تنبیه عرفانی

‏‏تنبیه عرفانی‏

‏‏     ‏‏بدان که کلام هر متکلّم جلوۀ ذات او است به حسب مقام ظهور؛ و بروز‏‎ ‎‏ملکات باطنۀ او است در مرآت الفاظ به مقدار استعداد نسج الفاظی. چنانچه‏‎ ‎‏اگر قلبی نورانی و صافی از الواث و کدورات عالم طبیعت شد، کلام او نیز‏‎ ‎‏نورانی بلکه نور خواهد بود؛ و همان نورانیّت قلب جلوه در کسوۀ الفاظ‏‎ ‎‏می نماید. و در شأن ائمّۀ هدی وارد شده است: ‏‏کَلامُکُمْ نُور.‏‎[1]‎‏ و وارد‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏    ‏‏و چون ذات مقدّس حقّ جلّ و علا به حسب ‏‏کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأن،‏‎[5]‎‏ در‏‎ ‎‏کسوۀ اسماء و صفات تجلّی به قلوب انبیاء و اولیاء کند، و به حسب اختلاف‏‎ ‎‏قلوب آنها تجلّیات مختلف شود، و کتب سماویّه که به نعت ایحاء به توسّط‏‎ ‎‏ملک وحی، جناب جبرئیل، بر قلوب آنها نازل شده به حسب اختلاف این‏‎ ‎‏تجلّیات و اختلاف اسمائی که مبدئیّت برای آن دارد مختلف شود ـ چنانچه‏‎ ‎‏اختلاف انبیاء و شرایع آنها نیز به اختلاف دول اسمائیّه است ـ پس، هر اسمی‏‎ ‎‏که محیط تر و جامعتر است، دولت او محیط تر و نبوت تابعۀ او محیط تر و‏‎ ‎‏کتاب نازل از او محیط تر و جامعتر است، و شریعت تابعۀ او محیط تر و بادوام ‏‎ ‎‏تر است. و چون نبوّت ختمیّه و قرآن شریف و شریعت آن سرور از مظاهر و‏‎ ‎‏مجالی، یا از تجلّیات  و ظهورات، مقام جامع احدی و حضرت اسم اللّه ‏‎ ‎‏الاعظم است، از این جهت محیط ترین نبوّات و کتب و شرایع و جامعترین‏‎ ‎‏آنها است، و اکمل و اشرف از آنها تصوّر نشود؛ و دیگر از عالم غیب به بسیط‏‎ ‎‏طبیعتْ علمی بالاتر یا شبیه به آن تنزّل نخواهد نمود؛یعنی، آخرین ظهور‏‎ ‎‏کمال علمی که مربوط به شرایع است همین، و بالاتر از این امکان نزول در‏‎ ‎‏عالم ملک ندارد؛ پس، خود رسول ختمی صلّی اللّه علیه و آله اشرف‏‎ ‎‏موجودات و مظهر تامّ اسم اعظم است، و نبوّت او نیز اتمّ نبوّات ممکنه و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏     و چون این مقدّمه معلوم شد، بدان که سورۀ شریفۀ ‏‏قُلْ هُوَ اللّه اَحَد‏‏ چون‏‎ ‎‏سایر قرآن از «جوامع کلم» است، و از این جهت هر کس به طوری از آن‏‎ ‎‏استفاده کند؛ چنانچه علماء ادب و ظاهر ضمیر ‏‏هُوَ‏‏ را ضمیر شأن، و ‏‏اللّه ‏‏ را عَلَم‏‎ ‎‏ذات، و ‏‏اَحَد‏‏ را به معنی «واحد» یا مبالغه در وحدت دانند؛ یعنی، خدا یکی‏‎ ‎‏است؛ یا شریک در الهیّت ندارد؛ ‏‏یا لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ء؛‏‎[9]‎‏ یا در الهیّت و قِدَم‏‎ ‎‏ذاتی شریک ندارد؛ یا افعال او واحد است؛ یعنی، همه بر طبق صلاح و‏‎ ‎‏احسان است، جرّ نفعی برای خود نکند. و خدا «صمد» است، یعنی سیّد‏‎ ‎‏بزرگواری است که در حوائج مرجعِ مردم است؛ یا «صمد» است، یعنی جوف‏‎ ‎‏ندارد، و چون جوف ندارد، پس تولد از او چیزی نشود. و او خود متولّد از‏‎ ‎‏چیزی نشود؛ و احدی نظیر و شبیه آن نیست. و این بیانی است عرفی عامیانه‏‎ ‎‏در مقابل کفّار که خدایان چندی داشتند که همه موصوف به صفات امکانیّه‏‎ ‎‏بوده؛ پیغمبر اکرم مأمور شد که به آنها بفرماید خدای ما مثل خدای شما‏‎ ‎‏نیست، بلکه اوصاف او چنین اوصافی است که مذکور شد.‏

‏‏     این تفسیر این سوره است به طریق عرف و عادت. و این برای یک طایفه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‎ ‎

‏‎

• )) عیون اخبارالرّضا، ج 2، ص 277، زیارت «جامعۀ کبیره».
• )) «همانا خداوند در کلام خود بر بندگانش جلوه نموده است.» بحارالانوار، ج 89، ص 107.
• )) «همانا کلام او فعل اوست.» نهج البلاغة، فیض الاسلام، ص 737، خطبه 228.
• )) «مثَل کلمۀ طیّبه مثَل درختی پاکیزه است.» مقتبس از آیۀ 24 سورۀ ابراهیم. «و مثل کلمۀ خبیثه مثل درختی پلید است ...». (ابراهیم/ 26)
• ))  پاورقی 521.
• )) اشاره است به روایت نبوی: وَاُعْطیتُ جَوَامِعَ الْکَلِم. الخصال، باب 5، حدیث 56.
• )) اگر در آن دو (آسمان و زمین) جز خدا خدایانی دیگر بود همانا آسمان و زمین تباه می شدند.» (انبیاء/ 22)
• )) «از یکی جز یکی صادر نمی شود و یکی جز از یکی صدور نیابد.» قاعده ای است در فلسفه. الاشارات و التنبیهات، (شرح خواجه نصیر)، ج 3، ص 122. الاسفار الاربعة، ج 2، ص 204، فصل 13.
• )) «همانند او چیزی نیست.» (شوری / 11)