روز سی و یکم اردیبهشت ماه در خانه ما جلسه دوره ای سران کشور بود. روز شنبه هم بود که سه شنبه اش آقا را عمل کردند. یک چند وقتی بود آقا پشت سر هم حالشان بد می شد، یعنی مثلاً هفته ای یکبار، ما هم واقعا اعصابمان ناراحت بود، به طوری که الآن هم یادآوری آن روزها برای من ناراحت کننده است. حتی بعد از فوت آقا، یک روز آقا مسیح داشت می دوید و از طرف حسینیه می رفت بالا (حدود بیست روز از فوت آقا گذشته بود) یکدفعه گرفتمش، گفتم: اینطور نرو، چون یاد آن روزها می افتم که آدم تنش می لرزد. به هر حال آقا تقریبا هر یک هفته یکبار حالشان بد می شد و می خوابیدند. تا اینکه دوباره حالشان خوب می شد. دوباره یک هفته بعد اینجوری می شدند. یک ماهی بود که چنین وضعیتی داشتیم. به راستی، نه روز داشتیم و نه شب، هر روز منتظر بودیم که خبری بشود.
جلسه هم جلسه سران سه قوه بود که اعضایش، آقای خامنه ای، آقای هاشمی، بابا(مرحوم حاج سید احمد آقا)، آقای میر حسین موسوی و آقای اردبیلی، این پنج نفر بودند. این جلسه منظم سران بود، هفته ای یک جلسه، اگر خبر خاصی در مملکت بود هفته ای دو جلسه، بستگی به موقعیت داشت؛ ولی حداقل هفته ای یک جلسه را با هم داشتند که غالبا ماهی یکبار به خانه ما می افتاد. دوره ای بود. وقتی به خانه ما می آمدند عملکرد یک ماهه را به آقا عرضه می کردند. من از بیرون و از مدرسه می آمدم. وقتی رسیدم که آقا در حال آمدن بودند. یادم هست که آقا آمدند و رفتند داخل. من هم رفتم داخل و پشت سر آنها نشستم تا ببینم چه می گویند؟! خوب حس کنجکاوی است،
کتابفصل صبرصفحه 33
همیشه می رفتیم، نه اینکه حالت خاصی باشد. آقا هم آمدند. طبق معمول آقا رفتند به دیوار تکیه دادند، آقایان هم با احترام و دو زانو مقابل ایشان نشستند. آقا صحبتهایشان را کردند و بعد که می خواستند بروند، همگی دست آقا را بوسیدند. آن روز خیلی کمتر از دفعات قبل و حدود 10 دقیقه ای بیشتر نماندند و رفتند. بعد بابا برگشت داخل و همه را جمع کرد. قبل از آن هم احتمالاً حرف زده بودند، اما آن موقع من در خانه نبودم. این پنج نفر یک گوشه دیوار مثلاً در حد دو متر نشستند. بابا می خواست آهسته حرف بزند که کسی دیگر هم متوجه نشود. گوشه دیوار همه سرها رفت توی هم. یک حالت خاصی، این پنج نفر به صورت فشرده نشستند و در گوشی صحبت می کردند. ما نمی فهمیدیم چه می گویند! حدود یک ربع اینطوری بود، ما دیدیم چیزی نمی گویند، بلند شدیم و رفتیم. گفتیم لابد مساله ای پیش آمده است. اولین بار نبود، البته من تا حالا به این صورت ندیده بودم، عمل کنند، بلند شدند؛ ولی با اشاره و یواش با هم صحبت می کردند. مثلاً چهره آقای میرحسین موسوی را من به یاد دارم که بلند شد در حالی که خیلی برافروخته بود. بقیه چهره ها یادم نیست. آمدند و رفتند داخل بیمارستان. خوب با زمینه ای که ما از قبل داشتیم، آرام آرام مطلب دستمان می آمد. من بلند شدم و رفتم دفتر. یک گروه پزشکی بود که نشسته بودند و این پنج نفر هم رفتند آنجا. صحبتهایی در آنجا بود که ما از بیرون شنیدیم.
