تا آن تاریخ ویژگی های شیموتریپسین موجود در بدن انسان و پاره ای از پستانداران مورد بررسی قرار گرفته بود. این امر در ساختار گوارشی حشرات و به ویژه پیله و کرم حشره در لحظات اولیه تکوین آنها ناشناخته بود. بدین منظور، من کار را از پیله زنبور شروع کردم. توسط امام موسی صدر و با کمک دانشکده حشره شناسی دانشگاه آمریکایی های بیروت 20 کیلوگرم پیله منجمد شده زنبور از شمال لبنان تهیه و برایم ارسال شد. به همت حشره‌شناسان دانشکده بیولوژی خودمان، قطعه میانی روده کوچک کرم زنبور استخراج و در اختیارم قرار گرفت؛ و از طرق مختلف فیزیکی و شیمیایی سرانجام موفق شدم 15 میلی گرم شیموتریپسین خالص از 20 کیلو گرم (لارو) زنبور به دست آورم.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 61
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 62
بزرگ ترین مشکلی که سر راه قرار داشت، مقدار بسیار کم این آنزیم بود. با این مقدار 15 میلی گرم باید متجاوز از 6 هزار آزمایش مقایسه ای صورت می گرفت. چگونه؟
به ذهنم رسید که باید با رقیق کردن محلول، کار را شروع کرد. ولی رقّت بالا حساسیت کار را کم کرده و وانگهی راه شناسایی ها را غیرممکن می سازد. برای این که ذهن خواننده را متوجه اشکال کار کنم به ذکر یک مثال می پردازم.
یک استکان چای را در نظر بگیرید که یک حبه قند در آن حل شده است. وظیفه شما این است که اولاً وجود قند (یا شکر) و ثانیاً مقدار آن ـ غلظت ـ را در آن استکان شناسایی کنید. طبعاً با راه های متعارف آزمایشگاهی این امر بسیار آسان است. ولی اگر این یک حبه قند در یک استخر آب ـ در استاندارد المپیک ـ حل شده باشد. آیا اثبات وجود قند و شناخت میزان آن در آب استخر به همان سادگی قبل هست؟ مسلماً خیر. مشکل موجود سر راه کارهای تحقیقاتی من، این بود که اگر محلول آنزیم را به اندازه ای رقیق کنم که کفاف آزمایش های لازم را بدهد، مقدار موجود در محلول بسیار اندک و در حد همان مقدار قند موجود در آب استخر می بود، چه باید کرد؟
بالاخره با مطالعات مستمر و بررسی های مختلف به ذهنم رسید از اشعه رادیواکتیو بهره بگیرم. بدین ترتیب که با ساختن داروهایی که می توانند به نسبت معین با مولکول شیموتریپسین ترکیب قابل شناسایی بدهند. و با استفاده از سیستم هایی که میزان اشعه های رادیو اکتیو را شمارش می کنند، مشکل رقیق بودن محلول را برطرف کنم. یکی از موادی که فعالیت حیاتی این آنزیم را بکلی مختل می کرد و به عنوان سمّی مهلک شناخته شده بود دی.ام.اس.اف (DMSF) بود. به ذهنم رسید اگر در ساختار این ماده از فلوئور (F) ایزوتوپ استفاده کنم، حتی با رقیق کردن 10 میلیارد برابر محلول (یعنی در مقام قیاس، از یکCC آن با استفاده از حلال مناسب ده میلیارد CC ـ یعنی ده میلیون لیتر ـ محلول خواهم داشت). هنوز هم هر قطره آن چند هزار اشعه در ثانیه خواهد داشت و از راه شمارش پالس اشعه ها می توان به میزان غلظت پی برد.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 63
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 64
منتها از فکر تا عمل، از تئوری تا واقعیت خارجی، راهی طولانی در پیش بود. کار را به لطف خدا شروع کردم. سرانجام سه سال بعد و در سحرگاه یک شب زمستانی، نتایج هزاران آزمایش و ساخت متجاوز از 400 ماده شیمیایی با ساختارهای مولکولی و فضایی متفاوت و مقایسه اعمال حیاتی و شیمیایی هر کدام با آنزیم شیموتریپسین موجود در روده کوچک کرم زنبور و مطالعه تطبیقی این کنش ها با شیموتریپسین موجود در بدن انسان، نتیجه مورد نظر بدست آمد. هر دو آنزیم ساختار شیمیایی و مولکولی یکسانی در مرکز فعال خود دارند. بدین ترتیب قرابت و منشاحیاتی مشترک هر دو به اثبات رسید.
همان شب گزارش مختصری از مراحل طی شده و نیز محاسبه نهایی و نتیجه کارهای صورت گرفته را طی یادداشت کوتاهی تنظیم کرده و روی میز کار استادم قرار داده و به منزل رفتم.
