جعاله آن است که انسان ملتزم شود که در مقابل کار مشروع و عقلایی که برای او انجام می دهند مال معینی بپردازد، مثلاً بگوید هر کس گمشدۀ مرا پیدا کند ده تومان به او می دهم و یا به شخص معینی بگوید اگر لباسم را بدوزی ده تومان مثلاً به تو می دهم. و کسی که این قرار را می گذارد و ملتزم می شود «جاعل» و به کسی که کار انجام می دهد «عامل» گویند، و مالی که در عوض کار داده می شود «جعل» نامیده می شود. در جعاله ایجاب معتبر است ولی قبول لازم نیست.
مساله 1 ـ جعاله بر هر عمل حلال و عقلایی است و بر اعمال حرام و بیهوده صحیح نیست، پس اگر به کسی بگوید اگر مقداری شراب بخوری فلان مبلغ به تو می دهم، جعاله باطل است. و همچنین به کسی بگوید که اگر در شب به جای تاریک و خطرناکی بروی فلان مبلغ به تو خواهم داد، در صورتی که این کار غرض عقلایی نداشته باشد، جعاله صحیح نیست.
مساله 2 ـ جعاله بر واجبات عینی صحیح نیست، و در واجبات کفایی نیز بنابر احتیاط واجب، صحیح نیست.
مساله 3 ـ جاعل باید بالغ و عاقل و رشید باشد و از روی قصد و اختیار قرارداد کند و شرعاً بتواند در اموال خود تصرف نماید.
مساله 4 ـ در عامل جز امکان انجام عمل هیچ شرطی لازم نیست؛ یعنی
کتابرسالۀ نجاة العبادصفحه 258
عامل فقط باید عقلاً و شرعاً مانعی برای انجام عمل نداشته باشد، پس اگر جعاله برای تمیز کردن مسجد باشد جنب و حایض نمی توانند آن را انجام دهند و اگر انجام دادند مستحق جعل نیستند. و طفل ممیز می تواند عامل جعاله باشد، اگرچه ولی اجازه نداده باشد. و همچنین غیرممیز و دیوانه می توانند عامل جعاله باشند، و در صورت انجام کار مستحق جعل می باشند.
مساله 5 ـ در جعاله تعیین مشخصات عمل لازم نیست، مثلاً اگر بگوید کسی که حیوان گمشدۀ مرا بیاورد ده تومان به او می دهم و معلوم نکند که چه حیوانی و محل آن کجا است جعاله صحیح است، ولی باید مشخصات جعل را از جهت نوع و جنس و صفت معین نماید، بلکه کیل یا وزن و یا مقدار آن را تعیین کند.
مساله 6 ـ در مواردی که جعاله به علت عدم تعیین عوض باطل است، مثل اینکه بگوید هر کسی کودک مرا پیدا کند مبلغی به او می دهم، و معلوم نکند چه مبلغی می دهد، چنانچه کسی آن عمل را انجام داد باید اجرة المثل او را بدهد.
مساله 7 ـ اگر در جعاله شخص معینی را برای عملی تعیین کند و دیگری آن کار را انجام دهد مستحق عوض و جعل نیست، ولی اگر شخصی را تعیین نکند هر کسی که کار را انجام داد مستحق عوض و جعل می باشد.
مساله 8 ـ اگر کسی پیش از قرار داد جعاله کار را انجام داده باشد، یا بعد از قرارداد به قصد اینکه پول نگیرد انجام دهد، حقی به جعل و مزد ندارد.
مساله 9 ـ در جعاله لازم نیست عامل بر قرارداد جاعل مطلع باشد، فقط معتبر است که کار را به قصد مجانی انجام ندهد، پس اگر کسی از روی خطا و یا غفلت و یا بدون تمیز مانند طفل غیرممیز و دیوانه کار را انجام بدهد، مستحق جعل است.
کتابرسالۀ نجاة العبادصفحه 259
مساله 10 ـ پیش از آنکه عامل شروع به کار کند، جاعل و عامل می توانند جعاله را بهم بزنند.
مساله 11 ـ عامل می تواند حتی بعد از شروع به کار آن را ناتمام گذاشته از اتمام آن منصرف شود، مگر در مواردی که ناتمام نهادن عمل اسباب ضرر جاعل می شود، و در این موارد عامل باید یا آن کار را شروع نکند و یا آن را تمام نماید، مثلاً اگر کسی بگوید هر کسی چشم مرا عمل کند فلان مقدار به او می دهم، پس اگر جراحی شروع به عمل کند و طوری باشد که اگر عمل را تمام نکند چشم معیوب می شود باید آن را تمام نماید. و در اینگونه موارد چون معمولاً جعاله بر اتمام عمل است عامل با انجام مقداری از عمل حقی به جعل ندارد. و اگر در مواردی جعاله بر اتمام عمل نباشد، نسبت به مقداری که عامل انجام داده، جاعل باید مزدش را بدهد و عامل هم باید غرامت ضرری را که به جاعل رسانیده بدهد.
کتابرسالۀ نجاة العبادصفحه 260