تنبیه ادبی

‏‏تنبیه ادبی‏

‏‏     ‏‏در تفاسیر متداوله که دیدیم، یا از آنها نقل شده، «دین» را به معنای جزا‏‎ ‎‏و حساب دانسته اند. و در کتب لغت نیز به این معنی ذکر شده، و به قول شعراء‏‎ ‎‏عرب استشهاد شده مثل قول شاعر: ‏‏وَاعْلَمْ بِاَنَّکَ ما تَدینُ تُدٰانُ.‏‎[1]‎‏ و قول‏‎ ‎‏منسوب به شهل بن ربیعة: ‏‏وَلَمْ یَبْقَ سِوَی العُدْوانِ، دِنّاهُمْ کَما دانوُا.‏‎[2]‎‏ و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏     قوله تعالی : ‏‏اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین‏‏ بدان ای عزیز که چون بندۀ سالک در‏‎ ‎‏طریق معرفت تمام محامد و مدایح را مختص به ذات مقدّس حق دانست و‏‎ ‎‏قبض و بسط وجود را از او دانست و ازمّۀ امور را در اول و آخر و مبدأ و منتهی به‏‎ ‎‏ید مالکیّت او دانست و توحید ذات و افعال در قلبش تجلّی نمود، حصر‏‎ ‎‏عبادت و استعانت را به حق کند و جمیع دار تحقّق را طوعاً و کرهاً خاضع ذات‏‎ ‎‏مقدّس بیند و در دار تحقّق قادری نبیند تا اعانت را به او نسبت دهد. و این که‏‎ ‎‏بعضی از اهل ظاهر گفته اند حصر عبادتْ حقیقی است و حصر استعانت‏‎ ‎‏حقیقی نیست - زیرا که استعانت به غیر حق نیز می شود و در قرآن شریف نیز‏‎ ‎‏فرماید: ‏‏تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقْوی‏‎[4]‎‏ و می فرماید: ‏‏اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ و الصَّلوة‏‎[5]‎‎ ‎‏و نیز معلوم است بالضّرورة که سیرۀ نبیّ اکرم و ائمّۀ هدی علیهم السلام و‏‎ ‎‏اصحاب آنها و مسلمین بر استعانت از غیر حق بوده در غالب امور مباحه، مثل‏‎ ‎‏استعانت به دابّه و خادم و زوجه و رفیق و رسول و اجیر و غیر ذلک - کلامی است‏‎ ‎‏با اسلوب اهل ظاهر. و اما کسی که از توحید فعلی حق تعالی اطلاع دارد و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏بالجمله، ‏‏اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین‏‏ از متفرّعات ‏‏الحمدللّه ‏‏ است، که اشاره‏‎ ‎‏به توحید حقیقی است. و کسی که حقیقت توحید در قلب او جلوه ننموده و‏‎ ‎‏قلب را از مطلق شرک پاک ننموده، ‏‏ایّاک نَعْبد‏‏ او حقیقت ندارد، و حصر عبادت و‏‎ ‎‏استعانت را به حق نتواند نمود، و خدا بین و خدا خواه نخواهد بود. و چون‏‎ ‎‏توحید در قلب جلوه نمود، به اندازۀ جلوۀ آن، از موجودات منصرف و به عزّ‏‎ ‎‏قدس حقّ متعلّق شود تا آنجا که مشاهده کند که به اسم اللّه  ‏‏ایاک نعبد و ایاک‏‎ ‎‏نستعین‏‏ واقع شود؛ و بعضی از حقایقِ ‏‏اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلیٰ نَفْسِک‏‎[7]‎‏ در قلب‏‎ ‎‏تجلی کند.‏

‏‎ ‎

‏‎

• )) «و بدان همان طور که کیفر می دهی جزا داده می شوی.»
• )) «و جز دشمنی چیزی نماند؛ کیفرشان دادیم آنچنانکه آنها جزا دادند».     (فَلَمّا اَصْبَحَ الشَرُّ و اَمْسی وَ هُوَ عریانٌ / و لَمْ یَبْقِ سِوَی العُدْوانِ دَنّاهم کما دانُوا).     ـ سهل بن شیبان. جامع الشواهد، «باب الفاء مع اللام»، ص 185.
• )) «روزهای خدا را به یادشان آور.» (ابراهیم / 5)
• )) «در نیکوکاری و تقوا به یکدیگر یاری رسانید.» (مائده / 2)
• )) «از صبر و نماز یاری جویید.» (بقره / 45)
• )) قال ابوعبداللّه علیه السلام: اِنَّ الشِّرْکَ اَخْفٰی مِنْ دبیبِ النَّمل. و قال: منه تَحْویلُ الْخاتَم لِیَذْکُرَ الْحٰاجَةَ وَ شُبْهُ هٰذٰا. معانی الاخبار، ص 379، «باب نوادر المعانی»، حدیث 1. بحارالانوار، ج 69، ص 96.
• ))  پاورقی 224.