در جلسه پزشکی، آقای دکتر طباطبایی بودند، آقای دکتر عارفی بودند، ظاهرا آقای دکتر پورمقدس هم بودند، با چند نفر دیگر. آنچه در جلسه گذشت، من اطلاع ندارم اما در همین زمان پسر آقای هاشمی به من تلفن زد که: حسن چی شده؟ من دفترچه خاطرات بابایم را داشتم، ورق می زدم، دیدم
کتابفصل صبرصفحه 34
که نوشته: امشب با حاج سید احمد آقا در مورد حال آقا صحبت کردیم.
من هم آن لحظه واقعا نمی دانستم جریان چیست؟! گفتم: نمی دانم، آقا الآن آمدند پیش اینها نشستند و حالشان هم خوب بود. این موضوع برای ما باز یک حالت سوءظن دیگری بود. کار آرام آرام جلو رفت. تا اینکه من یکبار با پدرم مطرح کردم و ایشان هم گفت که: بله، بیماری جدی است. در مورد عمل با مادرم صحبت می کردم و واقعا تصور ما این بود که عمل برای یک فرد هشتاد و پنج ساله، نود ساله خیلی سنگین است. ما خیلی تند بودیم که مثلاً نباید جراحی بکنند. اما بالاخره تصمیم پزشکان پخته تر و سنجیده تر بود و یکی از آقایان دکترها می گفت ما در جلسه پزشکی همه به این نتیجه رسیدیم که آقا باید عمل بشوند. یعنی هیچ نظر مخالفی نبود غیر از یک نفر و ایشان هم به این علت مخالف بود که می گفت: اگر این کار صورت گیرد و نتیجه خوب نباشد، با مردم مشکل خواهیم داشت. یعنی این مساله هم بود. ایشان می گفت که: چندین دکتر که بودیم، همه بلااستثنا می گفتند، باید حضرت امام عمل شوند، هیچ راه دیگری هم وجود ندارد. خود ایشان می گفتند: من موافق این عمل بودم، چون می دیدیم غیر از عمل جراحی هیچ راه دیگری نیست. اما عملاً می دیدم که دلم نمی آمد. یعنی عواقب کار را که می دیدم، احتمال اینکه ایشان از زیر عمل بیرون بیایند، خیلی ضعیف بود. ایشان می گفتند: ما رفتیم خدمت آقا. وارد که شدیم، آقا نشسته بودند. نمی توانستیم حاشیه برویم. در دو سه کلام گفتیم: آقا خلاصه باید عمل شوید. برخلاف آن چیزی که ما همه دکترها تصور می کردیم، آقا بلافاصله گفتند: «بسیار خوب، هیچ مساله ای ندارد» و بلند شدند، از در آمدند بیرون.
واقعا حالا آدم وقتی برمی گردد و خاطرات را مرور می کند، متوجه
کتابفصل صبرصفحه 35
می شود که این اواخر در چهره آقا به راحتی دیده می شد که عزم رفتن دارند. بخصوص بعد از عمل، واقعا چشمهایمان را بسته بودیم. نه من، بلکه همه. نمی خواستیم این واقعیت که هر انسانی رفتنی است و طبیعتا آقا هم خواهند رفت را باور کنیم. سریع فکرمان را برمی گرداندیم که ابدا اینطور نیست و نخواهد شد. حتی آن لحظه های آخر.
مادرم آن لحظه های آخر ساعت سه بعد از ظهر روز سیزدهم خرداد ماه به من گفتند که: دکترها می گویند: یک درصد دیگر احتمال موفقیت وجود دارد. من گفتم: نه، این حرفها چیست؟!
بعدها که روی این نکته فکر می کردم، می دیدم که ما هیچ نمی خواستیم این واقعیت را قبول کنیم. البته همه همین طور بودند. اما آقا خودشان واقعا می خواستند بروند.
