جلسه دوم

‏‏اعُوذُ بِالله مِنَ الشّیطانِ الرَّجیم‏

‏‏بِسمِ الله الرَّحمَنِ الرَّحیمِ، الحَمدُ لله رَبِّ العَالَمِین‏

‏‏کلام در این بود که این ‏‏ بِسمِ الله ‏‏ جار و مجرور، به چه متعلق است؟ ما عرض کردیم یکی از احتمالات این است که ‏‏ بِسمِ الله ‏‏ ای که در هر سوره ای هست، متعلق باشد به خود آن سوره، به آن چیزی که در آن سوره مناسب است.‏

‏‏مثل سوره حمد که ‏‏ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحِیمِ، الحَمدُ لله ‏‏، این حمد به اسم الله [واقع می شود].‏

‏‏روی این زمینه که احتمال [دارد] هر‏‏ بِسمِ الله*‏‏ در هر سوره ای معنایش غیر‏‏ بِسمِ الله*‏‏ سوره دیگر [باشد]، هر سوره ای که ‏‏ بِسمِ الله*‏‏ دارد و متعلّق به آن چیز مناسبِ در آن سوره است؛ این با‏‏ بِسمِ الله*‏‏ دیگری که در سوره دیگر است فرق می کند. حال که بنا بر این شد که ‏‏ بِسمِ الله ‏‏ مثلًا در «سوره حمد» متعلّق به «حمد» باشد، باید دید آن، چه اسمی است که حمد به آن واقع می شود؟ آن، چه اسمی است که ظهور از برای حق است و حمد به آن ‏

‏
‏‎

‏
‏‎

‏
‏‎

‏‏یک احتمال دیگر هست و آن این است که: الف و لام، الف و لام استغراق نباشد که افراد را تکثیر فردی باشد. اصلًا نفس طبیعتِ مجرد از همه خصوصیاتِ حمد، آن حمدی که هیچ نحوه تعیّنی ندارد [مراد باشد] در اینجا‏‏ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحِیمِ الحَمدُ لله ‏‏، یعنی حمدِ بی تعیّن، حمد مطلق.‏

‏‏روی این احتمال، حمدهای ما عکس آن احتمال [اوّل ] می شود. حمدهای ما برای او واقع نمی شود، آن حمدی که برای او واقع می شود آن حمدی است که خودش بکند. حمد غیر خودش، حمد متعیّن است و او نامحدود است. حمد محدود برای نامحدود واقع نمی شود.‏

‏‏آنجا گفته می شد که حمد واقع نمی شود الّا لله، شما خیال می کنید که ‏

‏
‏‎

‏‏آنجا این طور گفته می شد که همه موجودات همان جلوه خدا هستند و همان نورند:‏‏ الله نُورُ السَّماواتِ ‏‏؛ و اگر این جلوه گرفته بشود، موجودی باقی نمی ماند؛ و چون جلوه است و مدح هم برای کمال است؛ هیچ مدحی برای غیر او واقع نمی شود، برای اینکه کمالی غیر از کمال او در کار نیست؛ کمالِ اوست و ظهور کمالِ او کمالِ ذات اوست؛ و کمالِ او در مقام ظهور، کمال در مقام صفات، کمال در مقام ظهور؛ همه کمالات عالم، کمال اوست در مقام ظهور. هر کس هم که مدح برای یک کمالی می کند، پس هر مدحی که واقع می شود برای او واقع می شود.‏

‏‏آنجا این طور بود؛ در این احتمال دوم این است که حمد، «حمد مطلق» باشد نه حمدِ «کلّ حمد»، حمد مطلق، یعنی حمد بی قید، حمدی که هیچ قیدی در آن نیست. این حمدی که ماها می کنیم تمامش حمد متعیّن است، و برای متعیّن است.‏‎[5]‎‏ برای اینکه ما به موجود مطلق دسترسی نداریم تا‏

‏
‏‎

‏‏این معنا را هم احتمال داده اند که [‏‏بِسمِ الله ‏‏] متعلّق به خود سوره نباشد.‏

‏‏بعضی گفته اند به ظَهَر است: ظَهَرَ الوُجُودُ،‏‏ بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحِیمِ ‏‏؛ یعنی ‏

