صفات سبعه نزد صدرالمتعالهین شیرازی و امام خمینی (س) 

‏‏چکیده‏

‏‏تبیین صفات سبعه‌ی حق تعالی یکی از اساسی‌ترین مسائل کلامی ‌و فلسفی است. متکلمان و فلاسفه‌ی اسلامی ‌فارغ از روش‌ها و مبانی فکری، هر یک درباره‌ی ‌این صفات ابراز عقیده کرده‌اند. صدرالمتألهین شیرازی (ره) بنیان‌گذار مکتب متعالیه درباره‌ی صفات مزبور، ابتدا دیدگاه‌های حکیمان و متکلمان قبل از خود را مورد تحلیل و بررسی و آن‌گاه نظریه‌ی خاص خود را مطرح و به شبهات احتمالی آن پاسخ داده است. امام خمینی (ره)، پرورش‌یافته‌ی مکتب ملاصدرا، همچون سایر پیروان مکتب متعالیه، در کتب و آثار خود به شرح و تبیین دیدگاه‌های حکیمان و متکلمان و بخصوص حکیم متأله صدرالمتألهین شیرازی (ره)، پرداخته است. حضرت امام (ره) همچون استاد مع الواسطه‌ی خود یعنی ملاصدرا (ره) موضوع مورد بحث را مطابق دیدگاه رایج حکیمان و متکلمان، گزارش داده و آن‌گاه آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی و نقادی قرار می‌دهد و در مواردی که خودش نظر خاصی دارد، دیدگاه خویش را بیان می‌کند. در ‌این‌جا چکیده‌ای از نظرات ملاصدرا (ره) و حضرت امام (ره) که در نوشتار حاضر به‌طور مبسوط آمده است، بیان می‌گردد: 1) صدر المتألهین (ره)، ذات را همراه با صفت اسم می‌داند. و حضرت امام (ره)، اسم را عبارت از ذات با صفت معینی از صفاتش و تجلی مخصوصی از تجلیاتش می‌داند. 2) امام خمینی (ره) به تبعیت از صدرالمتألهین (ره)، امهات اسما یا اسما کلی الهی را محدود ولی اسما جزئیه‌ی الهی را نامتناهی می‌داند. 3) صدرالمتألهین (ره) و به تبعیت از‌ ایشان، حضرت امام (ره)، هر موجودی از موجودات عالم را، اسمی ‌از اسمای الهی و مظهری از مظاهر الهی می‌داند. 4) امام خمینی (ره) همراه و هماهنگ با صدرالمتألهین (ره)، صفات حقیقیه را مانند وجود در همه‌ی موجودات به‌صورت ذومراتب و مشکک جاری می‌داند. 5) صدرالمتألهین (ره) قائل به عینیت ذات با صفات حقیقیه و زیادت در صفات اضافیه و سلبیه است، ولی حضرت امام (ره) در جایی ‌این دیدگاه صدرا (ره) را پذیرفته و در جایی دیگر آن را مورد انکار قرار داده است. این تعارض ظاهری در جای خود مورد بررسی قرار گرفته است. 6) صدر المتألهین (ره)، مطابق عرف حکیمان، همه‌ی اوصاف سلبی را به سلب امکان ارجاع می‌دهد، اما حضرت امام (ره)‌ این سخن را با توجه به اختلاف و تکثر مفاهیم، نمی‌پذیرد. 7) صدرالمتألهین (ره)، سمع، بصر و علم الهی را به ‌یکدیگر ارجاع می‌دهد، اما حضرت امام (ره) قائل به استقلال صفات از یکدیگر است. 8) امام خمینی (ره)، به تبعیت از صدرالمتألهین (ره)، اعتقاد دارد که: برای شناخت اشیاء باید بین عرفان و فلسفه‌های مشاء و اشراق جمع نمود. 9) ملاصدرا (ره)، دیدگاه‌های پیشینیان درباره‌ی علم خداوند به مخلوقات را ناقص دانسته و خودش با دو شیوه و منهج فلسفی و عرفانی موضوع را تبیین کرده است. حضرت امام (ره)، ضمن پذیرش دیدگاه خاص صدرالمتألهین (ره)، احتمال قوی می‌دهد که نظر ملاصدرا (ره) همان نظر فرفریوس باشد. 10) امام خمینی (ره) بر خلاف مرحوم صدرا (ره) که تقریر مرحوم خواجه طوسی (ره) از علم حق تعالی به مخلوقات را اقناعی و غیر برهانی می‌داند، اعتقاد دارد که بیان مرحوم خواجه، برهانی و استدلالی است. 11) صدرالمتألهین (ره) و به تبعیت از ‌ایشان، حضرت امام (ره)، نزاع میان حکیمان و متکلمان در تعریف قدرت را جدی دانسته و مصالحه‌ی محقق خفری (ره) و امام فخر رازی (ره) را در ‌این خصوص نمی‌پذیرد و تعریف متکلمان از قدرت را در توصیف افعال خداوند و از صفات فعل و تعریف حکیمان را در توصیف ذات حق تعالی و از صفات ذات می‌داند. 12) صدرالمتألهین (ره)، اراده را هم در مرتبه ذات و هم در مرتبه فعل می‌داند. و حضرت امام (ره) ضمن تأیید نظر ملاصدرا (ره)، روایات معصومین (ع) درباره اراده را مربوط به مرتبه فعل و مطابق فهم سائل یا مطابق سؤال سائل می‌داند. 13) امام خمینی (ره) برخلاف علامه‌ی طباطبایی (ره) که اراده را ضمن بحث قدرت و ملاصدرا (ره) که در ضمن بحث علم مطرح کرده، معتقد است که اراده را نباید به علم تفسیر نمود. 14) صدرالمتألهین (ره) و به تبعیت از‌ ایشان، حضرت امام (ره)، حیات را صفتی ثبوتی و عین ذات می‌داند، نه صفتی سلبی و زائد بر ذات. 15) صدرالمتألهین (ره) تعاریف پیشینیان از اِبصار را نپذیرفته و اِبصار را صورت انشاء شده‌ی مماثل با شیء خارجی در حیطه‌ی نفس ‏‎

‏‎ ‎

‏‎