فصل سوم
در حدیث است که چون نازل شد: فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیم، رسول خدا فرمود: «این را در رکوع قرار دهید.» و چون نازل شد قول خدای تعالی: سَبِّحِ اسْمِ رَبِّکَ الاَْعْلی، فرمود: «این را در سجود خود قرار دهید.»
و در حدیث شریف کافی است که: «اول اسمی را که خداوند برای خود اتّخاذ فرمود «العلیّ» و «العظیم» بود.» و شاید «العلیّ» اول در اسماء ذاتیّه باشد، و «العظیم» اول در اسماء صفاتیّه.
و بدان که در سجود، چون سایر اوضاع صلاتی، هیئتی و حالی و ذکری
کتابآداب الصلوة - آداب نمازصفحه 359
و سرّی است. و این امور برای کمّل طوری است که در این رساله بیان آن اشارت شده، و تفصیلاً بی تناسب است. و از برای متوسّطین هیئت آن ارائه خاکساری و ترک استکبار و خودبینی است. و اِرغام اَنف، که از مستحبّاب مؤکده بلکه ترک آن خلاف احتیاط است، اظهار کمال تخضّع و تذلّل و فروتنی است؛ و نیز توجه به اصل خویش و یادآوری از نشئه خود است. و رؤسای اعضای ظاهره، که مَحالّ ادراک و ظهور تحریک و قدرت است که همین هفت یا هشت عضو است، بر زمین مذلّت و مسکنت نهادنْ علامت تسلیم تامّ و تقدیم تمام قوای خود است و خارج شدن از خطیئۀ آدمیّه است.
و چون تذکّر این معانی در قلب قوی شد، کم کم قلب از آن منفعل شده حالی دست دهد که آن حالت فرار از خود و ترک خودبینی است؛ و نتیجۀ این حال، حصول حالت انس است؛ و دنبالۀ آن، خلوت تامّ حاصل شود و محبّت کلّی پیدا شود.
و اما ذکر سجده، متقوّم از تسبیح که تنزیه از توصیف و قیام به امر است، یا تنزیه از تکثیر اسمائی است؛ یا تنزیه از توحید است؛ چه که توحید «تفعیل» است، و آن از کثرت به وحدت رفتن است؛ و این خالی از شائبۀ تکثیر و تشریک نیست؛ چنانچه توصیف به علوّ ذاتی و تحمید نیز خالی از شائبۀ این معانی نیست.
و «العلیّ» از اسماء ذاتیّه است. و به حسب روایت کافی، اوّل اسمی است که حق برای خود اتخاذ فرموده؛ یعنی، اول تجلّی ذات برای خود است. و عبد سالک چون از خود در این مقام فانی شد و ترک عالم و آنچه در آن است نمود، مفتخر به این تجلّی ذاتی شود.
و بدان که چون رکوعْ اول و سجودْ ثانی است، تسبیح و تحمید در آنها فرقها دارد. و نیز «ربّ» در آن دو مقام، فرق دارد؛ زیرا که «ربّ» چنانچه اهل معرفت گفته اند، از اسماء ذاتیّه و صفاتیّه و افعالیّه است به سه اعتبار. بنابراین، «ربّ» در اَلْحَمْدُللّه رَبِّ الْعالَمین از اسماء فعلیّه شاید باشد به مناسبت مقام قیام، که مقام توحید افعالی است؛ و در رکوع از اسماء صفاتیّه است به
کتابآداب الصلوة - آداب نمازصفحه 360
مناسبت اینکه رکوع مقام توحید صفات است؛ و در سجود از اسماء ذاتیه است به مناسبت آن که سجود مقام توحید ذات است. و «تسبیح» و «تحمید» نیز در هر یک از مقامات واقع شد، مربوط به آن مقام است.
کتابآداب الصلوة - آداب نمازصفحه 361