‏
‏‎

‏‏راجع به اسم هم عرض کردم، اسم آن است که علامت مسمّی باشد؛ و چه چیز است که علامت مسمّی نباشد. هر چیزی را شما فرض کنید که یک نحوه وجودی دارد، این نحوه، ظهوری از اوست. علامتی است از او، منتها اسم به معنای علامت مراتبی دارد: یکی اسمی است که تمام معنای ‏

‏
‏‎

‏‏یک طایفه ای هستند که این طورند که هجرت کرده اند و به منتها هم ‏

‏
‏‎

‏‏یک طایفه هم مثل ما هستند؛ اصلًا هجرتی نیست در کار، ما در همین ظلمتها هستیم، ماها [به سبب تعلق ] به دنیا و به طبیعت، و بالاتر از آن به انانیت خودمان در این چاه محبوسیم. ما در «بیت» هستیم؛ یعنی در بیت نفسانیت. روی این احتمال، نمی بینیم الّا خودمان [را]؛ هر چه می خواهیم برای خودمان می خواهیم. خودیم، خود است، غیر از خود هیچ نیست. ما تا حالا به فکر این نیفتاده ایم که هجرتی بکنیم، ما هر چه فکر داریم صرف همین جا می شود.‏

‏‏تمام نیروی الهی که به ما امانت داده اند، آن طوری که هست، ردشان نمی کنیم، همین جا صرف می کنیم و همین جا هستیم، و تا آخر هم همین جا می مانیم؛ و هر چه می گذرد از مبدا بعیدتر می شویم؛ و هر چه بگذرد دیرتر می شود. در روایتی هست که پیغمبر اکرم با اصحابشان نشسته بودند، یک صدا بلند شد، پرسیدند چیست؟ فرمودند (به حسب این روایت) که: یک سنگی از لب جهنم حرکت کرده بود، بعد از هفتاد سال رسیده حالا به آخر جهنم، به آن چاهی که جهنم در آن است. این صدای افتادن آن است.‏‎[9]‎‏ گفته اند این اشاره ای به این بوده [که ] یک نفر آدم مُعوَج، هفتاد سالش بوده و مرده، هفتاد سال از آن طرف رفته [است ].‏

‏‏ماها از آن طرف رفتیم، منتها من هشتاد سال از آن طرف رفتم، شماها چند سال؛ و امیدوارم شما از آن طرف دیگر بروید.‏

‏
‏‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‏‏و ما الآن در یک چاهی واقع شدیم، در یک ظلمت واقع شدیم که بالاترین ظلمتهاست؛ و آن ظلمت انانیت است؛ و اگر چنانچه از این ظلمت خارج نشویم، از این چاه خارج نشویم، از این انانیت بیرون نرویم، از این توجه به خود و خودخواهی، دیگران را هیچ [انگاشتن ] و همه را برای خود خواستن؛ هر چه طرح بشود آدم تا به نفع خودش است قبول می کند، واقعاً قبول می کند؛ به نفع خودش نباشد- حق هم باشد- قبول نمی کند. یک چیزی برای او باشد، فوراً باورش می آید، اگر به ضدش باشد اصلًا به این زودیها باورش نمی آید. این ها همه انانیت است. همه گرفتاریهای ما و همه گرفتاری شما و همه گرفتاری بشر در همین جاست.‏

‏‏نزاع سر خودخواهی است. نزاع سر این است که من می کشم طرف ‏

‏
‏‎

‏‏تمام انبیا که مبعوث شدند، تمام کتب آسمانی که آمده اند، برای این است که این انسان را از این بتخانه بیرونش بیاورند تا این بت را بشکند و خداپرست بشود. همه انبیا آمدند برای اینکه این عالم را یک عالم الهی اش کنند، بعد از اینکه یک عالم شیطانی است، یک عالمی است که حکومت [آن ]، حکومت شیطان است. آنکه در ما حکمفرماست، شیطان است؛ ما تابع شیطان هستیم. هوای نفس از جلوه های شیطان است؛ و حکومت در ما، حکومت شیطان است. هر عملی هم که می کنیم عمل شیطانی است؛ هر کاری بکنیم، مادامی که آن شیطان بزرگ که نفس است، نفس اماره است، مادامی که او هست، هر کاری هم ما انجام بدهیم، روی انانیت انجام می دهیم، روی انانیت که انجام دادیم، تبع شیطانیم، سلطنت شیطان الآن بر ما مستولی است. آن وقتی که هجرت بکنیم، و به تعلیم انبیا، به تعلیم اولیا هجرت بکنیم از این منزل، و پشت بکنیم به این انانیت، از این چاه داریم می رویم آن طرف؛ و اگر چنانچه کسی در دنیا موفق بشود، می رسد به آنجایی که در وهم من و شما نمی آید، پس عدم گردد و فانی می شود. کسی [که ] بخواهد کمال پیدا بکند، کسی [که ] بخواهد از این انانیت بیرون برود، باید با مجاهده هجرت بکند، مجاهده کند و این هجرت را انجام دهد. [طبق حدیث شریف ] از جهاد اصغر آمدید:‏‏ ‏‏وَ بَقیَ ‏