حدود ظهر که به دانشکده رفتم، همکارانم اظهار داشتند که پروفسور فلایدرر بی صبرانه منتظر من است. نزد او رفتم، به من تبریک گفت و اظهار داشت باید هر چه زودتر نتیجه حاصله را انتشار دهیم. روش ابداعی من در بکارگیری مواد رادیو اکتیو در شناسائی محلول های با رقّت بالا در آن زمان بسیار با اهمیت تر از اصل مسئله یعنی اثبات منشاء واحد اعمال گوارشی موجود در اندام هاضمه، زنجیره جانداران از پیله و کرم زنبور تا انسان بود.
مجله «FEBC» ارگان «فدراسیون بیوشیمیست های اروپا» در شماره 1 / 48 ص 53 به تاریخ 1974 گزارش علمی مذکور را نشر داده بود.
این توفیق بزرگ و ثبت این ابداع به نام من راهگشای من و محققان دیگر در مطالعات و پژوهش های آزمایشگاهی در زمینه شناخت عوامل ارثی بیماری های موروثی و راه های مقابله با آنها بود. از این رهگذر به عضویت «جامعه پژوهشگران علوم تجربی آلمان ـDFG» در آمدم و بودجه کافی برای تحقیقات آتی در اختیارم قرار گرفت.
در بهار سال 1975(1354) رساله دکترایم را تحویل دادم و چند ماه بعد جلسه امتحان شفاهی و دفاع از رساله ام برگزار شد. رشته هایی که باید در آن ها امتحان شفاهی
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 65
می دادم عبارت بودند از آنزیمولوژی و ژنیتیک در بیوشیمی، شیمی آلی، شیمی معدنی و ماده انتخابی ترمودینامیک و شیمی فلزات و آلیاژها.
به دلیل کارهای سیاسی و فعالیت های اجتماعی دیگری که به موازات تحقیق و تدریس داشتم و شرح آنها در فصول آتی همین کتاب آمده است. با صرف نیمی از حقوق ماهانه شخصی ام، دو دستیار دیگر در کنار سه دستیاری که سازمان DFG در اختیارم قرار داده بود استخدام کردم.
روزها را به تدریس و تلاش های سیاسی و اجتماعی مشغول بودم و غروب راهی دانشکده می شدم. تا پاسی از نیمه های شب به مطالعه و بررسی نتایج آزمایش های صورت گرفته توسط دستیارانم پرداخته و برنامه آزمایشگاهی روز بعد آنها را می نوشتم و غالباً نزدیکی های سحر به منزل باز می گشتم.
در این روزها دختر ما غزاله نیز متولد شده بود. فاطی بعد از اتمام دوره دانشگاهی اش در آخن، به بوخوم آمده و دررشته جامعه شناسی تعلیم و تربیت ثبت نام کرده بود. کار منزل و امر نگاهداری غزاله را با یکدیگر تقسیم کرده بودیم. یک هفته انجام تمامی کارها با من بود و هفته دیگر با فاطی. البته همین جا باید اعتراف کنم که عدالت لازم غالباً توسط من خدشه دار می شد و اغلب فشار نگاهداری غزاله و کارهای داخل منزل در کنار تحصیل و دانشگاه بیشتر بر دوش فاطی سنگینی می کرد؛ ولی او هم با نهایت گشاده رویی و با ملاحظه تلاش های علمی و اجتماعی و مبارزات سیاسی من آن وضع را تحمل می کرد.
موادی را که برای تدریس انتخاب کرده بودم، غیر از رشته تخصصی ام یعنی بیوشیمی و ژنتیک بود. هدف من از این کار این بود که پیوسته به دیگر شاخه های بسیار جالب علم شیمی، حضور ذهن داشته باشم. در آن زمان ضرورتاً 12 تا 16 ساعت در هفته به تدریس اشتغال داشتم.
مرکز ثقل تحقیقات علمی و آزمایشگاهی من مطالعه ژنتیکی بیماری های گوارشی و ریزش مو ـ کچلی ـ بود که بطور ارثی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شد. هدف از این تحقیقات شناسایی عوامل ارثی بیماری های مذکور و راه های درمان و قطع تاثیرات
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 66
ژنتیکی آنها بود. امکانات تحقیقاتی مالی و پرسنلی که از طرف سازمان DFG در اختیارم قرار داشت، بسیار گسترده بود. نتایجی را که بدانها دست یافته بودم و پیوسته منتشر می شدند، نوید این را می داد که تا اواخر سال 1980 یا 1981 (60 / 1359) نتیجه مورد نظر به دست آید و یکی از معضلات بزرگ بیماری های ارثی برطرف گردد. ولی...
حضور امام در پاریس و پیوستن به ایشان و بازگشت به ایران و حوادث بعدی، مسیر دیگری را در زندگ من رقم زدند که در فصول آتی به تفصیل بدانها پرداخته ام.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 67
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 1صفحه 68