فصل پنجم اکنون که رشته سخن بدین جا رسید ناچارم از ذکر بعض درجات دیگر اخلاص به طوری که مناسب این مقام است

‏‏فصل پنجم اکنون که رشتۀ سخن بدینجا رسید ناچارم از ذکر بعض درجات دیگر اخلاص به طوری که مناسب این مقام است‏

‏‏ ‏

‏‏     یکی از درجات اخلاص، تصفیۀ عمل است از رؤیت استحقاق ثواب و‏‎ ‎‏اجر. و در مقابل آن، شوب آن است به طلب اجر و رؤیت استحقاق مزد و‏‎ ‎‏ثواب. و این از یک مرتبۀ اعجاب به عمل خالی نیست، که سالک باید خود را‏‎ ‎‏از آن تخلیص کند. و این رؤیتِ استحقاق از نقصان معرفت به حال خود و حق‏‎ ‎‏خالق تعالی شأنه است؛ و این نیز از شجرۀ خبیثۀ شیطانیّه است که به رؤیت‏‎ ‎‏خود و عمل خود و انّیّت و انانیّت برگردد. بیچاره انسان تا در حجاب رؤیت‏‎ ‎‏اعمال خویش است و آن را از خود می داند و خود را متصرف در امر می داند،‏‎ ‎‏از این مرض نجات پیدا نکند و به این تصفیه و تخلیص نائل نگردد. پس،‏‎ ‎‏سالک باید جهد کند و با ریاضات قلبیّه و سلوک عقلی و عرفانی به قلب بفهماند‏‎ ‎‏که جمیع اعمال از موهبات و نعمتهای الهیّه است که حق تعالی به دست بنده‏‎ ‎‏اجرا فرموده. و چون توحید فعلی در دل سالک جای گزین شد، عمل را از‏‎ ‎‏خود نداند، پس طلب ثواب نکند بلکه ثواب را تفضلْ و نعم را ابتدائی داند.‏‎ ‎‏     و در کلمات ائمّۀ اطهار علیهم السلام، خصوصاً صحیفۀ سجّادیّه همان‏‎ ‎‏صحیفۀ نورانیّۀ الهیّه که از سماء عرفان عارف باللّه و عقل نورانی سیّد ساجدین‏‎ ‎‏نازل شده برای خلاص بندگان خدا از سجن طبیعت و فهماندن ادب عبودیّت‏‎ ‎‏و قیام در خدمت ربوبیّت، این لطیفۀ الهیّه بسیار مذکور است؛ چنانچه در‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏دعای سی و دوم عرض کند: ‏‏فَلَکَ الْحَمْدُ عَلی ابْتِدائِکَ بِالنِّعَمِ الجِسامِ وَاِلهامِکَ‏‎ ‎‏الشُّکْرَ عَلَی الاِْحْسٰان.‏‎[1]‎

‏‏    ‏‏و در جای دیگر گوید: ‏‏نِعَمُکَ ابتِداءٌ و اِحسانُکَ التَّفَضُّل.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏و در ‏‏مصباح الشّریعة ‏‏ فرماید: ‏‏وَاَدْنی حَدِّ الاِْخْلاٰصِ بَذلُ الْعَبْدِ طاقَتَهُ، ثُمَّ‏‎ ‎‏لا یَجْعَلُ لِعَمِلِهِ عِنْدَاللّه قَدْراً فَیوجِبَ بِهِ عَلی رَبِّهِ مُکافاةً لِعَمَلِه.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏درجۀ دیگر اخلاص، تصفیۀ عمل است از استکثار و خوشنودی به آن و‏‎ ‎‏اعتماد و دلبستگی بدان. و این نیز از مهمّات سلوک سالک است که او را از‏‎ ‎‏قافلۀ سالکان الی اللّه باز دارد و به سجن مظلم طبیعت محبوس کند. و این نیز‏‎ ‎‏از شجرۀ خبیثۀ شیطانیّه روید، و از خودخواهی است که از ارث شیطانی‏‎ ‎‏می باشد که ‏‏خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طین‏‎[4]‎‏ گفت و این از جهل انسانی است‏‎ ‎‏به مقام خود و مقام معبود جلّت عظمته.‏