‏
‏‎

‏‏سنخ فعلها فرق می کند. سنخ فعلی که از اولیا صادر می شود، با فعلی که از ماها صادر می شود [فرق می کند]؛ چون مبداش فرق می کند. بی جهت نیست که ‏‏ ‏‏ضَربَةُ عَلِیٍّ یَومَ الخَندَقِ افضَلُ مِن عِبادَةِ الثَّقَلَینِ.‏‎[13]‎‏ ‏‏خوب، یک دست فرود آوردن برای کشتن یک نفر آدم، البته یک جهتش آن است که تمام اسلام با تمام کفر مواجه شده بود، که اگر یوم الخندق شکست می خوردند، اسلام از دست می رفت. به این معنا یک جهت [هست ]، یک جهت هم، قضیه آن خلوص و آن الهیتی [است ] که در مطلب است. آن آدمی که وقتی روی سینه آن شخص می نشیند و او تف می اندازد به او- به حسب نقل- بلند می شود، مبادا یک وقتی- با اینکه نبوده، مع ذلک احتیاط است- مبادا یک وقتی تاثیری کرده باشد و این [عمل ] از الهیتش افتاده باشد و جهت نفسانیت پیدا بکند، آن [آدم ]، یک ضربتش، روحش بیشتر‏

‏
‏‎

‏‏همه عبادتمان برای خودمان است. آنکه خیلی آدم خوبی است برای بهشت عبادت می کند. شما بهشت را بردارید از روی اعمال، ببینیم کی عبادت می کند. بهشت را بردارید، ببینید کی عبادت می کند. علی می ماند و حوضش! که:‏‏عَشِقَ العِبَادَةَ وَ عانَقَها.‏‎[14]‎‏ ‏‏یک دسته مردم این طورند، عبادت برای بهشت اصلًا مطرح نیست پیش آن کسی که از خودش گذشته و خارج شده از این بیت، و به مرتبه موت رسیده؛ پیش او لذات چیزی نیست، بهشت اصلًا مطرح نیست، غافل [است او] مرده است او: ادرَکَهُ المَوتُ؛ برای او این حرفها مطرح نیست، بهشت و جهنم همه علی السواء است پیش او. او اثنی عَلی ذاتِ الله تعالی؛ ثنا کرده است برای خدا. او خدا را اهل اینکه عبادتش بکند یافته [است ]. این یک مرتبه ای از مراتب ‏

‏
‏‎

‏‏اول قدم این است که از این بیت، بنا بگذارید خارج بشوید. اول قدم این است که انسان قیام کند، قیام لله؛ بیدار بشود، خواب نباشد مثل ما. ما الآن خوابیم در صورت بیدار، بیداری حیوانی است و خواب انسانی. ما خوابیم همه:‏‏ ‏‏النَّاسُ نیامٌ فَاذا ماتُوا انتَبهُوا‏‎[15]‎‏ ‏‏الآن نیام است، خواب است، وقتی که موت حاصل شد، آن وقت تنبه پیدا می شود که چه هیاهویی بوده است. [‏‏انَ ] جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالکافِرِینَ ‏‏؛‏‎[16]‎‏ یعنی الآن هم محیط است، منتها چون او در خدر طبیعت است، آدمی است که تخدیرش کرده اند، طبیعت تخدیرش کرده است، ادراک نمی کند. وقتی که این تخدیر برداشته بشود، می بیند که همه آتش شد. باید از این راه رفت، چاره نیست، ما را می برند؛ منتها ما را از آن طرف می برند. باید خودمان بیدار بشویم و از آن راه مستقیمی که باید برویم، برویم. باید تحت تربیت انبیا واقع بشویم.‏

