فصل پنجم

‏‏فصل پنجم‏

‏‏ ‏

‏‏     یکی از آداب  قرائت قرآن حضور قلب است، که آن را در آداب مطلقۀ‏‎ ‎‏عبادات در همین رساله مذکور داشتیم و اعادۀ آن لزومی ندارد.‏

‏‏     و دیگر از آداب مهمّۀ آن، تفکّر است. و مقصود از تفکّر آن است که از‏‎ ‎‏آیات شریفه جستجوی مقصد و مقصود کند. و چون مقصد قرآن، چنانچه‏‎ ‎‏خود آن صحیفۀ نورانیّه فرماید، هدایت به سُبُل سلامت است و اخراج از همۀ‏‎ ‎‏مراتب ظلمات است به عالم نور و هدایت به طریق مستقیم است، باید انسان‏‎ ‎‏به تفکّر در آیات شریفه مراتب سلامت را از مرتبۀ دانیۀ آن، که راجع به قوای‏‎ ‎‏ملکیّه است، تا منتهی النّهایۀ آن، که حقیقت قلب سلیم است ـ به تفسیری که‏‎ ‎‏از اهل بیت وارد شده که ملاقات کند حق را در صورتی که غیر حق در آن‏‎ ‎‏نباشد ـ‏‎[1]‎‏ به دست آورد. و سلامت قوای ملکیّه و ملکوتیّه گم شدۀ قاری‏‎ ‎‏قرآن باشد، که در این کتاب آسمانی این گم شده موجود است و باید با تفکّر‏‎ ‎‏استخراج آن کند. و چون قوای انسانیّه سالم از تصرّف شیطانی شد و طریق‏‎ ‎‏سلامت را بدست آورد و بکار بست، در هر مرتبه سلامت که حاصل شد از‏‎ ‎‏ظلمتی نجات یابد و قهراً نور ساطع الهی در آن تجلّی کند، تا آن که اگر از‏‎ ‎‏جمیع انواع ظلمات که اول آن ظلمات عالم طبیعت است به جمیع شئون آن و‏‎ ‎‏آخر آن ظلمت توجه به کثرت است به تمام شئون آن خالص شد، نور مطلق‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏و در قرآن شریف دعوت به تفکّر و تعریف و تحسین از آن بسیار شده.‏‎ ‎‏قال تعالی: ‏‏وَ اَنْزَلْنَا اِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرون.‏‎[3]‎‏ در‏‎ ‎‏این کریمه مدح بزرگی است از تفکّر، زیرا که غایت انزال کتاب بزرگ‏‎ ‎‏آسمانی و صحیفۀ عظیمۀ نورانی را احتمال تفکّر قرار داده؛ و این از شدّت‏‎ ‎‏اعتناء به آن است که بس احتمال آن موجب یک همچو کرامتی عظیم شده. و‏‎ ‎‏در آیۀ دیگر فرماید: ‏‏فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّروُن.‏‎[4]‎‏ و از این قبیل یا‏‎ ‎‏قریب به آن، آیات بسیار است و روایات دربارۀ تفکر نیزبسیار است. از حضرت‏‎ ‎‏ختمی مرتبت صلی اللّه علیه و آله منقول است که چون این آیۀ شریفه نازل شد که‏‎ ‎‏می فرماید: ‏‏اِنَّ فی خَلْقِ السَّمواتِ وَالاْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآیٰاتٍ‏‏...‏‎ ‎‏الخ‏‎[5]‎‏ فرمود: ‏‏وَیْلٌ لِمَنْ قَرَأَهٰا وَ لَمْ یَتَفَکَّرْ فیها.‏‎[6]‎‏ ‏‏عمده در این باب آن است که‏‎ ‎‏انسان بفهمد تفکّرِ ممدوح کدام است؛ والاّ در این که تفکّر در قرآن و حدیث‏‎ ‎‏ممدوح است شک نیست. بهترین تعبیرها از برای آن، آن است که خواجه‏‎ ‎‏عبداللّه انصاری قدس سره می کند، قال: ‏‏اِعْلَمْ، اَنَّ التَّفکُّرَ تَلَمُّسُ الْبَصیرَةِ‏‎ ‎‏لاِسْتِدْراکِ الْبُغْیَة.‏‎[7]‎‏ یعنی تفکّر جستجو نمودن «بصیرت» است ـ که چشم‏‎ ‎‏قلب است ـ برای رسیدن به مقصود و نتیجه، که غایت کمالْ آن است. و‏‎ ‎‏معلوم است مقصد و مقصودْ سعادت مطلقه است که به کمال علمی و عملی‏‎ ‎‏حاصل آید.‏

‏
‏‎

‏‏     و چون مدّتی چشم دل را به این مقصود افکند و از دیگر امور صرف نظر‏‎ ‎‏کرد، چشم دل بینا گردد و حدید شود، و تفکّر در قرآن برای نفس عادی شود و‏‎ ‎‏طرق استفاده بازگردد، وابوابی بر او مفتوح شود که تاکنون نبوده و مطالب و‏‎ ‎‏معارفی از قرآن استفاده کند که تاکنون به هیچ وجه نمی کرده؛ آن وقت شفا‏‎ ‎‏بودن قرآن را برای امراض قلبیّه می فهمد، و مفاد آیۀ شریفۀ ‏‏وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرآنِ ما‏‎ ‎‏هُوَ شفاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلمُؤْمِنینَ وَ لاٰ یَزیدُ الظّالِمینَ اِلاّ خَساراً.‏‎[8]‎‏ و معنی قول‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه را که می فرماید: ‏‏وَتَعَلَّمُوا الْقُرآنِ؛ فَاِنَّهُ رَبیعُ‏‎ ‎‏الْقُلُوب. وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ؛ فَاِنَّهُ شِفٰاءُ الصّدُور‏‎[9]‎‏ ادراک می کند. و از قرآن‏‎ ‎‏شریف فقط شفاء امراض جسمانیّه را طلب نمی کند، بلکه عمدۀ مقصد را‏‎ ‎‏شفاء امراض روحانیّه که مقصد قرآن است قرار می دهد. قرآن برای شفاء‏‎ ‎‏امراض جسمیّه نازل نشده، گرچه شفاء امراض جسمیّه به او حاصل شود؛‏‎ ‎‏چنانچه انبیاء علیهم السلام نیز برای شفاء جسمانی نیامده بودند گرچه شفاء‏‎ ‎‏می دادند؛ آنها اطبّاء نفوس و شفادهندگان قلوب و ارواحند.‏

‏‎ ‎

‏‎

• ))    پاورقی 258.
• )) «بدرستی که پروردگار من بر راه راست است.» (هود / 56)
• ))   پاورقی 302.
• )) «پس داستانها را حکایت کن باشد که بیندیشند.» (اعراف / 176)
• )) «همانا در آفرینش آسمانها و زمین و درآمد و شد شب و روز نشانه هایی است ...» (آل عمران / 190)
• )) «وای بر کسی که آن را بخواند و در آن نیندیشد.» نورالثقلین، ج 1، ص 350. (با اندکی اختلاف لفظی)
• )) منازل السائرین، «قسم البدایات»، «باب التفکر».
• ))    پاورقی 304.
• )) «قرآن را فرا گیرید که بهار دلهاست و از نور آن شفا بجویید که شفای سینه هاست.» نهج البلاغة، فیض الاسلام، ص 330، خطبه 109 (با زیادتی در عبارت).