‏‏     اگر بیچاره ممکن، مقام نقص و عجز و ضعف و بیچارگی خود را بداند‏‎ ‎‏و مقام عظمت و بزرگواری و کمال حق را بشناسد، هرگز عمل خود را بزرگ‏‎ ‎‏نبیند و خود را قائم به امر محسوب ندارد. بیچاره، عملی را که در بازار دنیا‏‎ ‎‏برای یک سال او بیش از چند تومان ارزش قائل نیستند اگر از صحّت و اجزاء‏‎ ‎‏آن مأمون باشند، از دو رکعت آن توقّعهای غیر متناهی دارد. این خوشنودی و‏‎ ‎‏استکثار عمل است که مبدأ بسیاری از مفاسد اخلاقی و اعمالی است که‏‎ ‎‏ذکرش به طول انجامد. ‏

‏‏     در احادیث شریفه بدینمطلب اشاره فرموده اند؛ چنانچه در ‏‏کافی‏‏ شریف‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏سند به حضرت موسی بن جعفر سلام اللّه علیهما رساند ‏‏اِنِّهُ قالَ لِبَعْضِ وُلْدِهِ:‏‎ ‎‏یا بُنَیَّ، عَلَیْکَ بِالْجِدِّ؛ وَ لا تُخْرِجَنَّ نَفْسَکَ مِنْ حَدِّ التَّقْصیرِ فی عِبادَةِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ‏‎ ‎‏وَ طٰاعَتِهِ، فَاِنَّ اللّه لاٰ یُعْبَدُ حَقَّ عِبادَتِه.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏و قال علیه السلام فی حدیث آخر: ‏‏کُلُّ عَمَلٍ تُریدُ بِهِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ فکُنْ فِیْهِ‏‎ ‎‏مُقَصِّراً عِنْدَ نَفْسِکَ؛ فَاِنّ النّاسَ کُلَّهُمْ فی اَعمالِهِمْ فیها بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ اللّه مُقَصِّرونَ اِلاّ‏‎ ‎‏مَنْ عَصَمَهُ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ.‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏و عنه علیه السلام:‏‏ لا تَسْتَکْثِرُوا کَثیرَ الْخَیْر.‏‎[7]‎‏ و در صحیفۀ کامله در‏‎ ‎‏وصف ملائکة اللّه فرماید: ‏‏الَّذینَ یَقوُلُونَ اِذا نَظَروا اِلٰی جَهَنَّمَ تَزْفَرُ اِلی اَهْلِ‏‎ ‎‏مَعْصِیَتِکَ: سُبْحٰانَکَ، ما عَبَدْنٰاکَ حَقَّ عِبٰادَتِک.‏‎[8]‎