‏‏انبیا همه آمدند آدم را درست کنند. یک نبی ای نیامده است که مقصدش این معنا نباشد که انسان را اصلاح کند. اقامه عدل، همین درست کردن انسانهاست. عدل، یک چیزی نیست الّا آنکه از انسان صادر می شود؛ ظلم هم آن است که از انسان صادر می شود. اقامه عدل، متحول کردن ظالم به عادل است، متحول کردن مشرک به مومن است. [نبی ] متحول می کند یک موجودی را که اگر رهایش بکنند به هاویه می رود، و به جهنم منته می شود؛ به یک موجودی که راه را به او می نمایند که این راه ‏

‏
‏‎

‏‏این همه آمال ما، زیر خاک خواهد رفت، تمام خواهد شد. این همه توجهات به خود، به ضررمان تمام می شود و تمام می شود. آنکه باقی می ماند آن ‏

‏
‏‎

‏‏کوشش کنید از این وضعی که دارید و داریم، و کوشش کنیم از این وضع بیرون برویم. آنهایی که در جهاد با کفار پیروز می شدند، باک نداشتند از اینکه طرفشان چقدر باشد. آنکه می گوید: اگر عرب با هم مجتمع بشوند، در مقابل من قرار بگیرند، من برنمی گردم؛‏‎[19]‎‏ برای این است که قضیه، قضیه خداست؛ آنکه مال خداست، شکست تویش نیست، برگشت ندارد، برگشت به چه؟ آنهایی که جهاد می کردند و پیش می بردند؛ و بدون توجه به خودشان و آمال خودشان جلو می رفتند، آنها تا یک حدودی جهاد نفس کرده بودند. آنهایی که در مرتبه عالی بودند، در مرتبه عالی جهاد نفس بودند و آنهای دیگر هم به مراتب خودشان؛ تا این جهاد نشود، نمی شود؛ تا انسان پشت نکند به آمال خودش، پشت نکند به دنیا که همه اش همان آمال آدم است [نمی شود]. دنیای هر کس، همان آمالش است. از دنیا تکذیب شده است، از عالم طبیعت تکذیب نشده، از دنیا تکذیب شده [است ].‏

‏‏دنیا همان است که پیش شماست. خود شما توجه وقتی به نفستان دارید، خودتان دنیایید. دنیای هر کس آن است که در خودش است، آن تکذیب شده است؛ اما از شمس و قمر و طبیعت، هیچ تکذیب نشده؛‏