ماه رمضان که بعضی اوقات برای نماز صبح نزد ایشان می رفتیم، معمولاً خیلی گریه می کردند. در نماز شبشان همیشه دستمال کاغذی کنارشان بود. اما این ماه رمضان آخر، ایشان حوله کنار دستشان می گذاشتند، از بس که در این ماه رمضان گریه می کردند. مرتب ذکر بود. یعنی یک حالت دیگری داشتند. مرتب ذکر می گفتند. من خودم ندیدم اما مادرم تعریف می کنند که یک برگ کاغذ گذاشته بودند جلوشان، تمام اذکاری که در روز باید می گفتند، می نوشتند که مثلاً یادشان نرود که بعضی ها را در این ماه رمضان نگویند! خیلی عجیب بود. مخصوصا بعد از عید من یادم هست، عیدی هم که پیش آقا بودیم، آقا را برخلاف آن وجهه ای که همیشه داشتند، می دیدیم. آقا معمولاً در مجالس و میهمانیها که می نشستند، می خندیدند و بگو و بخندی داشتند.
وجهه عاطفی آقا هم یک بحث دیگری دارد. واقعا داخل خانواده فرق
کتابفصل صبرصفحه 36
می کردند با آن حالت رسمی و چشمهای نافذ هنگام حضور در حسینیه، گویی در خانواده شخص دیگری بودند. به یاد دارم که یک روز ایشان در حسینیه، صحبت تندی کرده بودند. حالا عین مطالب یادم نیست که چه بود؛ اما حمله شدیدی کرده بودند به آمریکا و شوروی. الحمدللهایشان مصلحت گرا نبودند. هر چه را حقیقت می دانستند، می گفتند و همین هم بود که امام شدند. به هر حال یادم هست که آمدند بیرون و شروع کردند قدم زدن. مثلاً در همان لحظه که قدم می زدند، علی می آمد، روی سرش دست می کشیدند. ما می رفتیم جلو. عادت داشتند معمولاً به شوخی به صورت ما می زدند. دستشان را می بردند بالا و ما هم صورتمان را می گرفتیم و آرام می گذاشتند روی صورت ما. اصلاً فرق می کردند. نمی دانم این درِ حسینیه چه برکتی داشت. ایشان آن طرف که می رفتند یک وجهه دیگری داشتند، رهبر انقلاب می شدند. اینطرف که می آمدند یک فرد کاملاً عادی و البته خدایی که خانواده اش را هم به خاطر خدا دوست دارد. البته آن طرف هم همین بودند اما آنجا یک عامل دیگر هم اضافه می شد و آن رهبری انقلاب بود و اینطرف یک پدر بزرگی بودند برای خانواده. هر چه بود، خدا بود؛ حتی اگر به کسی محبت می کردند یا مثلاً پرخاش می کردند. من خودم اینطور بودم که هر وقت می خواستم ببینم، امروز که مثلاً فلان مساله پیش آمده، درست برخورد کردم یا نه، مورد رضایت خدا هست یا خیر و یا نامه اعمالمان چه جوری است؟! می رفتم خدمت آقا، اگر گرم برخورد می کردند، معلوم بود وضعمان خوب است. اگر سرد برخورد می کردند، باید می رفتیم استغفار می کردیم، چون مساله حل نشده بود.
یا یکروز دیگر من داشتم با ایشان قدم می زدم، یک بوته گل رُزی در باغچه بود. نگاه کردند به این غنچه های گل و گفتند: «می دانی مثلاً این غنچه
کتابفصل صبرصفحه 37
چند روزه است یا چند روز دیگر باز می شود؟» شما نگاه کنید یک فرد با آن همه مشغولیات، روی چه چیزهای ظریفی دقت دارد. ایشان چون هر روز قدم می زدند و توجه داشتند، می گفتند: «این گل سه روزه که باز شده یا آن گل دیروز صبح باز شده، آن گل دیشب باز شده.» تمام این ظرایف یادشان بود. قدم که می زدند، روی این مسائل دقت داشتند و این چیز عجیبی بود. ما با اینکه هم جوان بودیم و هم باید به این چیزها بیشتر علاقه داشته باشیم، اینطور نبودیم. مثلاً ایشان می گفتند: «این غنچه امروز باز می شود. یک نکته ای هم البته به خود من نگفتند ـ به مادرم گفته بودند که ایشان نقل می کردند: یک روز حضرت امام رو کردند به من ـ یعنی مادرم ـ که: می دانی آن گل (مادرم می گفتند که یک گل پژمرده ای بوده) من هستم، آن گل حسن است، آن گل تویی، آن گل احمد است و بعد اشاره کردند به یک غنچه کوچکی که تازه داشت می شکفت، گفتند: این گل هم علی است. واقعا آدم بعید می داند که کسی با اینهمه مشغولیات اینگونه ابعاد عاطفی هم در خانواده داشته باشد و این نمی شود مگر اینکه همه اعمال خدایی باشد.