‏‏    ‏‏ای ضعیف، جایی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله اعرف خلق اللّه ‏‎ ‎‏است و عمل او از همه کس نورانی تر و با عظمت تر است اعتراف به عجز و‏‎ ‎‏تقصیر کند ‏‏و مٰا عَرَفْنٰاکَ حقَّ مَعْرِفَتِکَ وَ ما عَبَدْنٰاکَ حَقَّ عِبٰاَدتِکَ‏‎[9]‎‏ گوید و ائمّۀ‏‎ ‎‏معصومین علیهم السلام آن طور در محضر مقدس اظهار قصور و تقصیر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏کنند، از پشه لاغری چه خیزد؟‏‎[10]‎‏ آری، آنها مقام معرفتشان به عجزِ ممکن و‏‎ ‎‏عزت و عظمتِ واجب تعالی شأنه اقتضا می کرد آن اظهارات و اعترافات را.‏‎ ‎‏ما بیچارگان از جهل و حجابهای گوناگون به گردن فرازی برخاستیم و‏‎ ‎‏خودفروشی و عمل فروشی کنیم. سبحان اللّه ! چه کلام صادقی است‏‎ ‎‏فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام که می فرماید: ‏‏عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ اَحَدُ حُسّادِ‏‎ ‎‏عَقْلِه.‏‎[11]‎‏ این از بی عقلی نیست که شیطان امر ضروری را بر ما تعمیه کند و‏‎ ‎‏ما در میزان عقل به سنجش آن بر نخیزیم؟ ما خود بالضرورة می دانیم که اعمال‏‎ ‎‏ما و همۀ بشر عادی بلکه همه ملائکة اللّه و روحانیّین در میزان مقایسه با اعمال‏‎ ‎‏رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و ائمّۀ هدی سلام اللّه علیهم قدر محسوسی‏‎ ‎‏ندارد و به هیچ وجه در حساب نیاید، آنگاه، اعتراف به تقصیر و اظهار عجز از‏‎ ‎‏قیام به امر از آن بزرگواران متواتر بلکه فوق حد تواتر است. این دو قضیّۀ‏‎ ‎‏ضروریّه به ما نتیجه می دهد که باید به هیچ یک از اعمال خود خوشنود‏‎ ‎‏نباشیم؛ بلکه اگر به قدر عمر دنیا به عبادت و اطاعت قیام کنیم، خجل و‏‎ ‎‏شرمسار باشیم و منفعل و سرافکنده باشیم؛ مع الوصف، چنان شیطان در‏‎ ‎‏قلب ما متمکّن شده و حکومت بر عقول و حواس ما می کند که از این مقدّمات‏‎ ‎‏ضروریّه نتیجه نگرفته بلکه احوال قلوب ما به عکس است. ‏

‏‏     آن سروری که یک ضربت یوم الخندقش به تصدیق رسول اللّه (ص)‏‎ ‎‏افضل از جمیع عبادات جن و انس است‏‎[12]‎‏ با آن همه عبادات و ریاضات که‏‎ ‎‏علیّ بن الحسین، که اعبد خلق اللّه است، اظهار عجز می کند که مثل او‏‎ ‎‏باشد،‏‎[13]‎‏ اظهار عجز و تذلّلش و اعتراف به قصور و تقصیرش از ما بیشتر و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بالاتر است. رسول خدا که علیّ مرتضی و جمیع ماسوی اللّه بندۀ درگاه اویند‏‎ ‎‏و ذرّه خور خوان نعمت معارفش هستند و متعلّم به تعلیم او هستند، آن طور‏‎ ‎‏قیام به امر می کند. پس از خلعت نبوّت ختمیّه، که تمام سیر دایرۀ کمال و لبنۀ‏‎ ‎‏اخرای معرفت و توحید است، ده سال در کوه حرا برپا می ایستد و قیام به‏‎ ‎‏اطاعت می کند تا آن که قدمهای مبارکش ورم می کند و خدای تعالی بر او آیه‏‎ ‎‏فرو می فرستد: ‏‏طٰهٰ، مٰا اَنْزَلْنا عَلَیکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی.‏‎[14]‎‏ ای طاهر هادی، ما قرآن‏‎ ‎‏بر تو فرو نفرستادیم که به مشقت بیفتی، تو پاکیزه و هادی هستی، اگر مردم‏‎ ‎‏اطاعت تو نکنند، از نقص و شقاوت آنها است نه نقصان سلوک یا هدایت تو،‏‎ ‎‏معذلک، عجز و قصور خود را اعلان می فرماید.‏

‏‏     سید بن طاوس قدس سرّه از جناب علیّ بن الحسین حدیثی نقل کنند که‏‎ ‎‏ما این رساله را متبرّک به آن می کنیم؛گرچه قدری طولانی است، ولی چون‏‎ ‎‏شرح بعضی حالات آن سرور است، شامّۀ ارواح از آن متعطّر شود و ذائقۀ‏‎ ‎‏قلوب از آن ملتذّ گردد.‏