‏
‏‎

‏‎

•  ص 17- 18، پاورقی 1.
• اقوال در پیرامون بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحِیمِ مختلف است، مهم ترین آنها چنین است:1. گروهی معتقدند که این نه آیه ای از سوره حمد است و نه هیچ یک از دیگر سوره های قرآن.2. عدّه ای قائلند آیه ای از اوّل سوره حمد و دیگر سوره هاست، و هر کس آن را ترک کند 113 آیه از قرآن را رها کرده است.3. دسته سوّم آن را آیه اوّل سوره حمد می دانند؛ ولی جزء دیگر سوره ها نمی شناسند.4. عدّه ای هم آن را آیه اوّل سوره حمد می دانند و در دیگر سوره ها آن را جزء آیه اوّل می شمرند؛ بدین معنا که بِسمِ الله الرَّحمنِ الرَّحِیمِ با عبارت پس از خود یک آیه می شود.الخلاف؛ ج 1: کتاب الصلاة؛« مسائل القراءة»، ص 102، مساله 82؛ خمینی، مصطفی؛ تفسیر قرآن؛ ج 1، ص 40 به بعد؛ تفسیر کشاف؛ ج 1، ص 24- 25؛ تفسیر تبیان؛ ج 1، ص 31؛ تفسیر کبیر؛ ج 1، ص 25؛ تفسیر المیزان؛ ج 1، ص 17- 18.
• اسمی که با الف و لام جنس همراه شود، گاه صرف ماهیت و حقیقت را می فهماند؛ مانند کلمه« الحمد» در آیه الحمد لله ...، که بنا بر یکی از اقوال، به طبیعت و حقیقت حمد اشاره دارد، و گاه ماهیّت را از این نظر که در ضمن افرادی متحقّق است می فهماند، البته در ضمن تمامی افراد و نه بعضی از آنها، مانند الانسان لفی خسر، اینجا مراد این نیست که ماهیت انسانی یا برخی از افراد انسان در خسران هستند، بلکه منظور آن است که افراد انسان همگی زیانکارند؛ و مراد از استغراق نیز همین نحو شمول و فراگیری است.
• ص 9، پاورقی 1.
• ابن فنّاری در تعریف وجود مطلق می گوید: «وجود محض که عاری از هر گونه کثرت و ترکیب، صفت و نعت، اسم و رسم، حکم و نسبت است، نه کلّی است و نه جزئی، نه خاصّ است و نه عام، بلکه مطلق از همه قیود حتّی قید اطلاق؛ زیرا محض، به معنی خالص از هر چیزی است و این وجود، خالص و مبرّاست از هر اعتبار و قیدی»؛ و وجود متعیّن، وجود مقیّد است و دارای حدّ؛ لذا هر حمدی که از ما صادر شود چون وجود مقیّد و محدود هستیم و معرفت ما نیز از حقّ، معرفت به مظاهر حق (وجودهای متعیّن و محدود) نه خود حق( وجود مطلق) می باشد، همه حمدها برای وجود متعیّن واقع می شود نه وجود مطلق.
• ص 16، پاورقی 1.
• ص 17، پاورقی 4.
• هر که هجرت کنان به سوی خدا و پیغمبر او از خانه خویش درآید، آنگاه مرگ او فرارسد پاداش و اجر وی بر خداست (نساء/ 100).
• کلمات مکنونه؛ ص 138.
• اسرار الشریعة و اطوار الطریقة و انوار الحقیقة؛ ص 177.
• اشاره به این بیت از مولوی است:« مادرِ بتها بت نفس شماست زانکه آن بت مار وین بت اژدهاست»
• اشاره به حدیث پیغمبر خدا( ص) است که در استقبال مجاهدین بیان فرمودند:مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر. فقیل: یا رسول الله ما الجهاد الاکبر؟ قال: جهاد النفس ؛ آفرین باد بر گروهی که جهاد کوچکتر را به جای آوردند و جهاد بزرگتر برای آنها باقی مانده است. گفته شد؛ ای فرستاده خدا، جهاد بزرگتر چیست؟ فرمود: جهاد نفس؛ فروع کافی؛ ج 5: کتاب الجهاد؛« باب وجوه الجهاد»، ص 12، ح 3.
• بحار الانوار؛ ج 39: تاریخ امیر المومنین؛ باب 70، ص 1- 2، ح 1؛ السیرة الحلبیة؛ ج 2، ص 642؛ المستدرک؛ ج 3، ص 32.
• عَن ابی عَبدِ الله( ع) قالَ رَسُولُ الله (ص): افضَلُ النّاسِ مَن عَشِقَ العِبَادَةَ فَعانَقَها وَ احَبَّها بِقَلبِهِ وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها، فَهُوَ لا یُبالی عَلی ما اصبَحَ مِنَ الدُّنیا علی عُسرٍ ام عَلی یُسرٍ؛ امام صادق- علیه السلام- فرمود که رسول خدا (ص) فرمودند: بهترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و با آن دست به گردن شود و آن را با قلبش دوست بدارد و با تن خود انجام دهد و برای آن از (امور دیگر) فارغ شود. چنین شخصی باک ندارد که زندگانی دنیایش به سختی یا به آسانی گذرد؛ اصول کافی؛ ج 3: کتاب الایمان و الکفر؛ «باب العبادة»، ص 131، ح 3.
• مردم در خوابند و همین که می میرند، بیدار می شوند؛ شرح علی المائة کلمة؛ کلمه دوم، ص 54؛ عوالی اللئالی؛ ج 4، ص 73، ح 48.
• همانا دوزخ فراگیر کافران است (توبه / 49).
• ملکوت در اصطلاح به عالم ارواح و عالم غیب و عالم معنی گفته می شود؛ به عبارت دیگر در سلسله مراتب عوالم وجود، پایین ترین عوالم را عالم طبیعت (ملک، ظاهر) می نامند و مرتبه بعدی و باطن آن را عالم ملکوت می گویند که عالم ارواح و غیب و معنی است.
• آنچه نزد شماست، فانی و نابود می شود و آنچه نزد خداست، ماندنی است (نحل / 96).
• نهج البلاغة؛ نامه 45.
• نهج البلاغة؛ ص 1138، حکمت 126.