خلاصه ما آن روز به خانه رفتیم. آخر شب بود، مثلاً یازده شب بود که خوابیدم. فردایش روز اول خرداد بود که من رفتم مدرسه امتحان داشتم. وقتی برگشتم آقا را برده بودند بیمارستان. در همان روز از ایشان عکس گرفته بودند و مقدمات عمل فراهم شده بود.
آن روز پدر و مادر و علی رفته بودند نزد امام. امام گفته بودند: بیایید آخرین ناهار را با هم بخوریم. برای ایشان مساله واضح بود، البته ما نمی خواستیم قبول کنیم. می گفتیم: نه. امام این حرف را می زنند؛ ولی یقینی نیست؛ ولو اینکه خانواده ما هم اعتقاد سنگینی به ایشان داشتند. اینطور نبود
کتابفصل صبرصفحه 38
که بگوییم ایشان فقط به عنوان پدر بزرگ باشد. پدر بزرگ بودند اما واقعا خانواده آقا، هم به عنوان مقلد بودند، هم به عنوان مرید بودند. به هر حال گفته بودند بیایید آخرین ناهار را با هم بخوریم یا مثلاً علی را دیده بودند، در حال دویدن است. گفته بودند: علی بیا با هم آخرین قدممان را هم بزنیم. این کلماتی که ایشان بکار برده بودند، نشان می داد که مساله برای خودشان واضح است. ما نمی خواستیم باور کنیم.
قبل از رفتن آقا به بیمارستان، برای سرکشی به وضع بیمارستان به آنجا سرزدم و سپس به اتفاق دکتر طباطبایی تا پشت درِ اتاق آقا رفتم. در را باز کردم و رفتم تو. گفتم: آقا دکترها می گویند که بیایید برویم بیمارستان. ایشان بلند شدند و شروع کردند به نصیحت. انگار به شخص مادرم قبلاً نصیحت کرده بودند.
اینجا من باید یک مطلبی را که شایع شده، تکذیب کنم و آن اینکه نقل کرده اند که امام در لحظات آخر یعنی همان لحظات قبل از عمل همه را جمع کردند و نصیحت کردند. اینطور نبود من گفتم که: آقا بلند شوید که دکترها می گویند، بیایید برویم بیمارستان. ایشان هم بلند شدند و در همان حالی که جلیقه می پوشیدند، یک هفت، هشت تا نصیحت به ما کردند. نصیحتهای همیشگی که حالا بعدا نقل می کنم. اینها را دوباره تکرار کردند؛ ولی معمولاً آقا نصیحت که می کردند آن حالت تربیتی را هم در نظر داشتند. با روی باز بودند و می خندیدند. از راهی می گفتند که حسابی هم اثر می کرد. اما این دفعه برخلاف دفعات گذشته اصلاً در چهره شان خنده نبود. در این جریان مادرم چیزی را از آقا نقل می کنند که: من گفتم: آقا شما دیگر چرا ناراحتید و مساله چیست؟ آقا گفتند که شما نمی دانید تمام نفسهای ما سیئات بود. گفتم: آقا شما
کتابفصل صبرصفحه 39
که دیگر نباید اینطور باشید. شما یک انقلابی کردید که انقلاب خدایی بود. گفتند: شما نمی دانید وقتی که حضرت سجاد می گوید: تمام حسنات من سیئه است، آن وقت تکلیف من روشن است.
در هر صورت، من آمدم خدمتشان و ایشان راه افتادند، آمدند دمِ در. گفتند: جلیقه ام را نپوشیدم یا قبایم را نپوشیدم. دم در که ایستاده بودند، آمدند برگردند داخل، من احساس کردم نگاه آقا به خانه، نگاه خداحافظی است. یا مثلاً معمولاً کلید اتاقشان دست خودشان بود، آن روز کلید را دادند دست خانم. گفتند: کلید دست شما باشد. خانم گفتند: نه، پیش خودتان باشد. گفتند: نه، یک چیزی را می دانم که شما نمی دانید پیش شما باشد.