‏‏     عنه قُدِّسَ سِرُّهُ فی‏‏ فَتْحِ الاَبوابِ ‏‏ باِسنادِهِ عَن الزّهری، قالَ: ‏‏دَخَلْتُ مَعَ‏‎ ‎‏عَلِیِّ بن الحسین علیهما السلام عّلٰی عَبْدُ المَلِکَ بن مَرْوانَ. قالَ: فَاسْتَعْظَمَ‏‎ ‎‏عَبدُ المَلِکَ ما رَأیٰ مِنْ اَثَرِ السُّجُودِ بَیْنَ عَیْنَیْ عَلِّی بنِ الحسین علیهما السلام. فقٰالَ:‏‎ ‎‏یٰا اَبٰا مُحَمَّدٍ، لَقَدْ بَیَّنَ عَلَیْکَ الاِجتِهادُ، وَ لَقَدْ سَبَقَ لَکَ مِنَ اللّه الحُسْنیٰ، وَ اَنْتَ بِضْعَةٌ‏‎ ‎‏مِنْ رَسولِ اللّه صلَّی اللّه عَلَیْه وَ آله، قَریبُ النَّسَبِ، وَ کیدُ السَّبَبِ، وَ اِنَّکَ لذوفَضْلٍ‏‎ ‎‏عَظیمٍ عَلی اَهلِ بَیْتِکَ وَ ذوی عَصْرِکَ، وَلَقَدْ اُوتیتَ مِنَ الفَضْلِ وَ العِلْمِ والدّینِ‏‎ ‎‏وَالْوَرَعِ مالَمْ یُؤْتَ اَحَدٌ مِثْلَکَ وَ لا قَبْلَکَ اِلاّ مَنْ مَضی مِنْ سَلَفِکَ. وَاَقبَلَ یُثْنی عَلَیْهِ وَ‏‎ ‎‏یُطریهِ. قال: فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: کُلَّما ذَکَرْتَهُ وَ وَصَفْتَهُ، مِنْ‏‎ ‎‏فَضْلِ اللّه سُبْحٰانَهُ وَ تأئیدِهِ وَ تَوْفِیقِهِ؛ فَاَیْنَ شُکْرُهُ عَلی ما اَنْعَمَ یا اَمیرَالْمُؤْمنین؟ کانَ‏‎ ‎‏رَسولُ اللّه صلی اللّه علیه و آله یَقِفُ فی الصَّلوةِ حَتّی تَرُمَّ قَدَمٰاهُ، وَ یَظْمَأُ فی الصِّیامِ‏‎ ‎‏حتّی یَعْصِبَ فوُهُ. فَقیل لَهُ: یا رَسولَ اللّه ، أَلَمْ یَغْفِرِ اللّه لَکَ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ مٰا‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تَاَخَّر؟ فَیَقُولُ(ص): أفلا اَکونُ عَبْداً شَکُورًا. الحَمْدُللّه علیٰ ما اَوْلیٰ و اَبْلٰی وَ لَهُ‏‎ ‎‏الحَمْدُ فی الآخِرَةِ و الاُولیٰ. واللّه ، لَوْ تَقَطَّعَتْ اَعْضائی وَ سالَتْ مُقْلِتایَ عَلی صَدْری‏‎ ‎‏َانْ اَقوُمَ للّه جَلَّ جَلالُهُ بِشُکْرِ عُشْرِ الْعُشْرِ مِنْ نِعْمَةٍ واحِدَةٍ مِنْ جَمیعِ نِعَمِهِ الَّتی لا‏‎ ‎‏یُحصیها الْعٰادّون وَ لا یَبْلُغُ حَدَّ نِعْمِةٍ مِنْها عَلی جَمیعِ حَمْدِ الْحامِدینَ، لا واللّه ، أو‏‎ ‎‏یَرانِیَ اللّه لا یَشْغَلُنی شَی ءٌ عَنْ شُکْرِهِ وَ ذِکْرِهِ فی لَیْلٍ و لانهارٍ و لا سِرٍّ وَ لا عَلاٰنِیَهٍ.‏‎ ‎‏وَ لَوْ لاٰ اَنَّ لاَِهلی عَلَّی حقّاً وَ ِلسائِرِ النّاسِ مِنْ خاصِّهِمْ وَ عامِّهِمْ عَلَیَّ حُقوقاً لاٰ یَسَعُنی‏‎ ‎‏الاَّ الْقِیامُ بِها حَسَبَ الوُسْعِ و الطّاقَهِ حتّی اُؤَدّیَها اِلَیهِمْ، لَرَمَیْتُ بِطَرْفِی اِلَی السَّمٰاءِ و‏‎ ‎‏بِقَلْبی اِلَی اللّه ، ثُمَّ لَمْ اَرْدُدْهُمٰا حتّی یَقْضِی اللّه عَلٰی نَفْسی، وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمینَ.‏‎ ‎‏وَ بَکٰی علیه السّلام و بَکیٰ عَبدُالملِک‏‏...‏‏الخبر‏‎[15]‎‏.‏

