تفسیر قرآن، یکی از علومی است که همراه با علم قرائات، تجوید و تاریخ قرآن سابقه آن تا عصر پیغمبر(ص) کشیده می شود. از دیرباز تاکنون کوششهای گسترده و طاقتفرسایی پیرامون «تفسیر» انجام پذیرفته و می پذیرد و هر یک از عالمان و اندیشمندان به فراخور توان خویش در این راه کوشیده و تفاسیر متعددی را به رشته تحریر درآورده اند.
در تفاسیر مختلف؛ مباحث ادبی، اختلاف قرائت، شان نزول آیات، بیان آیات، شرح آیات الاحکام، بحثهای اخلاقی، کلامی، عرفانی، حکمی، اجتماعی و سیاسی دیده می شود. هر یک از مفسّرین در اثر خود یک یا چند باب از مباحث فوق را آورده اند. آنها به تناسب درکی که از تفسیر داشته و بر اساس سوابق علمی و تخصص خود کوشش کرده اند، پرده از روی اسرار این کتاب الهی بردارند؛ چون در حقیقت تفسیر به معنای برداشتن پرده از آیات الهی است. حضرت امام می فرمایند: «به طور کلی معنی تفسیر کتاب، آن است که شرح مقاصد آن کتاب را بنماید؛ و نظر مهم به آن، بیان منظور صاحب کتاب باشد. این کتاب شریف، که به شهادت خدای تعالی، کتاب هدایت و تعلیم است و نور طریق سلوک
کتابتفسیر سوره حمدصفحه ا
انسانیّت است، باید مفسّر در هر قصّه از قصص آن، بلکه هر آیه از آیات آن، جهت اهتداء به عالم غیب و حیث راهنمایی به طرق سعادت و سلوک طریق معرفت و انسانیّت را به متعلّم بفهماند. مفسّر وقتی مقصد از نزول را به ما فهماند، مفسّر است، نه سبب نزول به آنطور که در تفاسیر وارد است».
امام با این بینش و اندیشه کوشیده اند تا مقاصد قرآن را در آثار و سخنان خود بیان کنند و راهی برای تربیت نفوس فراهم آورند. به همین دلیل ایشان به تناسب از روشهای مختلف تفسیر، سود جسته و در برخی از آن روشها، گوی سبقت از دیگران ربوده اند. حضرت امام تلاش کرده اند تا با رفع حجاب از اسرار قرآن، مقاصد آن را برای جویندگان حقیقت روشن نمایند.
روح قرآن و الهام از این صحیفه نورانی و مائده آسمانی در سراسر تالیفات و سخنان و اعمال ایشان بارز و آشکار است؛ امّا آثار خاص امام در پیرامون فهم قرآن را می توان به چند دسته تقسیم کرد: تفسیر کامل تعدادی از سوره های قرآن، تفسیر آیات الاحکام در آثار فقهی و اصولی، تفسیر برخی از آیات به طور پراکنده و به تناسب مباحث، تطبیق و استشهاد به آیات قرآن در موارد مختلف در زمینه های عرفانی و اخلاقی و سیاسی و اجتماعی.
موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(س) بنا به رسالتی که بر عهده دارد، مصمّم است تمامی آثار تفسیری و قرآنی حضرت امام را به علاوه دیدگاههای ایشان راجع به قرآن، به صورت مجموعه های منظم
کتابتفسیر سوره حمدصفحه ب
و منسجمی منتشر سازد؛ و تفسیر سوره حمد اوّلین اثر از این مجموعه هاست که در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.
روش تفسیری امام در مواردی که یک سوره را به طور کامل تفسیر کرده اند، روش عرفانی و تربیتی است؛ زیرا ایشان قرآن را دربردارنده معارف و مربّی انسان می دانند. این روش در برخی از آثار گذشتگان نیز دیده می شود که آثار تفسیری خود را به روش حکمی و عرفانی و اخلاقی نگاشته اند؛ مانند تاویلات القرآن عبدالرزاق کاشانی، کشف الاسرار میبدی، تفسیر سوره فاتحه و اعجازالبیان فی تاویل القرآن اثر صدرالدین قونوی و تفسیر القرآن الکریم اثر صدرالمتالهین شیرازی.