خانم امام رو کردند به آقا و گفتند که: ما که دعا بلد نیستیم، شما هر چه می دانید، خودتان بخوانید و به خودتان بدمید. یعنی همان اعتقاد قدیمی که داشتند. آقا دوباره گفتند: نخیر، من چیزی می دانم که شما نمی دانید. از در اتاق آمدند بیرون. من بودم و آقای دکتر طباطبایی که بعدا حاج عیسی هم رسید. آقا متوالیا برمی گشتند، دو سه بار گفتند: خانم شما نیایید، خانم شما نیایید، تا دمِ پله. ولی خانم آمدند.
آقا دوباره سرپله برگشتند به خانم گفتند: «خانم شما برگردید، خانم خداحافظ». دائم برمی گشتند می گفتند: «خانم خداحافظ، شما بروید.» دوباره خانم هم ایستاده بودند، باز می گفتند: «خانم شما بروید.» شاید سه چهار بار گفتند: خانم شما بروید. بعد از پله ها آمدند پایین. علی دوید، جلو آقا. آقا انگار به علی گفتند که علی شما دکتر شدی و چطوری؟ و ... . دایی (دکتر طباطبایی) گفتند که: علی خیلی قدر خودت را بدان. آقا به کسی بگویند دکتر، دیگر دکتریش حتمی است. یعنی دیگر درس هم لازم نیست بخواند! بعد آقا
کتابفصل صبرصفحه 40
گفتند: «نخیر، ایشان نمی خواهد دکتر بشود، می رود که ملا شود.» ایشان دوباره رو کرد به امام و گفت: پس آقا علم الادیان و علم الابدان چیست؟ آقا گفتند: «ایشان می رود دنبال علم الادیان.» خلاصه از راه پله آمدند پایین. ما هم پشت سرشان بودیم. پدرم مقابل در بیمارستان ایستاده بود، دکترها، آقای دکتر عارفی و ... آمدند جلو، من کنار کشیدم. از پشت سر می آمدم و فقط نگاه می کردم. یعنی حدود سه چهار پله عقب بودم. این صحنه 30 ثانیه قبل از فیلمی است که در تلویزیون آقا را از پشت سر نشان می دهد که دارند می روند داخل بیمارستان.
وقتی که اینها جلوی در بیمارستان رسیدند و پدرم ایستاده بود، یک صحنه بسیار عاطفی بود. همان موقع که امام داشتند، می رفتند، ناگهان دست انداختند به گردن بابا و او را بوسیدند. بعد سر را انداختند پایین و رفتند داخل بیمارستان. آن لحظه واقعا یک لحظه خاصی بود. یعنی همه ناگهان بهتشان زد. چون شنیدیم که می گویند هر چه سن پسر بالاتر می رود، پدر به گونه دیگری به او می نگرد. در ماجرای حضرت علی اکبر هم حالات امام حسین(ع) را ذکر می کنند. آنجا من احساس کردم که آقا دیگر می دانسته اند که کار تمام است و ایشان رفتنی است. آن لحظه عطوفت پدری بر سایر مسائل و حجبی که از دکترها داشتند غلبه کرد.
بعد ایشان رفتند داخل و بستری شدند. حدود 10 ـ 5 / 10 شب بود که من آمدم منزل. فردایش قرار بود آقا عمل شوند. نماز شب آقا هم همان شب بود که ما از دستمان رفت و بعدا فیلمش را دیدیم. واقعا هم حیف بود چون می خواستیم نماز شب آخر آقا را ببینیم و این نماز یکی از آخرین نماز شبهای آقا بود. صبح روز عمل یکی از دوستان مرا بیدار کرد و من به بیمارستان رفتم.