‏
‏‎

‎‏    ‏‏و ما از ترجمۀ حدیث شریف خودداری کردیم، چنانچه از بعض مراتب‏‎ ‎‏اخلاص که مناسب مقام و وضع رساله نیست صرف نظر نمودیم که موجب‏‎ ‎‏طول کلام و ملالت خاطر نگردد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• )) «... پس ستایش فقط تو راست از آنکه به بخشش نعمتهای بزرگ ابتدا کردی و سپاسگزاری بر احسانت را (به من) الهام فرمودی.» صحیفۀ سجادیّه، دعای سی و دوم.
• )) اِذْ جَمیعُ اِحْسٰانِکَ تَفضُّلٌ، وَ اِذْکُلُّ نِعَمِکَ ابْتِداءٌ صحیفه سجادیه، دعای دوازدهم.
• )) «کمترین میزان اخلاص این است که بنده تمام توان خود را (برای خشنودی خداوند) به کار گیرد و کار خود را نزد خداوند در خور پاداشی نداند که آن را بر پروردگار خود فرض شمرد.» مصباح الشریعة، « الباب السّادس و السّبعون، فی الاخلاص».
• )) «مرا از آتش و او را از گل آفریده ای.» (اعراف / 12، ص / 76).
• )) «امام موسی بن جعفر علیهما السلام به فرزندش فرمود: پسرکم، بر توست که (در عبادت خدا) بکوشی؛ و هرگز خود را از تقصیر در عبادت و طاعت خدای عزّ و جلّ مبرّا مدان، که همانا خدا آنچنانکه حقّ اوست عبادت نمی شود.``» اصول کافی، ج 3، ص 116، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاعتراف بالتقصیر»، حدیث 1.
• )) «همان جناب علیه السلام فرمود: در هر کاری که با آن خداوند عزّ و جلّ را اراده می کنی، در انجام آن (آنچنانکه باید) خود را مقصر بدان که همانا همۀ مردم جز آن کس که خداوند عزّ و جلّ مصونش بدارد در کارهایشان بین خود و خدا مقصرند.``» منبع پیشین، حدیث 4.
• )) «خیر بسیار را زیاد مشمارید.» (عبادت و طاعت خدا هر چه هم زیاد باشد اندک است.) اصول کافی، ج 3، ص 394، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب استصغار الذّنب»، حدیث 2. و ج 4، ص 196، «باب محاسبة العمل»، حدیث 17.
• )) «چون کسانی به جهنم نظر کنند که چگونه به سوی اهل معصیت تو می خروشد، گویند: تو منزهی؛ ما تو را آنچنانکه حق عبادت توست عبادت نکردیم.``» صحیفۀ سجادیّه، دعای سوم.
• )) «آنچنانکه حق شناخت توست تو را نشناختیم، و آن گونه که حق پرستیدن توست تو را نپرستیدیم.» مرآة العقول، ج 8، ص 146، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الشکر».
• )) «جایی که عقاب پر بریزد / از پشۀ لاغری چه خیزد». امثال و حکم دهخدا، ج 2، ص 579. بدون ذکر نام شاعر.
• )) «خودبینی رشک برنده به عقل است.» نهج البلاغة، فیض الاسلام، ص 1172، «حکمت» 203.