تفسیر امام بر «فاتحه الکتاب» مشحون از نکات دقیق و لطافتهای عرفانی است که این اثر را در جایگاهی برتر و بالاتر از یک اثر مقتبس از دیگران قرار می دهد، این روح بزرگ قرآن شناس زمان ماست که این حقایق را دریافت کرده و به خامه قلم و بیان درآورده است و مقایسه بین تفسیر امام پیرامون «سوره حمد» با دیگر آثار مفسران اهل نظر و عرفان، این حقیقت را بر اهل معرفت آشکار می سازد که مجال شرح و بسط آن نیست.
با توجه به جایگاه و اهمیّت آثار امام در زمینه قرآن، در قدم اوّل مجموعه آثار ایشان را در تفسیر «سوره حمد» چنانکه اشاره شد، در این رساله گرد آورده ایم؛ و همچنین به این دلیل که آنچه تاکنون به عنوان تفسیر حمد از حضرت امام انتشار یافته و شهرت گرفته است، فقط دروس تفسیری ایشان است که در سال 1358 افاضه فرموده اند، و این دروس فقط بحث بسم الله الرحمن الرحیم و الحمد را آن هم نه به کمال در بردارد؛ لذا بسیاری از افراد گمان کرده اند که تمامی اثر امام در پیرامون «سوره
کتابتفسیر سوره حمدصفحه ج
حمد» به همین اندازه است. کتاب حاضر در جهت اصلاح چنین برداشتی، در چهار بخش تنظیم یافته است تا مجموعه کاملی از آثار امام در پیرامون حمد در اختیار جویندگان معارف قرآنی قرار گرفته باشد.
بخش اوّل، تفسیر موجزی است از «سوره حمد» که در کتاب گرانسنگ سرّالصلاة به مناسبت بحث قرائت آمده است، این اثر در سال 1358ه . ق. (1318 ش.) نگاشته شده است.
بخش دوّم، تفسیری است که می توان آن را تفصیل و تبیین تفسیر حمد کتاب سرّالصلاة دانست که در سال 1361 ه . ق. (1321 ه . ش.) به مناسبت بحث قرائت در کتاب آداب الصلاة نگاشته اند.
بخش سوّم، مجموعه پنج جلسه درس تفسیر ایشان است که در سال 1358 شمسی از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش گردید و با بیماری حضرت امام و مخالفتهای برخی از مقدسین که مخالف طرح این نوع سخنان بودند برای همیشه تعطیل گردید و طالبان و تشنگان معارف را از آن محروم کرد. این بخش با نهایت وسواس ویرایش شده، تا تغییری در کلام ایشان به وجود نیاید و به همین دلیل از تغییر لحن گفتاری به نوشتاری نیز استفاده نکرده ایم، فقط در جهت فهم بهتر عبارات ایشان، برخی تغییرات و اضافات را انجام داده ایم که از آن گریزی نبود.
بخش چهارم، فرازهای پراکنده ای است که در معنی بسم الله و دیگر فقرات «سوره حمد» در آثار مکتوب و شفاهی ایشان وجود داشته است. لازم است اشاره شود پاره ای از مطالب این قسمت از آثار مکتوب امام به زبان عربی انتخاب شده، و به لحاظ حفظ امانت، عین متن عربی آن آورده شده است و ترجمه فارسی آن که توسط تنظیم کنندگان این مجموعه صورت گرفته در پاورقی آمده است. ناگفته نماند برخی از موارد این
کتابتفسیر سوره حمدصفحه د
قسمت جنبه تطبیق و یادآوری و پند و موعظه دارد و از تفسیر به معنای مرسوم آن خارج است؛ ولی درج آن، به جامعیت مورد نظر کمک می نماید.
در تنظیم این اثر نیز مانند دیگر آثار منتشره از سوی موسسه تنظیم و نشر آثار امام کوشیده ایم حواشی حضرت امام (با ستاره مشخص شده)، پاورقی، ترجمه متون عربی و فهارس لازم آورده شود تا محققین و صاحبنظران ارجمند با سهولت بیشتری از این مجموعه بهره مند شوند. امید است پرتو انوار پرفروغ این هدایتگر «ناس»، روشنی بخش دلهای طالبان اسلام ناب گردد و روح مطهر این مفسر فرزانه در جوار قرب الهی، آرام و مطمئن، شاهد جلوه های روزافزون حضور قرآن در صحنه حیات پر عزت مسلمین باشد.
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)
کتابتفسیر سوره حمدصفحه ه
کتابتفسیر سوره حمدصفحه و