کتابفصل صبرصفحه 41
هیچ کسی از آقایان نیامده بود. رفتیم در اتاقی که تلویزیون مدار بسته بود، دیدم آقا خوابیده اند، البته به هوش بودند. هنوز بیهوش نشده بودند. دکترها داشتند آنجا کار می کردند. ما هم دائم به داخل می رفتیم و بیرون می آمدیم و خلاصه همانجا سرگردان بودیم تا اینکه آقایان آمدند. قیافه ها را به خوبی به یاد دارم. آقای هاشمی از در آمد داخل و رفت نشست. و شروع کرد به زار زار گریه کردن، بعد آقای اردبیلی آمد. همین که در را باز کرد، روی صورت آقا مداربسته بود، زد به گریه، یک گریه خیلی بلندی. بعد آقای میرحسین موسوی آمد، همین طور. آقای خامنه ای آمدند، همین طور. آقای خامنه ای هم نفر آخر بودند. چون کمی مسیرشان دورتر بود، آخر رسیدند یا یکی مانده به آخر. همه مدتی می نشستند، می رفتند بیرون و باز برمی گشتند؛ چون عمل حدود دو ساعت طول کشید. ولی یادم است که آقای هاشمی از اول تا آخر نشستند و این برای من خیلی تعجب آور بود. 8 تا دوربین بود که یکی یکی می آوردند روی ضبط. فیلم آقای هاشمی هم هست. ایشان مرتب نشسته بود. من آمدم بیرون. عمه (فهیمه خانم) مرا دید. گفت: جریان چگونه است؟ گفتم: می توانید بروید از پشت دیوار بیمارستان یک شیشه دارد، بنشینید و نگاه کنید. من فکر نمی کردم بتوانند بیایند داخل. گفت: نه، می آییم تو. سر را انداخت زیر و آمد نشست. همان موجب شد پای خانمها به آنجا باز شد. یعنی آمد و به دیگران هم گفت: بیایید. خانم امام آمدند، عمه(صدیقه خانم) هم آمدند، خانم بروجردی هم آمدند. غیر از این سه نفر، کس دیگری داخل نیامد. همه همان بیرون می ایستادند.
بعد از مدتی خانم امام بلند شدند و رفتند. خانم بروجردی مرتب نشسته بود. تقریبا همه گریه می کردند، حالت بهت و وحشت بود و ترسی هم که از
کتابفصل صبرصفحه 42
عمل داشتند، راستی راستی بجا بود. یعنی هیچ کس نمی دانست تا ده دقیقه دیگر یا بیست دقیقه دیگر چه می شود! ما هم اینطرف و آنطرف می رفتیم، نماز می خواندیم و ... بالاخره حضور دائم داشتیم. در همین حالات بود که تدریجا عمل تمام شد و آقا را آوردند بیرون. آقای دکتر فاضل مسئول جراحی و آقای دکتر الیاسی مسئول بیهوشی بود. یکی دو نفر دیگر هم بودند. تعدادی دکترهای قلب هم در اتاق حاضر بودند تا اگر احیانا یکدفعه لازم بود، سریع اقدام کنند.
تختی که آقا روی آن بود، چرخدار بود. وقتی امام از اتاق عمل بیرون آمد، آقایان هم ایستاده بودند. آقایان دفتر یعنی آقایان امام جمارانی، توسلی و صانعی هم بودند و ما هم ایستاده بودیم. بعد از عمل یادم هست که کسی که از همه بیشتر خوشحالی می کرد آقای خامنه ای بود. چرا که عمل به ظاهر موفقیت آمیز بود و همه فکر می کردیم که خطر برطرف شده است. هیجان وافری بر همه حاکم بود و آقای خامنه ای بیشتر از دیگران. بابام می گفتند که: ایشان همیشه به آقا می گفت: آقا خدا ما را قبل از شما از این دنیا ببرد.
یک حالتی که تا شما در چنین حالتی نباشید، نمی توانید تصور کنید، مگر اینکه قدرت تصور بالایی داشته باشید. همه گلوها را از شدت خوشحالی بغض گرفته بود. هیچ کس گریه نمی کرد. آدم یک وقتی از شدت خوشحالی گریه می کند، یک وقتی آنقدر هیجان بالاست که گریه هم نمی توان کرد. همه در یک چنین حالتی بودند. همین طور همدیگر را می بوسیدند.
کتابفصل صبرصفحه 43
کتابفصل صبرصفحه 44