نافذ گردد و مملکت یکسره در تحت کبریاءِ‏‎ ‎‏نفس منقهر و مضمحلّ گردد و قوای منبثّه و جنود منتشرۀ در ملک بدن از عصیان‏‎ ‎‏و سرکشی و انانیّت و خودسری باز مانند و تسلیم ملکوت باطن قلب شوند،‏‎ ‎‏بلکه کم کم تمام قوا فانی شوند در ملکوت، و امر ملکوت در ملک جاری و نافذ‏‎ ‎‏شود و ارادۀ نفس قوّت گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان و نفس امّاره‏‎ ‎‏بگیرد و جنود نفس از ایمان به تسلیم و از تسلیم به رضا و از رضا به فنا سوق‏‎ ‎‏شوند. و در این حال شمّه ای از اسرار عبادات را نفس دریابد و از تجلّیات‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     و اشاره به این ادب در کتاب کریم الهی و صحیفۀ قویم ربوبی شده‏‎ ‎‏است آن جا که در تکذیب کفّار و منافقین فرماید: ‏‏لاٰ یَأْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلاّ وَ هُمْ‏‎ ‎‏کُسالٰی وَ لاٰ یُنْفِقُونَ اِلاّ وَ هُمْ کٰارِهُون‏‎[1]‎‏ و آیۀ شریفۀ ‏‏لاٰ تَقْرَبُوا الصَّلٰوةَ وَ اَنْتُمْ‏‎ ‎‏سُکٰاریٰ‏‎[2]‎‏ در حدیثی به کسالت تفسیر شده. و در روایات اشاره به این ادب‏‎ ‎‏نموده اند و ما به ذکر بعضی از آن این اوراق را مفتخر می نماییم:‏

‏‏     محمّد بن یعقوب باسناده عن ابی عبداللّه علیه السلام قال: ‏‏لاٰ تُکْرِهُوا‏‎ ‎‏اِلیٰ اَنْفُسِکُمُ الْعِبٰادَةَ.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏و عن ابی عبداللّه (ع) قال: قالَ ‏‏رَسُولُ اللّه صَلَّی اللّه عَلَیْه و آلِهِ: یٰا عَلِیُّ،‏‎ ‎‏اِنَّ هٰذَا الدِّینَ مَتینٌ؛ فَاَوْغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لاٰ تُبَغِّضْ اِلیٰ نَفْسِکَ عِبادَةَ ربِّک.‏‎[4]‎‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏و این دستور جامعی است که فرموده اند که در هنگام نشاط و بهجتِ‏‎ ‎‏قلوب ودیعه به آنها بسپارید، و در وقت نفار و گریز آنها را راحت بگذارید؛‏‎ ‎‏پس در کسب معارف و علوم نیز این ادب را باید منظور داشت و قلوب را با‏‎ ‎‏کراهت و تنفر وادار به کسب نکرد.‏

‏‏     و از این احادیث و احادیث دیگر استفادۀ ادب دیگر شود که آن نیز از‏‎ ‎‏مهمّات باب ریاضت است. و آن عبارت از «مراعات» است. و آن، چنان‏‎ ‎‏است که سالک در هر مرتبه که هست، چه در ریاضات و مجاهدات علمیّه یا‏‎ ‎‏نفسانیّه یا عملیّه، مراعات حال خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید‏‎ ‎‏و زاید بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند؛ خصوصاً برای جوانها و تازه‏‎ ‎‏کارها این مطلب از مهمّات است که ممکن است اگر جوانها با رفق و مدارا با‏‎ ‎‏نفس رفتار نکنند و حظوظ طبیعت را به اندازۀ احتیاج آن از طرق محلّله ادا‏‎ ‎‏نکنند، گرفتار خطر عظیمی شوند که جبران آن را نتوانند کرد؛ و آن خطر آن‏‎ ‎‏است که گاه نفس به واسطۀ سخت گیری فوق العاده و عنان گیری بی اندازه‏‎ ‎‏عنان گسیخته شود و زمام اختیار را از دست بگیرد و اقتضائات طبیعت که‏‎ ‎‏متراکم شد و آتش تیز شهوت که در تحت فشار بی اندازۀ ریاضت واقع شود،‏‎ ‎‏ناچار محترق شود و مملکت را بسوزاند. و اگر خدای نخواسته سالکی عنان‏‎ ‎‏گسیخته شود یا زاهدی بی اختیار شود، چنان در پرتگاه افتد که روی نجات را‏‎ ‎‏هرگز نبیند و به طریق سعادت و رستگاری هیچ گاه عود نکند.‏

‏‏     پس، سالک چون طبیب حاذقی باید نبض خود را در ایّام سلوک بگیرد و‏‎ ‎‏از روی اقتضائات احوال و ایّام سلوک با نفس رفتار کند؛ و در ایّام اشتعال‏‎ ‎‏شهوت که غرور جوانی است طبیعت را بکلّی منع از حظوظش ننماید و با‏‎ ‎
‏‎