• )) لَضَرْبَةُ عَلیٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ خَیْرٌ مِنْ عِبٰادَةِ الثَّقَلَین. بحارالانوار، ج 39، ص 2، «تاریخ امیرالمؤمنین».
• ))«... مَنْ یَقْویٰ عَلٰی عِبٰادةِ عَلِیّ بْنِ اَبی طٰالب؟» بحارالانوار، ج 46، ص 75، «تاریخ علی بن الحسین»، باب 5، حدیث 65.
• )) (طه / 1 و 2)
• )) «زهری گوید: همراه علی بن الحسین علیهماالسلام بر عبدالملک بن مروان وارد شدیم. چون چشم عبدالملک بر پیشانی آن جناب افتاد و اثر سجده را بر پیشانی آن حضرت دید اعجاب نموده گفت: ای ابا محمد، آثار کوشش (در عبادت) بر تو آشکار است حالی که از پیش خداوند خیر و نیکویی برایت مقرر و مقدر کرده است؛ تو پارۀ تن پیامبر خدا (صلی اللّه علیه و آله) هستی، نسبتت (به او) نزدیک و پیوندت محکم است و تو در میان افراد خانواده و مردم زمانه ات فضیلت و برتری عظیمی داری و فضل و دانش و دین و تقوایی که تو راست برای احدی جز گذشتگان از خاندانت در گذشته و اکنون نبوده است.`` و همچنان آن حضرت را بسیار ستود. آن گاه علی بن الحسین علیهماالسلام فرمود: آنچه درباره فضل و تأیید و توفیق خدای سبحان (نسبت به ما) گفتی، شکر این نعمتها چگونه توان کرد ای امیر مؤمنان؟ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله به نماز می ایستاد تا پاهایش متورم می شد و در ایام روزه دهانش از تشنگی خشک می شد. به آن حضرت گفتند: ای رسول خدا مگر خدا گناهان گذشته و آیندۀ تو را نیامرزیده است؟ [اشاره به آیۀ 2 سورۀ مبارکۀ فتح] فرمود: آیا نباید بنده ای سپاسگزار باشم؟ ``حمد خدای را بر آنچه انعام فرمود و ما را بدان آزمود و سپاس او راست در دنیا و آخرت. به خدا قسم اگر اعضای بدنم پاره پاره شود و چشمانم از حدقه بر سینه ام فرو غلطند تا مگر شکر ده یک از یک دهم نعمتی از نعمتهای خدا را که شمارندگان شمارش آن نتوانند کرد و حمد همۀ حامدان حق یکی از آنها را ادا نتواند کرد به جای آورم، به خدا سوگند، نمی توانم؛ جز آنکه خدا مرا چنان بیند که در شب و روز و خلوت و آشکار چیزی مرا از شکر و ذکر او باز نمی دارد. و اگر نبود که خانواده ام بر من حق دارند و دیگران را نیز بر من حقوقی است که ناگزیر باید در حدّ توان خویش آن حقوق را ادا کنم، همانا چشم به آسمان می دوختم و دل خود را به سوی خدا متوجه می ساختم و دیده و دل برنمی گرفتم تا خدا جانم را بگیرد. و اوست بهترین حکم کنندگان.`` آنگاه حضرتش به گریه افتاد و عبدالملک نیز گریست ...». بحارالانوار، ج 46، ص 57، «فتح الابواب».