‏‏    ‏‏بالجمله، بر سالک راه آخرت «مراعات» احوال ادبار و اقبال نفس لازم‏‎ ‎‏است؛ و چنانچه از حظوظ نباید مطلقاً جلوگیری کند که منشأ مفاسد عظیم‏‎ ‎‏است، نباید در سلوک از جهت عبادات و ریاضات عملیّه به نفس سخت گیری‏‎ ‎‏کند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصاً در ایّام جوانی و ابتداء سلوک که‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     و در احادیث شریفه اشاره به این معنی بسیار است، چنانچه در ‏‏کافی‏‎ ‎‏شریف است که حضرت صادق فرمودند: «من در ایّام جوانی جدّیّت و اجتهاد‏‎ ‎‏در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: ای فرزند کمتر از این عمل کن، زیرا‏‎ ‎‏که خدای عزّ وجّل وقتی که دوست داشته باشد بنده ای را، راضی شود از او به‏‎ ‎‏کم.‏‎``‎‏»‏‎[10]‎‏ و قریب به این مضمون در حدیث دیگر است.‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏و نیز در روایت ‏‏کافی ‏‏است که حضرت ابی جعفر از حضرت رسول اکرم‏‎ ‎‏صلّی اللّه علیه و آله و سلم حدیث کند که فرمود: «همانا این دین محکم‏‎ ‎‏است؛ داخل آن شوید با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا‏‎ ‎‏نکنید تا مثل سوار مفرطی باشید که نه سفر را قطع می کند و نه پشت به مرکوب‏‎ ‎‏خود باقی می گذارد.»‏‎[12]‎‏ و در حدیث دیگر است که «عبادت پروردگار را‏‎ ‎‏مبغوض نفس خود مکن.»‏‎[13]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، میزان در باب «مراعات» آن است که انسان ملتفت احوال‏‎ ‎‏نفس باشد و با آن به مناسبت قوّت و ضعف آن سلوک کند؛ چنانچه اگر نفس‏‎ ‎‏در عبادات و ریاضات قوی است و تاب مقاومت دارد، در عبادت کوشش و‏‎ ‎‏جدّیّت کند. و اشخاصی که ایّام غرور جوانی را طیّ کرده اند و آتش شهوات‏‎ ‎‏آنها تا اندازه ای فرو نشسته است، مناسب است قدری ریاضات نفسانیّه را‏‎ ‎‏بیشتر کنند و با جدّیّت و کوشش مردانه وارد سلوک و ریاضت شوند؛ و هرچه‏‎ ‎‏نفس را به ریاضات عادت دادند فتح باب دیگر برای او کنند تا آن که کم کم‏‎ ‎‏نفس بر قوای طبیعت چیره شود و قوای طبیعیّه مسخّر در تحت کبریای نفس‏‎ ‎‏گردند. و آنچه در احادیث شریفه وارد است که جدّیّت و کوشش در عبادت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) «نماز نمی گذارند جز در حال ملال و کسالت، و انفاق نمی کنند مگر به کراهت و ناخوشایندی.» (توبه / 54)
• )) «در حال مستی به نماز نزدیک مشوید.» (نساء / 43)
• )) «خود را به اکراه به عبادت وادار مسازید.» اصول کافی، ج 3، ص 129، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب استواء العمل و المداومة علیه»، حدیث 3.
• )) «ای علی، این دینْ متین و استوار است؛ با رفق و مدارا در آن گام نه و پرستش پروردگارت را مبغوض خود مکن.» اصول کافی، ج 3، ص 138، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاقتصاد فی العبادة»، حدیث 6.
• )) «هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند به آنها امانت بسپارید؛ و وقتی که گریزان اند آنها را واگذارید.» بحارالانوار، ج 75، ص 377، «کتاب الرّوضه»، باب 29، حدیث 3.
• )) بحارالانوار، ج 100، ص 220، «کتاب العقود و الایقاعات»، «ابواب النّکاح»، باب 1، حدیث 14. به نقل از امالی شیخ طوسی، ج 2، ص 132.
• )) منبع سابق، حدیث 18 و 35. به نقل از روضة الواعظین، ص 373. و نوادر رواندی، ص 12.
• )) «وسائل الشیعة، ص 15، «کتاب النکاح»، باب 2، حدیث 6.
• )) «آنچه را که خدا بر شما حلال فرموده حرام مکنید و ستم مکنید که خدا ستمکاران را دوست نمی دارد. و بخورید از آنچه خدا روزی شما کرده حلال و پاکیزه و از خدا بپرهیزید، خدایی که شما به او ایمان آورده اید.» (مائده / 87) منبع پیشین، حدیث 8.
• )) اصول کافی، ج 3، ص 138، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاقتصاد فی العبادة»، حدیث 5.
• )) منبع پیشین، حدیث 4.
• )) منبع پیشین، حدیث 1.
• )) منبع پیشین، حدیث 2.